Kontrakt socjalny w praktyce

Transkrypt

1 Kontrakt socjalny w praktyce Badanie przeprowadzone w województwie warmińskomazurskim Olsztyn, grudzień 2014 r. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Obserwatorium Integracji Społecznej Olsztyn T: F: E: rops@warmia.mazury.pl W: ul. Głowackiego 17 Certyfikat Systemu Zarządzania Jakością ISO 9001:2008 Nr 388/2006

2 Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki W ramach Projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, w 2014 roku realizowane są badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywa się w oparciu o tę samą metodologię wypracowaną dla każdego z badań przez Obserwatoria Integracji Społecznej z całej Polski we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. W ramach niniejszego projektu badawczego dla każdego z 4 badań powstaną raporty wojewódzkie oraz (na ich podstawie) 4 raporty ogólnopolskie. W województwie warmińsko-mazurskim badania regionalne realizowane są przez Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Niniejszy raport prezentuje wyniki badania jakościowego, przeprowadzonego za pomocą technik: indywidualnych wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi oraz panelu ekspertów z udziałem specjalistów z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej oraz kadry kierowniczej Ośrodków Pomocy Społecznej z województwa warmińsko-mazurskiego. Realizatorem badania jakościowego oraz raportu ogólnopolskiego będzie firma/instytucja badawcza wyłoniona przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich z Warszawy w formie przetargu. Olsztyn, grudzień 2014 r. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2

3 Słowniczek terminów Kontrakt socjalny Kontrakt socjalny typ A Kontrakt socjalny typ B Zindywidualizowana umowa wsparcia zawarta przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny oraz w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej). Kontrakt zawarty w celu rozwiązania trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Kontrakt zawarty w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej osoby lub zawarty w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (tj. bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni powyżej 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotni niepełnosprawni art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.). Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r. poz. 674, ze zm.). Ustawa o pomocy społecznej Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Praca socjalna Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (art. 6 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej). Źródło: Informacja o wynikach kontroli. Realizacja kontraktów socjalnych przez miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, NIK, Warszawa, listopad

4 Słowniczek skrótów CAS CRZL EFS FGI, FOCUS GSnumer; GNSnumer GUS IDI IRSS KIS MPiPS-03 N NI nns NP ns OIS OPS (GOPS, M-GOPS, MOPS) OZPS PCPR PEnumer PGK ROPS Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie Europejski Fundusz Społeczny Zogniskowany wywiad grupowy (ang. Focus Group Interview) dyskusja prowadzona przez moderatora na podstawie scenariusza dyskusji Identyfikator osoby w indywidualnym wywiadzie pogłębionym, gdzie GSnumer oznacza pracownika z gminy stosującej kontrakt socjalny a GNSnumer z gminy, w której się go nie stosuje (zgodnie z numeracją nadaną przez realizatorów wywiadów) Główny Urząd Statystyczny Indywidualny wywiad pogłębiony (ang. Individual in Depth Interview) szczegółowa, wnikliwa rozmowa z respondentem na określony temat, prowadzona na podstawie scenariusza wywiadu Instytut Rozwoju Służb Społecznych w Warszawie Klub Integracji Społecznej Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Liczba uczestników badania tj. indywidualnego wywiadu pogłębionego oraz panelu ekspertów (N=24) Liczba uczestników indywidualnego wywiadu pogłębionego ( NI<N, NI=12) Liczba uczestników indywidualnego wywiadu pogłębionego, w gminach niestosujących kontraktów socjalnych (nns<n, nns=2) Liczba uczestników panelu ekspertów (NP<N, NP=12) Liczba uczestników indywidualnego wywiadu pogłębionego, w gminach stosujących kontrakty socjalne (ns<n, ns=10) Obserwatorium Integracji Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej (Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej) Ocena zasobów pomocy społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Identyfikator osoby w panelu ekspertów (zgodnie z numeracją nadaną przez realizatorów panelu ekspertów) Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie 4

5 Spis treści Słowniczek terminów... 3 Słowniczek skrótów Wstęp Założenia metodologiczne Dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania Analiza danych uzyskanych Analiza danych zastanych Podstawowe informacje dotyczące województwa warmińsko-mazurskiego Korzystanie z pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim Wykorzystanie narzędzia kontraktu socjalnego w województwie warmińskomazurskim Kontrakt socjalny w badaniach Analiza wyników badania Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji Kontrakt socjalny przygotowanie i realizacja umowy Doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktu Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego Współpraca z innymi instytucjami w ramach realizacji kontraktu Postulowane zmiany...46 Wnioski i rekomendacje...50 Bibliografia...52 Spis tabel, wykresów, rysunków i map...53 Załącznik nr 1: Lista wskaźników (dane za 2013 r.)...55 Załącznik nr 2. Infrastruktura pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim, stan na r Załącznik nr 3. Scenariusz IDI dla gmin niestosujących kontraktów socjalnych...58 Załącznik nr 4. Scenariusz IDI dla gmin z najwyższym i najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych...60 Załącznik nr 5. Wytyczne do panelu ekspertów

6 1. Wstęp Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości 1. Jednym z instrumentów służących realizacji tego celu jest kontrakt socjalny. Idea kontraktu opiera się o trafne zdiagnozowanie sytuacji osoby ubiegającej się o pomoc oraz przedsięwzięcie stosownych działań mających na celu jej poprawę, a w konsekwencji usamodzielnienie się, niewymagające korzystania ze świadczeń pomocy społecznej. Podstawy prawne określające stosowanie kontraktu socjalnego stanowią: USTAWA Z DNIA 12 MARCA 2004 R. O POMOCY SPOŁECZNEJ (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.) zgodnie z którą kontrakt socjalny pełni rolę narzędzia pracy socjalnej oraz postępowania administracyjnego; ROZPORZĄDZENIE MINISTRA PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Z DNIA 8 LISTOPADA 2010 R. w sprawie wzoru kontraktu socjalnego (Dz. U. z 2010 r., Nr 218, poz. 1439) w którym określono wzór umowy kontraktowej. Dodatkowo zapisy dotyczące funkcjonowania kontraktu socjalnego zawarte są w: USTAWIE O ZATRUDNIENIU SOCJALNYM (Dz. U nr 43 poz. 225, ze zm.) zgodnie z którą kontrakt socjalny stanowi warunek uczestnictwa w Klubie Integracji Społecznej 2 ; Dokument pt. ZASADY PRZYGOTOWANIA, REALIZACJI I ROZLICZANIA PROJEKTÓW SYSTEMOWYCH OŚRODKÓW POMOCY SPOŁECZNEJ, POWIATOWYCH CENTRÓW POMOCY RODZINIE ORAZ REGIONALNEGO OŚRODKA POLITYKI SPOŁECZNEJ W RAMACH PROGRAMU OPERACYJNEGO KAPITAŁ LUDZKI według, których kontrakt socjalny jest jednym z narzędzi (obok programu aktywności lokalnej oraz programu integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych) realizacji projektu systemowego. Ponadto ustawodawca wprowadził dwa rodzaje kontraktów socjalnych. Wyróżnia się: kontrakt socjalny typu A którego celem jest rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny, kontrakt socjalny typu B zawierany w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej osoby lub w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy 3. Kontrakt socjalny zbudowany jest z dwóch części. Pierwsza zawiera ustalenia kontraktu, znajdują się w niej informacje dotyczące: danych osobowych stron przystępujących do umowy, przyczyn trudnej sytuacji życiowej beneficjenta kontraktu, 1 Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182, ze zm.). 2 Zgodnie z art. 108 pkt. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.) jedynie pracownicy socjalni zatrudnieni w Ośrodkach Pomocy Społecznej lub Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie mogą posługiwać się narzędziem kontraktu socjalnego. Biorąc pod uwagę, iż realizacja kontraktu socjalnego jest warunkiem uczestnictwa w KIS, zapis ten ma na celu zwiększenie współpracy pomiędzy tymi instytucjami. 3 Zgodnie z art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 (Dz. U. 2013, poz. 674, ze zm.) za osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy uznaje się: bezrobotnych do 30 roku życia, długotrwale bezrobotnych, bezrobotnych powyżej 50 roku życia, bezrobotnych korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, bezrobotnych posiadających co najmniej jedno dziecko do 6 roku życia lub co najmniej jedno niepełnosprawne dziecko do 18 roku życia oraz bezrobotnych niepełnosprawnych. 6

7 ograniczeń i możliwości jej przezwyciężenia oraz zakładanych celów. Dodatkowo w kontrakcie typu B dokonuje się analizy sytuacji osoby bezrobotnej na rynku pracy, w której zawierają się informacje dotyczące okresu pozostawania bez pracy, dotychczasowych działań podjętych w celu znalezienia zatrudnienia oraz przyczyn ich niepowodzeń. Drugą część kontraktu socjalnego stanowi ocena realizacji zaplanowanych działań. Oceny dokonują obie strony umowy. Polega ona na przeanalizowaniu dotychczas zrealizowanych działań. Jeśli postanowienia kontraktu nie są realizowane zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, to w tej części umowy można dokonać ich zmian lub wprowadzić dodatkowe zobowiązania. W opinii praktyków, do czynników przemawiających za wprowadzeniem kontraktu socjalnego do pracy z podopiecznym pomocy społecznej, należą: zdolność osoby lub rodziny do współdziałania; przyczyna trudnej sytuacji beneficjenta wymagająca jego wysokiej aktywności, w celu jej przezwyciężenia; osoba lub rodzina korzysta ze świadczeń pomocy społecznej przez dłuższy okres i straciła wiarę w możliwość wyjścia z trudnej sytuacji; osoba lub rodzina wykazuje dużą determinację, kontrakt może być stosowany do realizacji indywidualnych programów usamodzielnienia 4. Do ograniczeń zawarcia kontraktu socjalnego zalicza się: nieprawidłową lub niepełną diagnozę sytuacji beneficjenta pomocy społecznej; brak woli współdziałania osoby, która utrzymuje małoletnie dzieci, (odmowa przystąpienia do kontraktu lub brak współpracy przy jego realizacji może być podstawą do odmowy przyznania świadczenia) 5 ; okresową niemożność podjęcia przez klienta pomocy społecznej działań, spowodowaną np.: kryzysem lub chorobą; nadmierne obciążenie pracownika socjalnego, co powoduje brak możliwości objęcia kontraktem socjalnym wszystkich jego podopiecznych kwalifikujących się do tej formy współpracy 6. *** Kontrakt socjalny jest jednym z głównych narzędzi aktywizacji klientów pomocy społecznej. Umożliwia uaktywnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz marginalizacją, co w dalszej perspektywie ułatwia im wyjście z systemu pomocy społecznej. Jednak by wypełniał on swoje zadanie, w jego tworzenie muszą być jednocześnie zaangażowani: klient pomocy społecznej oraz pracownik socjalny. Osiągnięcie celów zapisanych w kontrakcie jest możliwe wyłącznie w wyniku samodzielnych działań klienta 4 I. Klimowicz, ABC kontraktu socjalnego, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Szczecin 2010, [dostęp: r.]. 5 Zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.). 6 I. Klimowicz, ABC kontraktu, dz. cyt, s.68. 7

8 wspieranych przez pracownika socjalnego 7. Kontrakt socjalny wpisuje się zatem w zasadę empowerment, ponieważ klient pomocy staje się aktywnym podmiotem odpowiedzialnym za opracowanie scenariusza wyjścia z trudnej sytuacji socjalnej 8. Swoistą legitymizacją słuszności kontraktu socjalnego jako metody pracy socjalnej mogą być dotychczasowe opinie osób je stosujących w praktyce pracy socjalnej. Jak pokazują ogólnopolskie badania społeczne podejście aktywizujące, eksponujące znaczenie kontraktu socjalnego, jest powszechnie preferowane przez pracowników socjalnych i uznawane za właściwą metodę pracy socjalnej. Warunkowa pomoc materialna jest ich zdaniem bardziej skuteczna niż bezwarunkowa pomoc oparta o paradygmat tradycyjnie pojmowanej opiekuńczości państwa 9. 7 T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Aktywna polityka społeczna. Stan obecny i szanse upowszechnienia koncepcji, [w:] Analizy i Opinie, nr 48, Instytut Spraw Publicznych, s Kontrakt socjalny narzędzie pracownika socjalnego raport, IRSS, Warszawa 2013, s T. Kaźmierczak, Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, [w:] Czy podejście aktywizujące ma szansę. Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej, M. Rymsza (red.), Warszawa 2011, s

9 2. Założenia metodologiczne Główny problem badawczy, jaki podjęto w ramach niniejszego badania to analiza roli kontraktu socjalnego jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Następnie problem główny został uszczegółowiony przez postawienie kilku celów szczegółowych, które zostały zrealizowane w toku prowadzonych prac badawczo-analitycznych. Niniejsze cele to: identyfikacja poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych; określenie szans i barier w realizacji kontraktu socjalnego; zebranie opinii pracowników socjalnych na temat zasadności stosowania kontraktu socjalnego; ocena kontraktu socjalnego w aspekcie adekwatności procedur realizacji kontraktu; wypracowanie rekomendacji dotyczących stosowania i skuteczności kontraktów socjalnych. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych możliwa była dzięki zastosowaniu triangulacji, a więc użycia zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano: triangulację metod badawczych zastosowanie różnych metod badawczych, zarówno ilościowych jak i jakościowych, celem pogłębienia problematyki badawczej; triangulację źródeł danych analizie poddawane były zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych); triangulację perspektyw badawczych badanie zrealizowane było w 16 województwach, w każdym z nich powstały raporty cząstkowe składające się na jedno opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny, gospodarczy, kulturowy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. Metodami zastosowanymi w niniejszym badaniu były: analiza danych zastanych, metoda indywidualnych wywiadów pogłębionych oraz metoda panelu eksperckiego. Analiza danych zastanych (ang. desk research) jest metodą niereaktywną, co oznacza, iż badacz nie ingeruje w badane środowisko, gdyż korzysta z danych wtórnych pochodzących ze źródeł zastanych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. W przypadku niniejszego badania wykorzystano głównie sprawozdania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ocenę zasobów pomocy społecznej dla województwa warmińsko-mazurskiego za 2013 rok oraz dane Głównego Urzędu Statystycznego i Urzędu Statystycznego w Olsztynie. Steinar Kvale (profesor na wydziale psychologii uniwersytetu Aarhus w Danii) podaje dość klarowną definicję wywiadu jako rozmowy posiadającej strukturę i cel. Wykracza poza spontaniczną wymianę poglądów, która występuje w codziennych konwersacjach i przyjmuje postać procesu starannego zadawania pytań i wysłuchiwania odpowiedzi, w celu uzyskania 9

10 całkowicie zweryfikowanej wiedzy 10. Badacz przystępuje do wywiadu z określonymi dyspozycjami lub szczegółowymi pytaniami badawczymi, w zależności od stopnia strukturyzacji narzędzia. Respondent ustosunkowuje się do kolejnych pytań mogąc poszerzyć określone wątki o interesujące go kwestie. W ramach realizowanych badań wykorzystano również technikę panelu eksperckiego. Jest to taka forma wywiadu grupowego, gdzie do uczestnictwa zaproszeni są specjaliści/eksperci w danej dziedzinie, w tym przypadku eksperci z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej oraz kadra kierownicza Ośrodków Pomocy Społecznej, w których najczęściej stosuje się kontrakt jako narzędzie aktywizacji. W województwie warmińskomazurskim przeprowadzono jedno takie spotkanie, którego celem było wypracowanie propozycji zmian i usprawnień dotyczących skuteczności kontraktu socjalnego jako narzędzia aktywnej integracji. 10 S. Kvale, Prowadzenie wywiadów, Wyd. PWN, Warszawa 2011, s

11 3. Dobór i charakterystyka próby badawczej oraz przebieg badania W niniejszym rozdziale zostały zawarte informacje na temat próby badawczej oraz sposobów przeprowadzenia indywidualnych wywiadów pogłębionych i panelu eksperckiego. Indywidualne wywiady pogłębione zostały przeprowadzone z 12 pracownikami socjalnymi, w tym z pracownikami z gmin o najwyższym odsetku realizowanych kontraktów 6 wywiadów, z gmin o najniższym odsetku stosowania kontraktu 4 wywiady oraz z gmin, gdzie w ogóle nie stosuje się tego typu narzędzia aktywizacji 2 wywiady. Typy gmin zostały wytypowane według danych z Oceny zasobów pomocy społecznej dla województwa warmińsko-mazurskiego na 2013 rok. Założenia metodologiczne badania przewidywały przeprowadzenie 3 wywiadów w gminach o najniższym odsetku zawartych kontraktów socjalnych oraz 3 wywiadów w gminach, które nie stosują kontraktów socjalnych. Realizacja próby musiała ulec zmianie, ze względu na to, że w województwie warmińsko-mazurskim nie było w 2013 roku gminy miejskiej, która nie stosowała kontraktu socjalnego (według OZPS), dlatego do próby dodano 1 gminę o najniższym odsetku stosowania kontraktów. W panelu ekspertów wzięło udział 12 dyrektorów/kierowników ośrodków pomocy społecznej (lub w zastępstwie osoby przez nich wyznaczone, tj. kierownicy działów/sekcji w OPS, specjaliści pracy socjalnej) najprężniej działających w zakresie stosowania kontraktu socjalnego (według danych z Oceny zasobów pomocy społecznej dla województwa warmińsko-mazurskiego na 2013 rok), przy zachowaniu reprezentatywności gmin wiejskich, miejsko-wiejskich i miejskich. W panelu nie mogły uczestniczyć te same osoby, które uczestniczyły w indywidualnych wywiadach pogłębionych. Strukturę badanej próby przedstawia poniższa tabela. Liczba indywidulanych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w gminie o najwyższym odsetku zawartych kontraktów socjalnych (GSnumer) Tabela nr 1. Struktura badanej próby Liczba indywidulanych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w gminie o najniższym odsetku zawartych kontraktów socjalnych (GSnumer) Liczba indywidulanych wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w gminie, która nie stosuje kontraktów socjalnych (GNSnumer) Liczba osób uczestniczących w panelu ekspertów (PEnumer) Gminy wiejskie Gminy miejskowiejskie Gminy miejskie 2 2 0* 4 RAZEM Źródło: Opracowanie własne, N=24 *W województwie warmińsko-mazurskim nie było w 2013 roku gminy miejskiej, która nie stosowała kontraktu socjalnego (według danych z OZPS) Wytyczne do przeprowadzenia panelu ekspertów zawierały mniej pytań niż narzędzia scenariuszy wywiadów pogłębionych, natomiast dotyczyły w większości tych samych kwestii. 11

12 Dodatkowo w panelu ekspertów zawarto obszar proponowanych zmian organizacyjnych lub prawnych w stosowaniu kontraktu. W związku z tym, dane z wywiadów oraz z panelu zostały zanalizowane w raporcie łącznie, według kolejności obszarów badawczych. Ponadto dla odróżnienia obydwu metod, do zapisu analizy wywiadów użyto wyróżnienia odcieniami koloru ciemnoróżowego, a do zapisu analizy panelu ekspertów odcieniami koloru pomarańczowego. Analizę wywiadów indywidualnych potraktowano jako wynik kluczowy badania, którego uzupełnienie stanowią wypowiedzi ekspertów. Wynika to z faktu, że w większości przypadków odpowiedzi tych dwóch grup badanych pokrywały się ze sobą, a podczas panelu eksperckiego zdarzały się osoby, które nie brały aktywnego udziału w dyskusji. 12

13 4. Analiza danych uzyskanych 4.1. Analiza danych zastanych Etap analizy danych zastanych jest niezwykle istotny, ponieważ pozwala określić skalę stosowania kontraktu socjalnego w perspektywie województwa warmińskomazurskiego. Dzięki uzyskanym danym otrzymujemy informację na temat tego, jak często kontrakt znalazł zastosowanie w pracy socjalnej oraz jaki odsetek klientów pomocy społecznej stanowią osoby objęte powyższą umową. Analizując sprawozdania MPiPS z kilku ostatnich lat możemy zaobserwować pewne trendy oraz zachodzące zmiany, jeżeli chodzi o metodykę pracy z kontraktem socjalnym. Analizę danych zastanych rozpoczyna podrozdział dotyczący podstawowych informacji o województwie warmińsko-mazurskim Podstawowe informacje dotyczące województwa warmińsko-mazurskiego Województwo warmińsko-mazurskie leży w północno-wschodniej części Polski. Pod względem wielkości jest czwartym regionem kraju. Zajmuje obszar km 2, co stanowi 7,7% całkowitej powierzchni państwa. Według danych Urzędu Statystycznego w Olsztynie pod koniec 2013 roku województwo zamieszkiwało osób, co stanowiło 3,76% mieszkańców Polski. Podzielone jest na 21 powiatów, w tym 19 powiatów ziemskich oraz 2 miasta na prawach powiatu Elbląg i Olsztyn. W skład województwa wchodzi 116 gmin, w tym 16 miejskich, 33 miejsko-wiejskich oraz 67 wiejskich. Poniższa mapa przedstawia podział administracyjny województwa w 2013 roku. Mapa nr 1. Podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego w 2013 roku Źródło: Urząd Statystyczny w Olsztynie 13

14 Województwo warmińsko-mazurskie jest jednym z najbiedniejszych w kraju oraz cechuje się największą ilością klientów pomocy społecznej. Do głównych problemów regionu zalicza się wysoką stopę bezrobocia, która pomimo dużych nakładów finansowych przeznaczonych na aktywizację zawodową osób bezrobotnych oraz realizację dużej liczby projektów europejskich z zakresu pomocy i integracji społecznej, od kilku lat pozostaje najwyższa w Polsce. Brak zatrudnienia przekłada się na niski stopień zamożności mieszkańców w konsekwencji czego, wiele rodzin nie jest w stanie zaspokoić potrzeb niezbędnych do samodzielnej egzystencji i zmuszonych jest do korzystania ze świadczeń oferowanych przez system pomocy społecznej. Według art. 3 pkt. 2 ustawy o pomocy społecznej, zadaniem pomocy społecznej jest umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie samodzielnie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. W województwie warmińsko-mazurskim zadania te realizowane są przez jednostki wszystkich szczebli samorządu terytorialnego, a także administrację rządową. Zalicza się do nich: na poziomie gminy 116 ośrodków pomocy społecznej; na poziomie powiatu 19 powiatowych centrów pomocy rodzinie i 2 miejskie ośrodki pomocy społecznej w mieście Olsztyn i Elbląg, realizujące zadania powiatów; na poziomie województwa: ze strony administracji samorządowej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; ze strony administracji rządowej Wydział Polityki Społecznej Warmińsko- Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie Korzystanie z pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim W województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku, dominującymi powodami przyznawania pomocy i wsparcia były: bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego oraz długotrwała lub ciężka choroba. Poniżej przedstawiono liczbę osób w rodzinach, korzystających z pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 r. 14

15 Wykres nr 1. Struktura korzystania z pomocy społecznej w województwie warmińskomazurskim w 2013 r. liczba osób w rodzinach Bezrobocie Ubóstwo Niepełnosprawność Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego Długotrwała lub ciężka choroba Potrzeba ochrony macierzyństwa Alkoholizm Przemoc w rodzinie Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego Bezdomność Sytuacja kryzysowa Zdarzenie losowe Narkomania Sieroctwo Potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi Klęska żywiołowa lub ekologiczna Trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 W 2013 roku w województwie warmińsko-mazurskim łączna liczba osób w rodzinach, którym udzielono różnorodnej pomocy i wsparcia (bez wyodrębniania rodzaju, formy, liczby świadczeń oraz zakresu finansowania) wyniosła , co stanowiło 14,63% wszystkich mieszkańców województwa 11. Dzięki zastosowaniu metody kontraktu socjalnego istnieje możliwość pomocy osobom korzystającym z pomocy społecznej z ww. powodów, a w szczególności z powodu bezrobocia, gdzie kontrakt socjalny wykorzystuje się również do analizy sytuacji osoby bezrobotnej. Dodatkowo, zgodnie ze Szczegółowym Opisem Przedmiotu Zamówienia do niniejszego badania, w załączniku nr 2 przedstawiono infrastrukturę pomocy społecznej w województwie warmińsko-mazurskim, według stanu na dzień 31 grudnia 2013 roku. 11 Na podstawie sprawozdania rocznego MPiPS-03 z udzielonych świadczeń systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok, dostępnego w internetowym systemie CAS. 15

16 Wykorzystanie narzędzia kontraktu socjalnego w województwie warmińsko-mazurskim Mając na uwadze analizę roli kontraktu socjalnego, jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych dokonano analizy danych zastanych dotyczących realizacji kontraktów socjalnych w województwie warmińskomazurskim. Ma to na celu szczegółowe nakreślenie natężenia stosowania umowy kontraktowej, jako narzędzia pracy socjalnej. Analizę danych zastanych przygotowano z uwzględnieniem pięciu głównych wskaźników: liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku z uwzględnieniem podziału na gminy wiejskie, miejskie oraz miejsko-wiejskie; liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w 2013 roku w województwie warmińsko-mazurskim; liczba osób objętych kontraktem socjalnym, jako procent osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku w województwie warmińskomazurskim; średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na jednego pracownika socjalnego zatrudnionego w OPS w 2013 roku w województwie warmińsko-mazurskim; odsetek gmin w województwie zawierających kontrakty socjalne 12. Wymienione wskaźniki oraz inne dane liczbowe prezentowane w tej części opracowania zostały sporządzone na podstawie sprawozdań rocznych MPiPS-03 za lata Ogólne dane dotyczące realizacji kontraktów socjalnych w województwie warmińskomazurskim w 2013 roku prezentuje rysunek poniżej. 12 Opis wskaźników do badania znajduje się również w załączniku nr 1. 16

17 Rysunek nr 1. Realizacja kontraktów socjalnych w województwie warmińskomazurskim w 2013 roku Liczba gmin w województwie Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadających na jedną gminę - 38 Liczba kontraktów socjalnych Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi Liczba pracowników socjalnych w OPS Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na jednego pracownika socjalnego w OPS - 6,09 Liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej Liczba osób korzystających z pomocy społecznej przypadających na jeden kontrakt socjalny - 49 Procent osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej - 14,63% Procent osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej objętych kontraktami socjalnymi - 2,53% Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 W 2013 roku w województwie warmińsko-mazurskim kontraktami socjalnymi objętych było osób, co stanowiło 2,53% wszystkich osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej. Oznacza to, iż jeden kontrakt socjalny przypadał na co 49 osobę korzystającą ze wsparcia pomocy społecznej. Uśredniając, na jednego pracownika socjalnego w 2013 roku przypadała realizacja 6,09 kontraktów socjalnych, zaś w jednej gminie realizowanych było średnio 38 kontraktów. Poniższy wykres przedstawia dane dotyczące liczby zawartych kontraktów socjalnych w województwie warmińsko-mazurskim na przestrzeni lat W zestawieniu uwzględniono podział na ilość kontraktów realizowanych w poszczególnych typach gmin przez ośrodki pomocy społecznej oraz w powiatach przez powiatowe centra pomocy rodzinie. 17

18 Wykres nr 2. Liczba zawartych kontraktów socjalnych w województwie warmińskomazurskim na przestrzeni lat z podziałem na gminy miejskie, miejskowiejskie, wiejskie oraz powiaty r r r. Gminy miejskie Gminy miejsko-wiejskie Gminy wiejskie Powiaty* Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 * liczba kontraktów socjalnych realizowanych w ramach zadań powiatów przez PCPRy Liczba kontraktów zawieranych w gminach miejskich (od 2011 roku) zwiększa się, natomiast zawieranych w gminach miejsko-wiejskich, wiejskich i powiatach maleje. W 2013 roku zawarto łącznie kontraktów socjalnych 13 a zdecydowana większość z nich była realizowana przez ośrodki pomocy społecznej, w tym kolejno: w gminach miejskich, w gminach wiejskich oraz w gminach miejsko-wiejskich. 18 kontraktów socjalnych zostało zawartych w ramach współpracy z powiatowymi centrami pomocy rodzinie. W tabeli poniżej przedstawiono szczegółowe zestawienie realizacji kontraktów socjalnych w różnych typach gmin w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku. Tabela nr 2. Odsetek gmin miejskich, miejsko-wiejskich oraz wiejskich realizujących kontrakty socjalne w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku Typ gmin Liczba gmin Odsetek gmin Liczba realizujących kontrakty realizujących kontrakty gmin socjalne socjalne miejskie ,50% miejsko-wiejskie ,75% wiejskie ,11% Ogółem ,59% Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS Niniejsze dane pochodzą ze sprawozdania MPiPS-03 za rok Dane zawarte w Ocenie zasobów pomocy społecznej na rok 2013 dla województwa warmińsko-mazurskiego nieznacznie się różnią, w dokumencie tym podaje się, iż liczba zawartych kontraktów socjalnych w 2013 roku wyniosła 4.866, a około 20% z nich realizowanych było w ramach Klubów Integracji Społecznej. 18

19 W 2013 roku spośród 116 gmin województwa warmińsko-mazurskiego, kontrakt socjalny był realizowany na terenie 90. Kontraktu socjalnego nie zastosowano w 2 gminach miejskich, 8 gminach miejsko-wiejskich oraz 16 gminach wiejskich. Odsetek gmin realizujących kontrakty socjalne dla województwa wyniósł 77,59%, najwyższą wartość przyjął w gminach miejskich 87,5%. W poniższej tabeli przedstawiono odsetek kontraktów socjalnych realizowanych w różnych typach gmin w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku (z wyłączeniem kontraktów socjalnych realizowanych w ramach zadań powiatów przez PCPRy). Tabela nr 3. Odsetek kontraktów socjalnych realizowanych w różnych typach gmin w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku (bez kontraktów socjalnych realizowanych w powiatach przez PCPRy) Typy gmin Liczba zawartych kontraktów socjalnych Liczba osób, którym przyznano świadczenie* Odsetek kontraktów socjalnych (procent zawartych kontraktów socjalnych w stosunku do liczby osób, którym przyznano świadczenie) miejskie ,05% miejsko-wiejskie ,70% wiejskie ,53% Ogółem ,37% Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 *świadczenie przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych gmin ogółem, bez względu na rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania Jak wynika z powyższego zestawienia, gminy miejskie charakteryzowały się najwyższym odsetkiem osób objętych kontraktami socjalnymi w porównaniu do ogólnej liczby osób, którym przyznano świadczenia z pomocy społecznej 5,05% (świadczenie przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych gmin ogółem, bez względu na rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania). Szczegółowe zestawienie gmin charakteryzujących się najwyższym odsetkiem realizacji kontraktów socjalnych znajduje się w tabeli poniżej. Tabela nr 4. Zestawienie gmin o najwyższym odsetku realizacji kontraktów socjalnych w województwie warmińsko-mazurskim w 2013 roku Nazwa gminy Liczba Liczba osób, Odsetek kontraktów zawartych którym socjalnych (procent zawartych kontraktów socjalnych kontraktów przyznano w stosunku do liczby osób, socjalnych świadczenie* którym przyznano świadczenie) GMINY MIEJSKIE Nowe Miasto Lubawskie ,05% m. Olsztyn ,27% m. Elbląg ,32% GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE Nidzica ,90% Sępopol ,37% Pisz ,04% 19

20 Nazwa gminy Liczba zawartych kontraktów socjalnych Liczba osób, którym przyznano świadczenie* Odsetek kontraktów socjalnych (procent zawartych kontraktów socjalnych w stosunku do liczby osób, którym przyznano świadczenie) GMINY WIEJSKIE Świętajno (p. szczycieński) ,87% Ostróda ,74% Lubawa ,33% Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 *świadczenie przyznane w ramach zadań zleconych i zadań własnych gmin ogółem, bez względu na rodzaj, formę, liczbę oraz źródło finansowania W skali całego województwa, najwięcej kontraktów socjalnych w porównaniu do ogólnej liczby osób objętych pomocą społeczną zawarto w gminie Świętajno (powiat szczycieński), gdzie odsetek zastosowania tego narzędzia pracy socjalnej wyniósł 10,87%. Spośród gmin miejskich i miejsko-wiejskich wskaźnik zastosowania kontraktu socjalnego był najwyższy w gminach Nowe Miasto Lubawskie (8,05%) i Nidzica (7,90%) Kontrakt socjalny w badaniach Od momentu wprowadzenia kontraktu socjalnego do systemu pomocy społecznej, narzędzie to było przedmiotem badań i analiz poświęconych funkcjonowaniu pomocy społecznej. Dwa największe badania zrealizowane na poziomie ogólnopolskim, poruszające m.in. tematykę kontraktów socjalnych zostały przeprowadzone w ramach projektu systemowego pt. TWORZENIE I ROZWIJANIE STANDARDÓW USŁUG POMOCY I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Głównym celem projektu jest podniesienie profesjonalizmu oraz skuteczności działań podejmowanych przez instytucje pomocy i integracji społecznej w rozwiązywaniu problemu wykluczenia społecznego. Pierwsze z wyżej wymienionych badań zrealizował Instytut Spraw Publicznych w 2010 roku. Badanie miało charakter ilościowy, zostało przeprowadzone za pomocą kwestionariusza ankiety na reprezentatywnej próbie badawczej składającej się z aktywnych zawodowo pracowników socjalnych. Wyniki przedstawiono w publikacji pt. CZY PODEJŚCIE AKTYWIZUJĄCE MA SZANSĘ? PRACOWNICY SOCJALNI I PRACA SOCJALNA W POLSCE 20 LAT PO REFORMIE SYSTEMU POMOCY SPOŁECZNEJ. W ocenie większości ankietowanych pracowników socjalnych (57%) kontrakt socjalny został uznany za dobre narzędzie pracy socjalnej, jednak z zastrzeżeniem, iż najlepsze efekty osiągane są jedynie w stosunku do wybranych klientów pomocy społecznej (jako grupy najbardziej wskazane do realizacji kontraktów socjalnych badani wymieniali: osoby bezrobotne, uzależnione od alkoholu, rodziny bezradne wychowawczo oraz osoby uzależnione od narkotyków). 21% respondentów było zdania, iż kontrakt socjalny powinien być narzędziem powszechnie stosowanym, zaś 17% oceniło kontrakt, jako nieprzydatny w pracy socjalnej (5% ankietowanych miało inne zdanie na ten temat lub nie wyraziło swojej opinii). Na uwagę zasługuje fakt, iż ze względu na rodzaj placówki w jakiej zatrudnieni byli pracownicy socjalni, charakteryzowali się oni odmiennymi opiniami na temat kontraktu socjalnego. Pracownicy socjalni zatrudnieni w miejskich ośrodkach pomocy społecznej najczęściej postulowali wprowadzenie narzędzia kontraktu socjalnego jako powszechnie stosowanego, natomiast największa grupa badanych odrzucających narzędzie kontraktu socjalnego zatrudniona była 20

21 w gminnych ośrodkach pomocy społecznej. Zdecydowana większość ankietowanych (90%) posiadała osobiste doświadczenia w realizacji kontraktu socjalnego, w tym 80% z nich w pełni korzystało z narzędzia kontraktu socjalnego, a 10% podejmowało próbę jego wprowadzenia. Pozostałe 10% badanych pracowników socjalnych nigdy nie brało pod uwagę prowadzenia pracy socjalnej w oparciu o kontrakt 14. Drugie z ogólnopolskich badań zostało przeprowadzone w 2011 roku, a jego wyniki przedstawiono w publikacji pod tytułem KRAJOWY RAPORT BADAWCZY. POMOC I INTEGRACJA SPOŁECZNA WOBEC WYBRANYCH GRUP DIAGNOZA STANDARYZACJI USŁUG I MODELI INSTYTUCJI. W badaniu tym dokonano przeglądu stosowanych standardów świadczeń i zlecania usług w zakresie pomocy i integracji społecznej. Brali w nim udział pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych. Szczególną uwagę zwrócono na częstotliwość stosowania kontraktu socjalnego przez pracowników socjalnych zatrudnionych w różnych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz w pracy z różnymi grupami klientów pomocy społecznej. Badani najczęściej wskazywali zasadność stosowania metody kontraktu socjalnego w pracy z osobami bezrobotnymi, rodzinami, w których występuje zjawisko przemocy, a najrzadziej z osobami niepełnosprawnymi. Najczęściej w swojej pracy kontrakt socjalny stosowali pracownicy socjalni zatrudnieni w miejskich ośrodkach pomocy społecznej, miejskich ośrodkach pomocy rodzinie oraz miejsko-gminnych ośrodkach pomocy społecznej 15. Na poziomie regionalnym w województwie warmińsko-mazurskim w 2011 roku Obserwatorium Integracji Społecznej wchodzące w skład Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie przeprowadziło badanie dotyczące warunków pracy pracowników socjalnych pod tytułem SYTUACJA ZAWODOWA PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH Z TERENU WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO. Badanie to zostało przeprowadzone z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety, wzięło w nim udział 190 pracowników socjalnych z województwa warmińsko-mazurskiego zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej oraz powiatowych centrach pomocy rodzinie. W opinii większości pracowników socjalnych biorących udział w badaniu (86%) praca socjalna oraz wsparcie udzielone klientowi pomocy społecznej powinno mieć charakter warunkowy oraz opierać się o sformalizowany kontrakt socjalny. Badani wyrażali przekonanie, iż ważne jest uświadomienie klienta, że uprawnieniom mu przysługującym, towarzyszą również obowiązki, a jego zaangażowanie oraz aktywność we współpracy z pracownikiem socjalnym, dają większe szanse na usamodzielnienie 16. Kontrakt socjalny jest szczególnym narzędziem pracy socjalnej opierającym się na współpracy i zaangażowaniu obu stron. Jak każde narzędzie wymaga doskonalenia i aktualizacji, tak by cechować się jak najwyższą efektywnością, w związku z czym dostrzega się potrzebę dokładniejszej analizy stosowania narzędzia kontraktu socjalnego, szczególnie na poziomie wojewódzkim. 14 T. Kaźmierczak, Praktyka aktywizacji, dz. cyt. s R. Szarfenberg (red.), Krajowy raport badawczy. Pomoc i integracja społeczna wobec wybranych grup diagnoza standaryzacji usług i modeli instytucji, Warszawa 2011, [dostęp: r.]. 16 Obserwatorium Integracji Społecznej, Sytuacja zawodowa pracowników socjalnych z terenu województwa warmińsko-mazurskiego, Olsztyn 2011, [dostęp: r.]. 21

22 4.2. Analiza wyników badania W kontekście aktywnego rozwoju polityki społecznej zmienia się metodyka pracy pracownika socjalnego. Priorytety jego aktywności można odwołać do terminów reintegracji i aktywizacji w obszarze społecznym i zawodowym. Dlatego też tak istotnym wymiarem aktywności tej kategorii zawodowej, pozostaje ocena kontraktu socjalnego oraz jego konsekwencji w opinii pracowników socjalnych. Ponadto ważna jest również ocena kontraktu socjalnego w opinii kierowników ośrodków pomocy społecznej. Celem tego rozdziału jest analiza danych empirycznych dotyczących poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych w województwie warmińsko-mazurskim, określenie szans i barier w ich realizacji oraz ocena adekwatności kontraktu w aspekcie celowości procedur ich realizacji Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji Analizę wyników badania rozpoczyna próba odwołania się do wiedzy i doświadczenia badanych osób, które miały ocenić kontrakt socjalny na tle innych form stosowanych w celu aktywizacji osób korzystających z pomocy społecznej. Badani pracownicy socjalni wymienili, że działania aktywizujące, jakie pracownik socjalny może zastosować wobec klienta to m.in.: Tabela nr 5. Działania/programy aktywizujące stosowane przez pracowników socjalnych wobec klientów pomocy społecznej Rodzaje działań/programów Liczba wskazań staże, kursy również zawodowe (w tym finansowane w ramach programu PO KL) 8 działania aktywizujące w ramach projektów systemowych 6 kontrakt socjalny 4 programy aktywności lokalnej 4 wsparcie specjalistów (psycholog, grupa wsparcia, doradca zawodowy) 4 działania aktywizujące w ramach projektów konkursowych 3 prace społecznie użyteczne, 3 udział w KIS, CIS 3 mieszkania treningowe 1 wolontariat 1 współpraca z NGO 1 wsparcie finansowe 1 praca socjalna 1 Źródło: opracowanie własne, NI=12, odpowiedzi w tabeli stanowią zestawienie z wypowiedzi uczestników wywiadów Największa liczba osób wskazywała, że pracownik socjalny może zastosować wobec podopiecznego takie działania jak: staże, kursy również zawodowe (w tym finansowane w ramach programu PO KL), działania aktywizujące w ramach projektów systemowych, kontrakt socjalny, programy aktywności lokalnej, wsparcie specjalistów (psycholog, grupa wsparcia, doradca zawodowy). Oprócz kontraktu socjalnego w ramach swojej pracy mamy programy aktywności lokalnej dla młodzieży, dla osób niepełnosprawnych, mamy Program Operacyjny Kapitał Ludzki, gdzie są kontrakty socjalne zawierane z osobami bezrobotnymi i oni poprzez udział 22

23 w takim kontrakcie wykonują staże w zakładach pracy, odbywają się kursy zawodowe. Mamy też dla osób bezdomnych taką fajną formę aktywizacji zawodowej, jaką jest mieszkanie treningowe. Mieszkania treningowe są dla osób bezdomnych, które chcą się usamodzielnić i w przyszłości rozpocząć nowe życie. I to jest nasza perełka, mamy dwa takie mieszkania treningowe (GS1). Jest to przede wszystkim kontrakt socjalny, współpraca z organizacjami pozarządowymi, współpraca z doradcą zawodowym w urzędzie pracy, z psychologiem, no i pomoc, wsparcie finansowe bądź praca socjalna w środowisku lokalnym (GS6). Uczestnicy wywiadów ocenili także, które z wymienionych przez nich działań/programów są najbardziej skuteczne. Odpowiedzi przedstawia poniższa tabela. Tabela nr 6. Rodzaje najbardziej skutecznych działań/programów aktywizujących stosowanych przez pracowników socjalnych wobec klientów pomocy społecznej Rodzaje działań/programów Liczba wskazań staże, kursy również zawodowe ( w tym finansowane w ramach programu PO KL) 2 działania aktywizujące w ramach projektów systemowych 2 prace społecznie użyteczne 2 udział w KIS, CIS 2 kontrakt socjalny 1 programy aktywności lokalnej 1 wsparcie specjalistów (psycholog, grupa wsparcia, doradca zawodowy) 1 wsparcie finansowe 1 Źródło: opracowanie własne, NI=12, odpowiedzi w tabeli stanowią zestawienie z wypowiedzi uczestników wywiadów Według badanych najbardziej skutecznymi wymienionymi przez nich działaniami/programami aktywizującymi są: staże, kursy również zawodowe (w tym finansowane w ramach programu PO KL), działania aktywizujące w ramach projektów systemowych, prace społecznie użyteczne, udział w KIS, CIS. To w zależności od sytuacji w rodzinie i od klienta. Jeżeli są problemy złożone to wsparcie specjalistów jest bardzo ważne i pomocne nam pracownikom socjalnym. W zależności od tego jaki problem jest w rodzinie, [ ] to prace społecznie użyteczne czy grupy wsparcia, samopomocowe gdy chodzi o przemoc. Nie ma jednego najważniejszego. W kontrakcie mamy jasno opisaną sytuację rodziny, z którą współpracujemy, którą wspieramy. Są napisane jasno zagrożenia, mocne strony. Mamy jasno napisane, co jest najważniejsze, co my chcemy z tą rodziną zrobić. [ ] Jak zawieramy taki kontrakt to analizujemy, mówimy o jego sytuacji i wspólnie opracowujemy te działania. Klient wie, co ma robić (GS5). Najskuteczniejsze jest kierowanie do CIS-u, ponieważ uczy, daje wiedzę, praktykę i pieniądze (GNS12). Moim zdaniem są to prace społecznie użyteczne, ponieważ naszym beneficjentom zależy najbardziej na pracy i profitach z niej płynących. Ma to znaczenie w poprawie bytu rodziny. Dzięki temu, że beneficjent podejmuje prace społecznie użyteczne łatwiej mu jest przestrzegać zasad zawartych w kontrakcie socjalnym (GS9). 23

24 Uczestnicy panelu ekspertów zostali zapytani, jaka jest ocena skuteczności stosowania kontraktu socjalnego w porównaniu z innymi narzędziami pracy socjalnej. Ich odpowiedzi wskazywały na indywidualne podejście do podopiecznego podczas stosowania kontraktu oraz jego skuteczność w porównaniu do innych narzędzi pracy socjalnej. [ ] kontrakt socjalny wtedy nadal jest górą, dlaczego? Bo jest to indywidualna praca, takie indywidualne umawianie się na coś, niezależnie czy umawiamy się na bogatą ofertę z projektu czy na coś innego, to kontrakt socjalny zawsze kładzie na tą indywidualność i z tego ta skuteczność. [ ] Kontrakt to kontrakt, indywidualne podejście, indywidualna umowa (PE6). Jest skuteczny. Tak prawdę mówiąc jest to jedyne narzędzie, które jest takim wymiernym narzędziem. Jak wydamy decyzje administracyjne czy przeprowadzimy wywiad, to nie ma z czym porównać (PE6). Kolejne pytanie zadane uczestnikom panelu ekspertów dotyczyło porównania kontraktu do innych form aktywizacji oraz uzasadnienia, czy stosowanie go, bardziej przyczynia się do przełamywania wyuczonej bezradności i roszczeniowości klientów pomocy społecznej. Eksperci odpowiadali, że kontrakt socjalny jest skuteczny, natomiast przydałoby się połączenie go z metodą środowiskową, co mogłoby podnieść jego efektywność oraz pobudzić podopiecznych do większej aktywności. Ponadto zwracano uwagę na formę kontraktu jego obustronne podpisanie wzmacnia świadomość podopiecznego oraz składnia go do większej samodzielności. [ ] chyba najskuteczniejsze byłoby połączenie tej pracy indywidualnej, czyli kontraktu, ale z metodą środowiskową [ ]. Taka praca indywidualna, owszem, ale później wprowadzenie tych ludzi kontraktowych do pracy środowiskowej. Bo to, [ ] mam wrażenie, dla mnie najlepszy sposób wkręcania ludzi do takiej wzajemnej współpracy, tworzenia czegoś wspólnie (PE2). [ ] jeżeli faktycznie kontrakt jest podpisany to jest gdzieś to zobowiązanie w porównaniu do innych aktywizacji. Ale to to raczej w przypadku, tego, o czym już mówiliśmy, środowisk, które wcześniej już przygotuje, ktoś coś świadomie podpisze, czegoś chcą (PE3). Ale tu nawet ta nasza pomoc, czy nawet danie na ten taki rozruch, na te bilety miesięczne, żeby mogła dojechać czy do tej pracy, czy na ten staż, to wtedy też jak oni zobaczą, że my coś od siebie, to oni też tak z większą chęcią. No wiadomo, że nie wszyscy, ale ci właśnie tacy wybrani, ci którzy chcą coś zmienić (PE7). [ ] pracownik musi być dobrze przygotowany i klient musi być dobrze przygotowany, bo przez pracownika chcemy coś w tej rodzinie zmienić, ale rzeczywiście [ ], to takimi małymi kroczkami i jestem przekonana na 100%, że kontrakty są podpisywane z przygotowanymi rodzinami (PE8). Kolejny problem badawczy dotyczył stosowania bądź nie stosowania kontraktu socjalnego w gminie, którą reprezentował uczestnik wywiadu indywidualnego. Gminy z najwyższym i najniższym odsetkiem stosowania kontraktu socjalnego (ns=10) uzasadniały stosowanie kontraktu, natomiast gminy, które go nie stosowały (nns=2) odpowiadały, z jakich powodów z niego nie korzystają. 24

25 Uczestnicy wywiadów stosujący kontrakty socjalne, uzasadniali jego wykorzystanie głównie z punktu widzenia korzyści, jakie może przynieść dla obu stron. Pojawiła się tutaj możliwość dokładnego poznania podopiecznego czy zaangażowania go w różnego rodzaju działania aktywizujące. Poprzez pracę z kontraktem socjalnym mamy możliwość dogłębnego poznania człowieka tak naprawdę. Podpisując taki kontrakt socjalny z osobą bezrobotną, ta osoba ma takie poczucie, że bierze w czymś udział, że jest w coś zaangażowana, że ma wpływ na to, co może się dziać w jej życiu, ponieważ kontrakt socjalny to umowa między dwojgiem ludzi, między mną a człowiekiem i tak naprawdę ja nie mogę mu czegoś narzucić, to ten człowiek musi wyjść z pewnymi propozycjami, co chciałby zrobić, co chciałby zmienić. Jeżeli zapisujemy coś w kontrakcie socjalnym, że zrobię to i tamto i on pójdzie i to zrobi: aha, rzeczywiście, udało mi się, coś mogłem zrobić. I to działa, to jest też taka motywacja dla klienta (GS1). Rozłożenie odpowiedzialności, tzn. klient bierze część odpowiedzialności za wykonywanie działań (uzyskany efekt zależy również od klienta, to zwiększa wykonanie zadań). Zwiększa to szanse poprawienia sytuacji życiowej bądź rodzinnej. Klient sam uświadamia sobie zagrożenia, które mogą utrudnić uzyskanie celu (poprawienia sytuacji rodziny) (GS4). Są tam jasno określone przyczyny trudnej sytuacji, możliwości, a jednocześnie są jasne działania. Po nie wywiązaniu się z kontraktu można egzekwować coś, czy odmówić pomocy, czy zgłosić gdzieś tam do sądu w zależności, jaka jest sytuacja (GS5); Bo jest to dla mnie rozwinięcie [ ] jest to dalsza część, unowocześniona, wywiadu środowiskowego w tej akurat części, gdzie klient konkretnie opisuje i sam dokonuje analizy swojej sytuacji, swojej [jak gdyby] możliwości, razem ze mną, mediując na ten temat. Jest taka najskuteczniejsza (GS6). Po prostu raczej stosujemy go dlatego, że trzeba, że są takie wymogi, że oczekuje się od nas potem statystyk i wykazania, ile takich kontraktów socjalnych po prostu zawarłyśmy podczas swojej pracy (GS7). Ponieważ jest to główne narzędzie do motywacji i aktywizacji osób korzystających z pomocy tutejszego ośrodka (GS9). Ponieważ kontrakt jest jakby umową między mną a klientem i tak naprawdę dzięki temu, tak naprawdę, mam większy wpływ na klienta, ponieważ on się zobowiązuje pisemnie do pewnych działań. No i dążymy do tego jednak, żeby wywiązać się z tego wszystkiego (GS11). Pracownicy socjalni, którzy nie stosowali kontraktu socjalnego, uzasadniali taką sytuację głównie niechęcią swoich klientów do stosowania tej metody pracy socjalnej. Ludzie nie chcieli zawierać kontraktów. U nas w okolicy jest 11 upadłych PGR-ów, nie ma pracy, ci ludzie nie mają pieniędzy. Oni chcą zdobyć pracę, pieniądze na życie, a nie podpisywać kontrakty (GNS8). Ponieważ jest to obustronna umowa, ludzie się nie wywiązują z umów, kontrakty są zrywane (GNS12). 25

26 W kolejnym pytaniu, pracownicy socjalni zostali poproszeni o ocenę skuteczności kontraktu w odniesieniu do innych narzędzi aktywizujących. Ich odpowiedzi przedstawia poniższy wykres. Wykres nr 3. Ocena skuteczności kontraktu socjalnego stosowanego przez pracowników socjalnych skuteczny mało skuteczny trudno ocenić Źródło: opracowanie własne, NI=12 Połowa badanych osób (tj. 6 osób) oceniła stosowany przez siebie kontrakt socjalny jako skuteczny. Trudności z oceną jego skuteczności miały 2 osoby, natomiast jako mało skuteczny został oceniony przez 4 osoby. Uważam, że jest to skuteczne narzędzie, szczególnie w takich małych ośrodkach, w takich małych społecznościach jak tutaj nasza gmina. My tutaj naprawdę jesteśmy jak gdyby na krańcu, nie ma u nas wielu narzędzi. Po prostu my nie mamy rozwiniętej takiej bazy osób, które zajmują się tym problemem [ ]. Dlatego uważam, że kontrakt socjalny jest naprawdę bardzo skuteczny (GS6). Trudno mi to ocenić, ponieważ właściwie kontrakt socjalny jest jedynym narzędziem aktywizującym, jaki w tej chwili stosuję (GS9). Dotychczasowe doświadczenia wykazują, że pomimo klient wywiązuje się z zawartych ustaleń i współpracuje z pracownikiem socjalnym, to jednak nie stwarza to realnych perspektyw na usamodzielnienie (GS4). Badanym, którzy stosują kontrakt socjalny w swojej gminie zadano pytanie, czy liczba zawieranych kontraktów socjalnych w ich gminie jest wystarczająca w stosunku do potrzeb (liczby osób/rodzin, wobec których instrument ten powinien być stosowany). Zestawienie odpowiedzi obrazuje poniższy wykres. 26

27 Wykres nr 4. Ocena liczby zawieranych kontraktów socjalnych w stosunku do potrzeb osób/rodzin, wobec których powinny być one stosowane niewystarczająca wystarczająca trudno ocenić Źródło: opracowanie własne, ns=10 Większość badanych (5 osób) uznała, że w ich gminach liczba zawieranych kontraktów jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb osób/rodzin, wobec których powinny być one stosowane. 4 osoby stwierdziły, że liczba tych kontraktów jest wystarczająca, a jedna z nich nie umiała tego ocenić. Uważam, że liczba zawieranych kontraktów nie jest wystarczająca w stosunku do potrzeb. Jesteśmy przeciążeni pracą, liczba osób i rodzin, wobec których kontrakt powinien zostać zastosowany jest zdecydowanie większa, ale fizycznie nie mamy możliwości obsługi takiej liczby osób zastosowania wobec nich tej formy aktywizacji (GS3). My zawieramy kontrakty tam gdzie widzimy taką konieczność i raczej wszystkie osoby, które powinny mieć zawarte kontrakty, je mają (GS2). Pracownicy socjalni oceniali czynniki wpływające na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach. Wśród odpowiedzi pojawiały się różnorodne przyczyny wpływające na tę liczbę, które zostały pogrupowane w poniższej tabeli. Tabela nr 7. Czynniki wpływające na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach Czynniki Liczba wskazań realizacja projektów systemowych/konkursowych 8 typ/zasoby gminy 6 przygotowanie pracownika socjalnego/kadry OPS 5 zakres obowiązków pracownika socjalnego 3 funkcjonowanie KIS-u, CIS-u 1 liczba osób korzystających z pomocy OPS 1 nastawienie osoby korzystającej z pomocy społecznej 1 rejon pracy pracownika socjalnego 1 Źródło: opracowanie własne, NI=12, odpowiedzi w tabeli stanowią zestawienie z wypowiedzi uczestników wywiadów 27

28 Wśród czynników wymienionych przez uczestników wywiadów, wpływających na liczbę zawieranych kontraktów, została wymieniona m.in.: realizacja projektów systemowych/konkursowych, w których bardzo często są wymogi nakazujące uczestnikowi projektu zawarcie kontraktu; typ/zasoby gminy (głównie liczba osób bezrobotnych w gminie, sytuacja finansowa); przygotowanie pracownika socjalnego/kadry OPS; zakres obowiązków pracownika socjalnego, który często przeciążony pracą poświęca niewystarczającą ilość czasu na pracę metodą kontraktu. [ ] Na pewno przygotowanie pracownika socjalnego. Trzeba odbyć wszelkiego rodzaju szkolenia z kontraktu socjalnego, wciąż jest tak jakby zapotrzebowanie na to. Przychodzą nowi pracownicy i potrzebują się doszkalać, ja nie wiem czy w tej chwili na studiach magisterskich, czy jakichkolwiek licencjackich jest w ogóle mowa o kontrakcie socjalnym, czy jest analizowany, nie wiem, nie orientuję się, bo ja już studia kończyłam wiele lat temu. Nie było czegoś takiego, kontrakt socjalny jest od kilku lat, ale czy na studiach są jakieś takie właśnie zadania teoretyczne, przygotowanie teoretyczne? Także ważne jest dobre przygotowanie kadry OPS. Też zasoby gminy. No cóż jeszcze. No i na wpływ zawieranych kontraktów ma też liczba osób korzystających z naszej pomocy (GS1). Na pewno projekt systemowy, działania KIS-u, bo przecież każda osoba, która wykonuje prace społecznie użyteczne, musi mieć zawarty kontrakt (GS5). Również specjalistom podczas panelu ekspertów zadano pytanie o czynniki determinujące liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach. Ich odpowiedzi wizualizuje poniższy rysunek. Rysunek nr 2. Czynniki determinujące liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach w opinii ekspertów ilość czasu pracownika socjalnego wsparcie i dostęp do specjalistów ilość środków finansowych realizowanie projektów systemowych itp. funkcjonowanie czarnego rynku pracy Źródło: opracowanie własne, NP=12 Według ekspertów, podobnie jak zdaniem uczestników wywiadów, na zawieranie kontraktów socjalnych w gminach wpływa: dostęp do specjalistów, ilość środków finansowych, realizacja projektów, ilość czasu pracownika socjalnego zawierającego kontrakt czy funkcjonowanie czarnego rynku pracy Kontrakt socjalny przygotowanie i realizacja umowy W nawiązaniu do faktu, że każdy ze zbadanych pracowników socjalnych (również z gmin, w których obecnie nie stosuje się kontraktu socjalnego) miał do czynienia lub pracował z narzędziem kontraktu, wszystkim badanym zadano pytanie dotyczące ich 28

29 doświadczeń. Poproszono, aby podzielili się swoją wiedzą dotyczącą trudności na etapie: przygotowania, zawierania i realizacji kontraktu socjalnego oraz wskazali, które z tych trudności były najtrudniejsze. Wymieniono m.in. trudności we współpracy z klientem pomocy społecznej: problem w przekonaniu do zawarcia kontraktu i motywowaniu, niechęć, bierną postawę, uzależnienia. Badani zwracali również uwagę na trudności w rozpoznaniu sytuacji danej osoby, diagnozie jej warunków i możliwości. Odpowiedzi zebrano w formie cytatów: Sam kontrakt socjalny jest dla mnie jasnym, czytelnym i zrozumiałym drukiem, nie sprawia mi trudności. Problemy się pojawiają w momencie, kiedy klient jest zbyt deklaratywny. Bo on, żeby otrzymać od nas pomoc, a zwłaszcza finansową, zrobi wszystko, żeby ją otrzymać [ ] (GS1). Może ustalenie tych działań. No bo osoby np. długotrwale bezrobotne one nie wiedzą gdzie się ruszyć, od czego zacząć swoje działania (GS2). Najtrudniejszym etapem jest diagnoza poznanie sytuacji, w jakiej petent się znajduje, czy jego bezrobocie wynika z faktycznej sytuacji na rynku pracy czy z innych przyczyn (GS3). [ ] Zależy od rodziny, ale powiedziałabym, że realizacja jest najtrudniejsza. Dlatego, że wiele czynników wchodzi w te trudności rodziny: przeciwności losowe albo rodzina w pewnym momencie przestaje wierzyć albo nie chce się zmieniać, czasem też system stawia trudności (GS5). Moim zdaniem najtrudniejszym etapem jest realizacja kontraktu z osobami uzależnionymi od alkoholu (GK9). Na pewno motywowanie klienta. Motywowanie i samo przedstawianie klientowi kontraktu. Ciężko naszych niektórych klientów zmotywować do podpisania kontraktu i do wysiłku, jaki ma wnieść w realizację tego kontraktu (GS10). Najtrudniejszym etapem jest etap, kiedy uczestnik (mówię teraz o projekcie cały czas) rezygnuje z udziału w projekcie, wyjeżdża na przykład za granicę. I tak naprawdę pracownik socjalny nie może nic zrobić (GS11). Przede wszystkich niechęć podopiecznych do zawierania kontraktów. Oni nie chcą się wiązać żadnymi umowami (GNS8). I etap przekonanie klienta do zawarcia umowy (GNS12) Doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktu Kolejne pytanie w ankiecie dotyczyło doświadczeń w stosowaniu kontraktu socjalnego. W związku z tym, że kontrakt był stosowany w przeszłości również przez pracowników socjalnych z gmin, w których nie jest on obecnie stosowany, pytanie obejmowało wszystkich uczestników wywiadów. Pracownicy socjalni dopowiadali na pytanie: w jakich przypadkach najczęściej stosowany jest kontrakt socjalny?, z jakimi typami klientów pomocy społecznej zawierane są najczęściej kontrakty socjalne?, oraz dlaczego z takimi klientami?. Opis doświadczeń pracowników socjalnych został zebrany w poniższej tabeli. 29

30 Tabela nr 8. Opis doświadczeń pracowników socjalnych związanych ze stosowaniem kontraktu socjalnego Z jakimi typami W jakich przypadkach klientów pomocy Numer najczęściej stosowany społecznej Dlaczego z takimi klientami? wywiadu jest kontrakt zawierane są socjalny? najczęściej kontrakty socjalne? GS1 W przypadku trudnej sytuacji życiowej, dla możliwości sprawdzenia, na ile osoba potrzebuje pomocy. z osobami bezrobotnymi z osobami uzależnionymi od alkoholu jest to największy odsetek osób korzystających z naszej pomocy są to osoby, które rzeczywiście chcą coś zrobić ze swoim życiem i bardzo chcą podpisać taki kontrakt socjalny GS2 W pracy z osobami, które trzeba zobowiązać żeby wykonały jakieś działania i zmobilizować ich oraz poinformować, że nie będzie współdziałania, nie będzie pomocy finansowej. GS3 - GS4 - GS5 GS6 GS7 Żeby te nasze działania były bardziej skuteczne, żeby coś w tej rodzinie zaczęło się dziać. Najczęściej zawieramy kontrakty na konkretne cele, takie jak: w pierwszej kolejności, podjęcie zatrudnienia, aktywizacja zawodowa bądź szkolenie zawodowe. Aby udzielić osobom potrzebującym wsparcia grupy, psychologa, pedagoga, wpierać ich na różnych polach. z osobami długotrwale bezrobotnymi z osobami uzależnionymi od alkoholu z osobami bezrobotnymi z osobami bezrobotnymi z osobami młodymi z osobami bezrobotnymi z osobami, które podejmują prace społeczno-użyteczne z osobami biorącymi udział w projekcie systemowym z rodzinami, które są niewydolne wychowawczo. z osobami bezrobotnymi z osobami uzależnionymi z osobami długotrwale bezrobotnymi by nauczyć ich nawyku pracy dla udziału tych osób w terapii odwykowej w ich przypadku istnieje największa szansa na usamodzielnienie się i wykorzystanie własnych zasobów spisujemy taką umowę żeby coś się zmieniło w rodzinach objętych pomocą społeczną ponieważ ten klient potrzebuje pomocy na konkretny cel, jest już zmotywowany do tego, że on chce to zrobić bo są to najczęściej osoby, które już nie mają gdzie mieszkać, co jeść itd. Ja daję, w pewnych etapach, miejsce zamieszkania, później środki, ale już w formie rzeczowej na posiłki itd., to oni się decydują na poszczególne kroki. aby prowadzić wobec nich działania mobilizujące i wspierające w poszukiwaniu pracy, chodzi o to, żeby te osoby powoli zmieniały swoją sytuację życiową - 30

31 Numer wywiadu W jakich przypadkach najczęściej stosowany jest kontrakt socjalny? GNS8 - GS9 GS10 GS11 GNS12 Są to kontrakty zawierane w trakcie realizacji projektów systemowych i konkursowych. Aby motywować i przedstawić klientowi kontrakt. Zawieram kontrakty socjalne z osobami, które zostały zakwalifikowane do udziału w projektach. Aby pomóc klientom pomocy społecznej z ich największymi problemami. Z jakimi typami klientów pomocy społecznej zawierane są najczęściej kontrakty socjalne? z osobami długotrwale bezrobotnymi z osobami w wieku od 18 do 55 lat, które są osobami bezrobotnymi osoby młode do 30 r.ż. osoby bezrobotne zarejestrowane w UP Dlaczego z takimi klientami? - - z osobami zagrożonymi lub doznającymi przemocy z osobami bezrobotnymi Źródło: opracowanie własne, NI=12 - oznacza brak odpowiedzi na zadane pytanie ponieważ projekt został napisany akurat na taką grupę docelową. z powodu trudności opiekuńczowychowawczych oraz dla reintegracji społeczno-zawodowej Doświadczenia pracowników socjalnych wskazują na to, że kontrakty socjalne najczęściej stosowane są w przypadkach, kiedy wymagana jest realizacja określonych celów: pomoc i wsparcie określonych grup klientów, a także z osobami, które uczestniczą w projektach systemowych i konkursowych gdzie jest wymóg podpisania kontraktu. Ponadto kontraktami najczęściej objęte są osoby bezrobotne (również długotrwale) i uzależnione. Wśród powodów, dla których podpisuje się kontrakt z takimi osobami, badani wymienili: wymogi projektów, w których uczestniczą, podjęcie działań aktywizujących w poszukiwaniu pracy, szeroko rozumiana pomoc i wsparcie czy podjęcie terapii odwykowej. Następne pytanie w wywiadzie dotyczyło ostatnio zawartego przez pracownika kontraktu, czego dotyczył, z jaką kategorią klienta został zawarty. Najczęstsze odpowiedzi skupiały się głównie wokół osób bezrobotnych (również długotrwale), wobec których kontrakt został zastosowany w celu aktywizacji zawodowej. Zdarzały się również osoby młode i starsze, które potrzebują w swoim życiu wsparcia OPS. Odpowiedzi badanych zebrano w formie cytatów. Ostatnio podpisałam kontrakt socjalny z osobą bezrobotną. Z młodą dziewczyną, która całe życie mieszkała ze swoim ojcem, nigdy w życiu nie pracowała. [ ] We wrześniu zmarł jej ten ojciec i ona została w tej chwili sama, bez środków do życia i zgłosiła się do nas o pomoc. I ta dziewczyna, ona nie wie co ona w tej chwili ma zrobić ze swoim życiem, ona wcześniej nie potrzebowała jakiejkolwiek pomocy, bo był tato, który ją finansował. A teraz zgłosiła się do nas i z nią podpisałam kontrakt na poszukiwanie pracy (GS1)

32 A właśnie u mnie ostatni zawarty kontrakt to był z panią, która ciągle mówi, że choruje, receptę mi przedstawia [ ] o podwyższenie tego stopnia niepełnosprawności, żeby miała w końcu jakieś świadczenie, zasiłek stały, ubezpieczenie zdrowotne, bo zapomina się odhaczać i nie ma tego ubezpieczenia (GS2). Ostatnio zawarty kontrakt dotyczył aktywizacji społeczno-zawodowej w stosunku do osób bezrobotnych (GS3). Ostatnio kontrakt zawarto z samotną matką. Miał on na celu poprawę funkcjonowania rodziny a dokładnie zwiększenie kompetencji opiekuńczo wychowawczych matki w celu utrzymania dziecka w środowisku rodzinnym (GS4). Bezrobocie i w ramach prac społeczno-użytecznych był zawarty kontrakt, miał na celu pobudzenie tej aktywizacji zawodowej (GS5). To była osoba bezrobotna, wyjeżdżała do pracy zagranicą. Na okres sezonowy, czyli na sezonowy, to znaczy nie na sezonowy, to jest na okres trzech miesięcy z możliwością przedłużenia zatrudnienia. To była młoda osoba bezrobotna (GS6). No właśnie ostatnio miałam taką klientkę, której ewidentnie chodziło o to, że te problemy głównie były finansowe, czyli że nie miała żadnego dochodu. Nie miała pracy, nie miała dochodu (GS7). Ostatnio zawarty przeze mnie kontrakt był z osobą bezrobotną, która brała udział w realizacji projektu systemowego (GS9). Z osobą długotrwale bezrobotną, która trafiła do Centrum Integracji Społecznej, po ukończeniu całego cyklu podjęła pracę na umowę o pracę (GS10). Osoba bezrobotna, bez kwalifikacji zawodowych, z niskim wykształceniem (GS11). Dotyczył problemu opiekuńczo wychowawczego, młoda matka niedojrzała emocjonalnie (GNS12). Pytanie dotyczące doświadczeń związanych z kontraktem zostało zadane również podczas panelu ekspertów. W trakcie rozmowy na temat wpływu kontraktu socjalnego na usamodzielnienie klienta pomocy społecznej i jego wyjście z systemu, wypowiedział się tylko jeden z ekspertów. Uważał on, że przez 6 miesięcy nie da się wiele zmienić w mentalności oraz sytuacji życiowej podopiecznego, potrzeba na to więcej czasu oraz systematycznej pracy. Jeżeli jest założenie, że kontrakt ma być prowadzony przez 6 miesięcy to uważam, że dużo nie osiągniemy. On powinien być długotrwały, tzn. to oczywiście zależy od osoby, z którą mamy do czynienia [ ]. Nie da się, żeby w przeciągu pół roku dokonać zmiany mentalnej i wszelkich [ ] możliwych zmian, więc ja tak zawsze mówię, że przez kilkadziesiąt lat wyhodowaliśmy na własnej piersi właśnie ludzi roszczeniowych, no to teraz nie da się tak jak w projektach systemowych się mówi, że przez te pół roku które się daje w projekcie da się osoby zaktywizować zarazem społecznie jak i zawodowo, to musi być czas, takiej faktycznie systemowej pracy, a wydaje mi się właśnie, że tego nam brak (PE2). Pracownicy socjalni zostali poproszeni o opisanie jakiegoś pozytywnego doświadczenia/dobrej praktyki związanej z realizacją kontraktu socjalnego. Zostało opisanych bardzo dużo pozytywnych doświadczeń, które badani mieli w swojej pracy, m.in.: dobra współpraca z klientem, poprawa jego sytuacji życiowej, swój rozwój osobisty, który jest oparty na doświadczeniu pomagającym zbudować zaufanie. Tylko jeden 32

33 uczestnik wywiadu nie dostrzegł żadnych pozytywnych doświadczeń związanych z kontraktem. Już wcześniej wspominałam o tych mieszkaniach treningowych, to na pewno jest taki pozytyw. To jest taki namacalny dowód na to, że się pomogło człowiekowi (GS1). Młodzi w projekcie młodzieżowym, aktywni z perspektywami na przyszłość, te osoby są pozytywnym doświadczeniem. Z poprzedniej edycji z pierwszego roku bardzo dużo osób, ponad 50%, podjęło zatrudnienie, naszym zdaniem są to te pozytywy (GS2). Panie, które wcześniej brały udział w tej formie aktywizacji, po zakończeniu jej zorganizowały się i założyły Spółdzielnię Socjalną. Pozytywnym doświadczeniem jest również samo w sobie wyjście z domu i aktywizacja społeczna niektórych osób, dla której była ona do tej pory praktycznie niemożliwa (GS3). Zaangażowanie się całej rodziny w rozwiązanie problemu, poprawa samooceny klienta, podział odpowiedzialności, angażowanie w podejmowanie decyzji i planowanie pracy (GK4). Mam tutaj taka rodzinę gdzie była niewydolność wychowawcza, zostały zastosowane takie działania na przykładzie szkoły dla rodziców. Wizyty w szkole, interesowanie się rozwojem dziecka i tutaj rodzice wywiązywali się z kontraktu. Mieli poznać potrzeby dziecka, jego rozwój, jak rozmawiać z dzieckiem. Rodzina wywiązała się (GS5). [ ] dobrą praktyką [ ] w naszym tu przypadku, jest długoletnia praca, prawda, czyli jeśli ktoś zna i ufa pracownikowi socjalnemu, to on podejmuje się, nie zawiera ze mną kontraktu socjalnego na odczepnego [ ] (GS6). [ ] myślę, że projekty systemowe, to są takie naprawdę, bardzo dobre praktyki i myślę, że to jest taka chęć, czyli deklarowanie się, że ja będę w czymś uczestniczyć, ja tutaj się zgadzam na takie warunki, będziemy tu wspólnie realizować takie programy, będziemy wspólnie przychodzić na te zajęcia, uczestniczyć [ ] widzę pozytywne strony i efekty tych kontraktów, no szczególnie w projektach systemowych właśnie (GS7). Na pewno pozytywnymi doświadczeniami są podniesione kwalifikacje przez beneficjentów oraz co się z tym wiąże znalezienie przez nich zatrudnienia (GS9). Dobre doświadczenie to, że się udało, że podjęła osoba pracę, samo to, że znam pana, który po kontrakcie chodził na leczenie spotkania grupy AA później zdecydował się na oddział zamknięty, następnie trafił do placówki i teraz już w ogóle nie pije (GS10). Głównie to, że te osoby, z którymi zawieramy kontrakt znajdują pracę. Znajdują pracę, zdobywają kwalifikacje zawodowe, uczą się chociażby pisać CV i list motywacyjny, wiedzą jak się przygotować do rozmowy kwalifikacyjnej (GS11). Nie mam żadnych pozytywnych doświadczeń. Żadna osoba nie wywiązała się z niego pozytywnie i tak jak należy (GNS8). Osoby znalazły zatrudnienie, nie korzystają z pomocy, w innym przypadku dzieci wróciły z domu dziecka do domu (GNS12). W nawiązaniu do powyższego pytania, uczestnicy indywidualnych wywiadów zostali zapytani o negatywne doświadczenia związane z realizacją kontraktu oraz krótkie ich opisanie. Opowiadali głównie o problemach, jakie wynikają ze strony podopiecznych: nagłe zrywanie przez nich postanowień kontraktu, uzależnienia powodujące trudności we współpracy, lekceważenie postanowień kontraktu, brak współdziałania i chęci do pracy nad sobą. 33

34 Tak jak w życiu, oczywiście, że są negatywne doświadczenia. [ ] dla mnie to już jest codzienność, to że klient przychodzi podpisuje, a później zrywa ten kontrakt. Często się tak zdarza [ ]. Oni dla uzyskania środków finansowych zrobią wszystko, a potem się nie pojawiają, zrywają te kontrakty. Nie chodzą na terapię w sprawie uzależnień. Nie chodzą, nie poszukują pracy, albo nie chcą też podpisywać kontraktów socjalnych (GS1). Pan uczestniczył w projekcie systemowych, ja go bardzo mocno motywowałam do działania, do uczestnictwa, a ten Pan to sobie zlekceważył, gdzieś w Polskę wyjechał i ma odebrane świadczenia z tego tytułu (GS2). Często petenci nie realizują postanowień, trzeba za nimi biegać, motywować ich. Zdarza się, że ktoś jest w stanie nietrzeźwości i wtedy jest utrudniony z nim kontrakt (GS3). Brak współpracy jednego z członków rodziny, lekceważący stosunek do wykonywania działań zawartych w kontrakcie (GS4). Negatywne to są takie, że osoby bagatelizują, dla nich ten kontrakt nic nie znaczy i tak naprawdę znikają, unikają kontraktu, nie realizują go, zrywają (GS5). [ ] zdarzały się przypadki takie, że ktoś zawierał kontrakt i nie realizował go i wręcz później negatywnie wypowiadał się o naszej pracy, skarżył nasze kolejne decyzje. No i po prostu my zarzucaliśmy mu brak współdziałania. Natomiast popsuła nam się praca Brak współpracy, odmawiamy w tym przypadku pomocy, lecz samorządowe kolegia odwoławcze z reguły nie biorą pod uwagę czegoś takiego, jak odmowa ze względu na brak współdziałania (GS6). Najbardziej negatywnym moim doświadczeniem było zerwanie kontraktu przez osobę uzależnioną od alkoholu oraz całkowita rezygnacja beneficjenta z dalszego udziału projektu systemowego (GS9). W niektórych sprawach kontrakty są nieskuteczne. Na przykład, kiedy klienci nie wywiążą się z kontraktu, my możemy raz mu odmówić pomocy a potem musimy mu tą pomoc dać, bo jest bez środków do życia albo są dzieci w rodzinie, pomimo kontraktu, który zerwał (GS10). No to akurat mamy sytuację młodego Pana, który naprawdę potrzebuje pomocy i który sobie po prostu wyjechał za granicę w trakcie kontraktu socjalnego. Powiedział, że mu pomoc nie jest potrzebna, na kurs się nie pojawił, ponieważ powiedział, że ma problemy z policją i tak naprawdę nic nie mogliśmy zrobić (GS11). Przerwanie kontraktu socjalnego i udziału w projekcie, klienci nie wywiązali się z umowy (GNS12). Uczestnicy wywiadów ocenili również swoje przygotowanie oraz potrzebę szkoleń w zakresie realizacji kontraktu socjalnego. Wymienili zagadnienia szkoleniowe, w których chcieliby w przyszłości uczestniczyć. Zestawienie odpowiedzi przedstawia poniższa tabela. Tabela nr 9. Ocena przygotowania oraz potrzeb szkoleniowych uczestników wywiadów w zakresie realizacji kontraktów socjalnych Ocena swojego Potrzeba szkolenia Numer przygotowania do w zakresie Inne zagadnienia, których wywiadu realizacji kontraktu praktycznej powinny dotyczyć socjalnego realizacji kontraktu ewentualne szkolenia (dobre, średnie, słabe) (tak/nie) prowadzenie rozmowy GS1 - tak z trudnym klientem 34

35 Ocena swojego Potrzeba szkolenia Numer przygotowania do w zakresie wywiadu realizacji kontraktu praktycznej socjalnego realizacji kontraktu (dobre, średnie, słabe) (tak/nie) GS2 - nie - Inne zagadnienia, których powinny dotyczyć ewentualne szkolenia GS3 - tak z zakresu zmian ustawowych GS4 średnie nie kontrakt socjalny z osobą bezrobotną GS5 dobre nie - GS6 dobre nie innowacje w stosowaniu kontraktu socjalnego GS7 - tak konkretne przykłady, warsztaty z zakresu motywacji klienta GNS8 dobre nie - GS9 dobre tak metody dotyczące motywacji beneficjentów GS motywowanie klienta do spisania i realizowania kontraktu GS11 - tak GNS12 dobre nie - Źródło: opracowanie własne, NI=12 - oznacza brak odpowiedzi na zadane pytanie ze stosowania kontraktu socjalnego 5 osób odpowiedziało, że ma dobre przygotowanie do realizacji kontraktu socjalnego, również 5 z nich wskazało na potrzebę szkolenia w zakresie praktycznej realizacji kontraktu. Ponadto 8 osób zaproponowało tematy i zagadnienia, których powinny dotyczyć ewentualne szkolenia. Znalazły się wśród nich szkolenia dotyczące motywacji i pracy z trudnymi klientami pomocy społecznej, innowacji w stosowaniu kontraktów, z zakresu zmian ustawowych. Badanym zadano podczas wywiadu pytanie, czy w praktyce egzekwuje się konsekwencje niezrealizowania celów kontraktu wobec osób objętych pomocą, jeśli tak, to w jaki sposób, natomiast jeśli nie, to co jest tego przyczyną. Odpowiedzi przedstawiono na poniższym wykresie. Wykres nr 5. Egzekwowanie konsekwencji niezrealizowania celów kontraktu wobec osób objętych pomocą 4 W praktyce egzekwuje się konsekwencje niezrealizowania celów kontraktu 8 W praktyce nie egzekwuje się konsekwencji niezrealizowania celów kontraktu Źródło: opracowanie własne, NI=12 35

36 Osoby, które odpowiedziały, że w praktyce rzeczywiście egzekwuje się konsekwencje niezrealizowania celów kontraktu wobec osób objętych pomocą, potwierdzały, że odbywa się to najczęściej w następujący sposób: Są to bardzo często odmowy pomocy finansowej, mamy prawo do odmowy pomocy finansowej i rzeczywiście odmawiamy (GS1). Odebranie świadczenia za brak współdziałania (GS2). W przypadku osób, które zaprzestały z nieuzasadnionych przyczyn z realizacji kontraktu, miały odmawianą pomoc finansową (GS3). W przypadku osoby samotnej, organ pomocy społecznej może ograniczyć pomoc lub odmówić wsparcia materialnego. W przypadku rodziny, w której jeden z członków odmówił zawarcia kontraktu lub nie wykonał działań w nim zawartych brana jest pod uwagę sytuacja całej rodziny a zwłaszcza dzieci pozostających pod opieką tej osoby (GS4). U nas wstrzymujemy świadczenia bądź odmawiamy udzielenia. Gdy są tam takie sytuacje dotyczące dzieci, wypełnianie ról rodzicielskich i rodzic nic nie robi powiadamiamy też sąd. Gdy ktoś nie zrealizuje kontraktu jest wyrejestrowany z biura pracy (GS5) Konsekwencją jest, że wzywam na rozliczenie kontraktu, jeśli ktoś się nie zgłosił, a w drugiej kolejności ograniczam, bądź odmawiam pomocy na aktywizacji (GS6). W przypadku uczestników projektu systemowego [...] były takie sytuacje, że nie wszyscy otrzymali w takiej samej wysokości te zasiłki, były one też uzależnione od aktywności, od jakby chęci zaangażowania się w te działania (GS7). Oczywiście, że się stosuje, może stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (GS9). Osoby, które odpowiedziały, że w praktyce nie egzekwuje się konsekwencji niezrealizowania celów kontraktu wobec osób objętych pomocą, odpowiedziały, że przyczyną takiego stanu rzeczy może być fakt, że: W praktyce raz możemy odmówić, ale gdy przychodzi problem w rodzinie razem udzielamy pomocy, bo są dzieci i potrzebna jest ta pomoc (GS10). A propos tego Pana, który wyjechał i tak naprawdę my nic nie zrobiliśmy. Czyli tak naprawdę nie ma możliwości egzekwowania (GS11). Przepisy nie mówią o konsekwencjach, jakie można wyciągnąć za nie przestrzeganie kontraktów. Można zabrać pomoc finansową, ale nie stosowaliśmy tego, bo jak ktoś ma dzieci, to one też zostałyby ukarane (GNS8). Nie, ponieważ w rodzinie są dzieci i nie możemy karać całych rodzin (GNS12). Tylko dwóch ekspertów wypowiedziało się podczas panelu na temat skutecznych metod monitoringu efektów realizacji kontraktu socjalnego. Specjaliści uważali, że aby monitorować efekty należałoby bardziej skupiać się na czynnikach miękkich, takich jak efektywność czy jakość. Poniżej przedstawiono propozycje przedstawione podczas rozmowy. 36

37 Rysunek nr 3. Skuteczne metody monitoringu efektów realizacji kontraktu socjalnego Źródło: opracowanie własne, NP=12 Poniżej przedstawiano wypowiedzi ekspertów dotyczące ww. metod. Czy z tym monitorowaniem to i z tym podsumowaniem to tak jak ostatnio gdzieś byliśmy to tysiąc osób zostało przeszkolonych na naszych kursach, a dwie dostało prace i to właśnie jest statystyka [ ] My się ciągle nastawiamy na konkret jakiś tam praca. Monitorujemy ilość. Ilość kart, ilość decyzji, ilość czegoś, ilość kontraktów. To jest cały czas ilość. Może [powinno być tak] żeby rodzina [była mierzona] nie ilościowo, ale jakościowo. Że ta rodzina została i ta praca nie jest liczona tylko w decyzjach, ale w [faktycznej] pracy (PE5). Najczęściej było tak, że dana osoba, która zrealizowała szkolenie, zrealizowała kurs, zrealizowała centrum integracji społecznej [ ] Tylko my ciągle mówimy, że nasza efektywność to ma być taka, że dana osoba wychodzi z sytemu pomocy społecznej, to nie prawda, tak nie powinno być w ogóle i myślę, że powinniśmy też uświadomić pracownika socjalnego, że efektywność nie polega na wyjściu z systemu pomocy społecznej, a na osiągnięciu pewnego etapu jaki my chcieliśmy osiągnąć i myślę, że ta efektywność w tej chwili nie jest aż tak badana i do naszego pracownika socjalnego na pewno nie dociera też taka informacja. [ ]chyba za mało mówimy, że oni dobrze to zrobili. Oni za mało dostają zwrotnych tych informacji, że dobrze zrobiliście tyle i tyle, że jesteśmy zadowoleni, bo my też chyba mamy za mało czasu (PE8). Ponadto specjalistom zadano pytanie o skuteczne (pozafinansowe) metody egzekwowania postanowień kontraktu. Mówili oni, że ważna jest potrzeba większej motywacji klientów, dostosowania do nich działań poprzedzonych rzetelną diagnozą. Skuteczne mogłyby być również wspólne wyjazdy podopiecznych z pracownikami, które zacieśniają ich więzi i budują zaufanie. Kwestia diagnozy, kto czego potrzebuje i trafienia później (PE3). Ja myślę, że te formy dopiero są wprowadzane, te wspólne wyjazdy. Ja wiem, że w pierwszym roku jak mieliśmy to było bardzo ciężko przekonać do decyzji o wyjeździe, bo co tam w domu, jak nigdy nie wyjeżdżali, a w tej chwili to powiem, że w tym roku to mieliśmy np. informacje, a dlaczego nas nie zakwalifikowano, czyli to też jest kwestia formy wprowadzenia, która była niestosowana. A ten wypoczynek, te wyjazdy, mają naprawdę duże znaczenie (PE5). 37