POLITYKA NAUKOWA I NAUKOWO-TECHNICZNA PAŃSTWA

Transkrypt

1 R E F E R A T Y PRZEGLĄD BIBLIOTECZNY /2 PL ISSN X JAN KRZYSZTOF FRĄCKOWIAK POLITYKA NAUKOWA I NAUKOWO-TECHNICZNA PAŃSTWA Zadania Komitetu Badań Naukowych. Warunki i cele określenia państwowej polityki naukową i naukowo-technicznej w Polsce. Kryteria ustalania priorytetów w badaniach podstawowych i stosowanych. OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI NAUKOWEJ Założenia polityki naukowej powinny określać i uzasadniać wybór celów badań i zasad działania w sferze nauki, a także określać poziom i źródła środków umożliwiających te działania. Zgodnie z postanowieniami Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o utworzeniu Komitetu Badań Naukowych \ Komitet przedstawia Radzie Ministrów założenia polityki naukowej i naukowo-technicznej państwa2. Ponadto ustawa zobowiązuje Komitet do: określania kierunków badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych ważnych dla nauki, kultury, rozwoju cywilizacyjnego oraz gospodarki narodowej, opracowywania i przedstawiania ministrowi finansów projektu planu do ustawy budżetowej w części dotyczącej nauki, ustalania kryteriów i trybu przyznawania, a także podziału środków finansowych na naukę, w szczególności pomiędzy komisje i zespoły Komitetu, inicjowanie i opiniowanie aktów normatywnych, a także rozwiązań ekonomiczno-finansowych dotyczących nauki i postępu technicznego. Ponieważ nauka jest związana z innymi dziedzinami aktywności gospodarczej i społecznej, polityka naukowa i naukowo-techniczna obejmuje problemy szersze niż tylko badań naukowych. Jednak zakres zadań i kompetencji KBN wskazuje, że Komitet będzie najważniejszym realizatorem większości założeń polityki naukowej i naukowo-technicznej państwa. 1 J)z. U." 1991 nr 8 poz Założenia polityki naukowej i naukowo-technicznej pańitwa. Synteza. Projekt. Warszawa 199Z

2 10 REFERATY W nauce najważniejsze są jej funkcje poznawcze, a w ślad za nimi funkcje cywilizacyjne, kulturotwórcze, edukacyjne, informacyjne i popularyzatorskie. Dzięki pełnionym funkcjom nauka decyduje o powstaniu i społecznej akceptacji nowych technologii. Długofalowe związki między funkcjami nauki a rozwojem ekonomicznym państw mają charakter dodatniego sprzężenia zwrotnego: im silniejsza jest pozycja nauki w danym kraju, tym lepsze są perspektywiczne szanse jego gospodarki. Cele uprawiania nauki w pełni ilustruje współczesna historia rozwoju cywilizacji światowej, a zwłaszcza państw najwyżej rozwiniętych. Polska powinna stawiać przed sobą podobne cele i korzystać z wypróbowanych dróg ich osiągnięcia. Bezprecedensowa transformacja systemu gospodarczego i społecznego w Polsce wymaga jednak w wielu wypadkach wypracowania odrębnych metod osiągnięcia założonych celów. Określenie poziomu wydatków budżetowych na prowadzenie badań w okresie transformacji musi być kompromisem pomiędzy racjonalnie uzasadnionymi potrzebami a możliwościami ekonomicznymi państwa. Natomiast wysokość środków ze źródeł pozabudżetowych będzie zależała przede wszystkim od powstania rynku potrzeb innowacyjnych w gospodarce kraju, a także od zdolności dostosowania się sfery nauki do wymagań tego rynku. Trzeba podkreślić, że sama nauka może (i powinna) przyczynić się do wykreowania tego rynku i dopomóc w formułowaniu jego wymagań. Kształtowanie zasad działania sfery nauki dokonuje się przede wszystkim poprzez tworzenie odpowiednich podstaw prawnych, organizację prac w tej sferze, prowadzenie polityki kadrowej, ustalanie priorytetów badawczych. Kryzys ekonomiczny i deficyt budżetowy uniemożliwiają obecnie finansowanie badań na właściwym poziomie. W tej sytuacji, stosując reguły odpowienio ostrej selekcji należy przede wszystkim: wspierać rozwój dziedzin i kierunków naukowych o najwyżej w skali międzynarodowej ocenianych osiągnięciach tam, gdzie taka ocena jest możliwa ważnych dla nauki, kultury, rozwoju cywilizacyjnego i gospodarki narodowej; dopomagać w restrukturalizacji instytucji badawczych, których możliwości lub wykazana użyteczność pozwalają liczyć na wzrost poziomu i efektywności badań; finansować zadania niezbędne dla realizacji polityki gospodarczej i społecznej państwa, powierzone takim wykonawcom, którzy gwarantują właściwy poziom i skuteczność, wykonania zleconych prac; promować korzystne zmiany stanu kadr w nauce. W celu optymalnego wykonania tych zadań KBN podjął i będzie prowadził przede wszystkim następujące działania: szczegółową ocenę poziomu, wartości i możliwości instytucji naukowych i obszarów badawczych, na podstawie merytorycznych i jednolitych kryteriów w szczególności ocenę zdolności i aktywności w przystosowaniu się do nowych warunków działania;

3 POLITYKA NAUKOWA PAŃSTWA U wypracowanie koncepcji i uruchamianie mechanizmów sprzęgających pracę naukową i jej efekty z edukacją, gospodarką i innymi dziedzinami; opracowanie metodologii (zwłaszcza kryteriów) i trybu ustalania priorytetów naukowych w zakresie badań podstawowych i stosowanych, a także opracowanie zasad finansowania priorytetowych zadań; wskazanie konkretnych priorytetów jak najwcześniej, ale dopiero wówczas, gdy Komitet uzyska racjonalne podstawy do podjęcia odpowiedzialnych decyzji; najważniejsze z tych podstaw to dokładne rozeznanie poziomu i możliwości sfery badań oraz nakreślenie konkretnych kierunków polityki gospodarczej i społecznej państwa lub poszczególnych resortów; przygotowanie rozwiązań prawnych, organizacyjnych i finansowych oraz ewolucyjnego przejścia do nich od rozwiązań obecnych; przejście to będzie racjonalnie uzasadnione znacznym podniesieniem efektywności sfery badań (zwłaszcza stosowanych) oraz ustabilizowaniem kierunków rozwoju kraju, a przede wszystkim jego gospodarki. Warunkiem koniecznym optymalnej i konsekwentnej transformacji sfery badań jest utrzymanie w najbliższych dwóch-trzech latach jednolitego, stabilnego, ale zarazem elastycznego systemu finansowania nauki, który pozwoli podtrzymywać ciągłość niezbędną w pracy naukowej, a równocześnie zdolny będzie do szybkiej reakcji na zmienne warunki zewnętrzne. Zadaniem KBN jest spełnienie tego warunku. Niezbędne są działania na rzecz wzrostu społecznej świadomości i akceptacji znaczenia nauki dla rozwoju kraju i poprawy jakości życia jego obywateli. Komitet Badań Naukowych będzie rozwijał i wspierał promocję nauki i wyników badań w społeczeństwie, a zwłaszcza działalność popularyzatorską w środkach masowego przekazu, ze szczególnym uwzględnieniem telewizji. Ważnym elementem tej działalności jest dofinansowywanie najlepszych czasopism naukowych i popularnonaukowych wraz z biuletynem informacyjnym KBN Sprawy Nauki3. KBN wspólnie z Telewizją Polską będzie realizował programy promujące naukę polską. Nauka nie może rozwijać się prawidłowo w izolacji. W zakresie współpracy ośrodków naukowych i zespołów badawczych oraz kontaktów indywidualnych należy usuwać bariery instytucjonalne, prawne, przedmiotowe, regionalne i międzypaństwowe. Współpracę naukową z zagranicą uznaje się za działalność szczególnie ważną i pożyteczną we wszystkich dziedzinach nauki, w których można znaleźć odpowiednich partnerów. Polska nauka jest w wielu działach nauki światowej równorzędnym partnerem, a polski potencjał badawczy, zwłaszcza kadrowy, jest oceniany wyżej niż potencjał gospodarczy. Wykorzystywanie tego, nie docenianego dotychczas atutu, powinno wspierać reformę i rozwój kraju, przede wszystkim rozwój jego gospodarki. Interesy państwa i społeczeństwa jako całości są nadrzędnym kryterium, któremu zostały podporządkowane założenia polityki naukowej i nauko 3 Początkowo pl. Biuletyn Komitetu Badań Naukowych 1991 nr 1-2, 1992 nr 1-3. Sprawy Nauki 1992 nr 4-.

4 12 REFERATY wo-technicznej państwa. Szczególnie korzystne i skuteczne będzie wsparcie przy pomocy środków publicznych rozwoju tych dziedzin nauki, na które wskazują nie tylko interesy państwa i społeczeństwa, lecz także jakość prowadzonych badań oraz zainteresowania i ambicje środowiska naukowego. Takim założeniem KBN kieruje się i będzie się kierował w swoich przyszłych pracach. KRYTERIA WYBORU PRIORYTETOWYCH OBSZARÓW, KIERUNKÓW I TEMATÓW BADAŃ W niniejszym tekście przez badania podstawowe rozumie się takie badania, dla których nie można zdefiniować a priori, poza sferą nauki, potencjalnych odbiorców przewidywanych rezultatów. Przez badania stosowane rozumie się natomiast takie badania, dla których można określić poza sferą nauki potencjalnych lub bezpośrednio zainteresowanych odbiorców przewidywanych rezultatów prac badawczo-rozwojowych. Zakłada się, że nie istnieje sztywny podział instytucjonalny ani przedmiotowy pomiędzy badaniami podstawowymi i stosowanymi. Różnice wiążą się jedynie z postawionymi celami prac, ich finansowaniem i wykorzystaniem wyników. W polityce naukowej prowadzonej przez KBN uprzywilejowane będą te kierunki badań podstawowych, w których: badania są prowadzone w Polsce na wysokim poziomie w skali światowej; wyniki badań mają istotne znaczenie poznawcze i wywierają poważny wpływ na inne (sąsiednie) obszary nauki; istnieją wymierne szanse uzyskania wyników, na których oprą się badania stosowane, albo które uda się bezpośrednio wdrożyć do gospodarki (np. staną się podstawą nowych technologii); mają niepodważalne znaczenie cywilizacyjne i kulturotwórcze dla społeczeństwa i państwa. W ramach każdej dyscypliny badawczej, niezależnie od jej uprzywilejowania, podstawowym kryterium finansowania będzie ocena merytoryczna wartości naukowej tematów i poziomu naukowego wykonawców prac. Uprzywilejowane będą te badania stosowane (kierunki, tematy, projekty), które: charakteryzują się wysokim poziomem naukowym prowadzonych prac; odpowiadają potrzebom wynikającym z programów i priorytetów polityki gospodarczej i społecznej państwa; Są współfinansowane ze środków własnych podm iotów zainteresowanych wynikami. Priorytety kierunkowe, okresowo weryfikowane, obejmą badania potrzebne dla: prawidłowego funkcjonowania państwa (jego instytucji i organów, a także służb państwowych);

5 POLITYKA NAUKOWA PAŃSTWA 13 rozwoju gospodarki, a zwłaszcza zwiększenia konkurencyjności produktów i usług; wzrostu poziomu przygotowania i akceptacji społecznej dla przekształcenia Polski w nowoczesne, demokratyczne państwo z gospodarką rynkową; podniesienie jakości życia, zwłaszcza poprzez ochronę zdrowia i środowiska naturalnego człowieka. W ramach tych kierunków szczególnie uprzywilejowane będą badania związane z priorytetami programowymi i polityką prowadzoną przez rząd, a także przez ministrów, kierowników urzędów centralnych i wojewodów. Priorytetem będą również objęte działania prowadzące do poprawy infrastruktury nauki i szkolnictwa. Zgodnie z priorytetami kierunkowymi będą wspierane tematy badawcze: których wyniki są potrzebne dla realizacji programów rządu, ministrów i wojewodów; zgłaszane przez środowisko naukowe jako ważne dla rozwoju kraju, zwłaszcza w perspektywie długoterminowej. Po określeniu zakresu i czasu prowadzenia badań objętych priorytetami KBN będzie corocznie analizował: przebieg i zaawansowanie badań prowadzonych w ramach zaaprobo-. wanych wcześniej i finansowanych przez Komitet projektów, tematów lub programów; sposób i zakres wykorzystania uzyskanych wyników; potrzebę i możliwości uzupełnienia lub podjęcia nowych tematów, projektów, programów badawczych; ewentualne przesłanki uzasadniające decyzję o zakończeniu lub obniżeniu intensywności prac w ramach konkretnych projektów, tematów lub programów badawczych. Przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu badań zostaną uwzględnione priorytety polityki przemysłowej dotyczące zwłaszcza techniki, ochrony środowiska i oszczędności w zużyciu paliw i energii. Przy ustalaniu priorytetów będą także brane pod uwagę wyniki analizy sektorowej przemysłu, przede wszystkim sektorów wyższej potrzeby oraz sektorów wysokiej szansy, identyfikowanych na podstawie bieżących obserwacji wskaźników ekonomicznych. Uwzględnione zostaną tutaj potrzeby badań sektora obronnego, a zwłaszcza wynikające z odpowiednich strategicznych programów rządowych, których sformułowanie jest pilnie potrzebne. Poczynając od 1993 r., przy ustalaniu priorytetów badawczych będą uwzględniane założenia polityki sformułowanej i realizowanej przez organy administracji państwowej.

6 14 REFERATY JAN KRZYSZTOF FRĄCKOWIAK OUTLINE OF NATIONAL SCIENTIFIC AND TECHNOLOGICAL POLICY The national scientific strategy should define long term research goals and operating principles of scientific institutions determining simultaneously material needs and sources of appropriate financing. The national research policies are carried out mainly by the Commitee for Scientific Research. The Commitee will favor the basic research on the world high level and the research with significant value for general knowledge, and civilizational and cultural advance of the nation and state. In the field of applied research, priority wil be given for the research valuable from the viewpoint of state functions, economical development, and increase of quality of life.