Adwokat żołnierza. i radców wojskowych ma tyluż zwolenników, Koncepcja utworzenia służby adwokatów. ilu przeciwników.

Transkrypt

1 Redaktor działu ARTUR GOŁAWSKI PAULINA GLIŃSKA Adwokat żołnierza Koncepcja utworzenia służby adwokatów i radców wojskowych ma tyluż zwolenników, ilu przeciwników. FOT. US DOD

2 P E R Y S K O P Główni bohaterowie serialu JAG, prawnicy Wojskowego Biura Śledczego, prowadzą sprawy amerykańskich żołnierzy. I choć nie jest to film dokumentalny, jego kanwą są prawdziwe wydarzenia, w tym także dotyczące służby w Afganistanie i Iraku. JAG to nie wytwór wyobraźni. W wojskach lądowych Stanów Zjednoczonych funkcjonuje Judge Advocate General s Corps, korpus prawny zajmujący się obroną żołnierzy, ściganiem popełnianych przez nich przestępstw oraz zwykłym doradztwem prawnym. KORZYSTNE ZMIANY Dyskusje nad ochroną prawną polskich żołnierzy mają swój początek w wydarzeniach w Nangar Khel z sierpnia 2007 roku. W wyniku ostrzału wioski przez Polaków zginęli wtedy afgańscy cywile. Sześciu żołnierzy prokuratura oskarżyła o zabójstwo ludności cywilnej, siódmemu postawiła zarzut ataku na niebroniony obiekt cywilny. Szef resortu obrony wydał wówczas decyzję w sprawie pomocy prawnej dla podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Wcześniej swoje usługi oskarżonej siódemce zaoferowali adwokaci spoza środowiska wojskowego. Po tych wydarzeniach zaczęto głębiej zastanawiać się nad nowymi rozwiązaniami, podobnymi do obowiązujących w armiach amerykańskiej czy brytyjskiej. Tam oskarżony ma szansę otrzymać wojskowego adwokata, ale też może się ubiegać o zwrot kosztów wynajęcia cywilnego. W polskiej znowelizowanej ustawie pragmatycznej pojawiły się już konkretne zmiany, zapewniające pomoc w podobnych sytuacjach. Gdy postępowanie karne zostaje umorzone lub żołnierz wygra proces, to jeśli miał obrońcę z urzędu, jego wynagrodzenie pokrywane jest z budżetu FOT. ROMAN PRZECISZEWSKI Prawnik adwokat wojskowy mógłby służyć lub pracować w wojsku, ale obowiązek lojalności miałby wobec klienta żołnierza. Adwokat żołnierza MON. Może on również sam wskazać adwokata, a stawki za jego usługi ustalane są na takich zasadach, jakie obowiązują w przypadku świadczenia pomocy prawnej cywilom przez obrońców z urzędu. Choć zmiany w prawodawstwie wojskowym były w tym względzie rewolucyjne, wiele osób uznało je za niewystarczające. Wprowadzenie reguły, że niewinny żołnierz lub ten, któremu nie zdołano udowodnić winy, nie powinien ponosić konsekwencji finansowych, jest oczywiste, uważa Adam Bodnar, sekretarz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Taka jest praktyka w sprawach karnych. Tu jednak nie chodzi o koszty procesu, lecz o stworzenie sytuacji, w której żołnierz zawsze będzie miał zapewnione prawo do obrony szczególnie na etapie postępowania przygotowawczego ze strony niezależnego i profesjonalnego pełnomocnika. To ważne w kontekście misji wojskowych. Fundacja nieraz wspierała żołnierzy. O pomoc do niej zwróciło się dwóch wojskowych, którzy w 2006 roku zostali poszkodowani w Iraku w incydencie z udziałem żołnierza amerykańskiego. Dzięki zaangażowaniu i pomocy mecenas Ewy Don-Siemion pod koniec 2009 roku dostali oni odszkodowanie w wysokości prawie 100 tysięcy dolarów. OBROŃCY W MUNDURACH Helsińska Fundacja Praw Człowieka wyszła z inicjatywą, by w resorcie obrony wprowadzić sprawdzone już w innych państwach rozwiązania i powołać korpus adwokatów wojskowych. Co na to MON? 14 POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA 2011

3 FOT. EWA KORSAK (2) Zalecenia fundacji Zapewne już teraz udałoby się ułożyć listę prawników, którzy zgodziliby się na stałą współpracę z armią. C O M M E N T MARIUSZ TOMASZEWSKI Idealna sytuacja to taka, w której prawnicy opłacani przez Ministerstwo Obrony Narodowej kompleksowo obsługiwaliby żołnierzy potrzebujących pomocy prawnej. Na sali sądowej miejsca naprzeciwko siebie zajmowaliby prawnicy pomagający żołnierzowi i reprezentujący jego adwersarzy głównie dowódców, jako przedstawicieli administracji państwowej w różnych sprawach administracyjnych i cywilnych. Ważne byłoby, aby taki prawnik był do dyspozycji każdego potrzebującego pomocy lub porady żołnierza. Pułkownik MARIUSZ TOMASZEWSKI jest zastępcą dyrektora Departamentu Prawnego MON. Po pierwsze, jak najszybciej należałoby podjąć prace koncepcyjne, by określić, jak taka służba mogłaby wyglądać w przyszłości, na przykład w 2016 roku. Po drugie, trzeba by rozpocząć kształcenie kadr, przygotować podstawy specjalnych programów szkoleniowych dla adwokatów i radców w Akademii Obrony Narodowej. Po trzecie, koniecznością byłoby podpisanie umów o współpracy z Naczelną Radą Adwokacką i Krajową Radą Radców Prawnych, które regulowałyby zasady współpracy wojska z cywilnymi adwokatami i radcami do czasu powołania takiej służby. Zapewne już teraz można by ułożyć listę prawników, którzy zgodziliby się odbyć szkolenia i byliby gotowi do współpracy z armią na zasadzie stałego zlecenia czy nawet do wyjazdu wraz z kontyngentem na misję do Afganistanu. Taki prawnik, obecny na miejscu, byłby pomocny w razie ewentualnych spraw karnych, a także mógłby doradzać w sprawach rodzinnych, spadkowych lub innych, które czekają na rozstrzygnięcie czy decyzję w Polsce. Interesów żołnierzy bronią kancelarie prawne spoza wojska. Zwraca to uwagę szczególnie w sprawach karnych, gdy prokurator wojskowy występuje przeciwko żołnierzowi bronionemu przez adwokata, komentuje zastępca dyrektora Departamentu Prawnego MON pułkownik Mariusz Tomaszewski. W sprawach administracyjnych takich jak o wypłatę należnego dodatku żołnierz dochodzi swoich praw w sądzie administracyjnym, a stroną przeciwną jest prawnik wojskowy reprezentujący «pracodawcę». Nie ma tu miejsca dla mecenasa wojskowego reprezentującego żołnierza. Przecież prawnik ten nie będzie występował przeciwko swojemu dowódcy lub innemu przełożonemu, który oponuje przed wypłaceniem spornej należności. Adam Bodnar uważa, że prawnik adwokat wojskowy mógłby służyć lub pracować w wojsku, ale obowiązek lojalności miałby wobec klienta żołnierza. To ułatwiłoby sprawę choćby w przypadku misji wojskowych, dostępu do tajemnicy państwowej czy innych sytuacji, w których normalne zatrudnienie adwokata cywila byłoby niewystarczające. Skoro wojsko ma własnych lekarzy czy psychologów, to powinno mieć także prawników działających na rzecz żołnierzy i w ich interesie. Tłumaczy też, że obok spraw większej wagi, a także o odszkodowania i oprócz pomocy w przypadku, gdy żołnierzowi zostaną postawione jakiekolwiek zarzuty, wojskowi prawnicy mogliby zajmować się także świadczeniem usług doradczych dotyczących relacji żołnierza z wojskiem (zasiłki, mieszkania, dodatki do uposażeń). W sprawach prywatnych (rodzinnych: alimentacyjnych, rozwodowych czy spadkowych) prawnik pomagałby tylko żołnierzowi przebywającemu na misji, pod warunkiem że nie miałby on żadnej możliwości skorzystania z jakiejkolwiek innej porady prawnej. Zdaniem Bodnara takie usługi powinny być świadczone bezpłatnie, by nic nie odwracało uwagi żołnierza od wykonywania rozkazów przełożonych. Pomysł wynajmowania przez armię cywilnych adwokatów też nie jest łatwy do zrealizowania. Mecenasi musieliby przede wszystkim wejść w wojskowe realia. Wyspecjalizowane pod tym kątem kancelarie prawnicze można policzyć na palcach jednej ręki, tymczasem pomysłów na organizację kursów prawa wojskowego oraz humanitarnego dla prawników praktyków nie brakuje. To stosunkowo łatwe do załatwienia, bo są w Polsce wspaniali specjaliści w tej dziedzinie, POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA

4 P E R Y S K O P tłumaczy Bodnar. Wystarczyłaby decyzja ministra obrony, aby przy współudziale Akademii Obrony Narodowej zorganizować odpowiednie studia podyplomowe czy kursy. Wiem, że są adwokaci, którzy byliby zainteresowani poszerzeniem swojej wiedzy w tym względzie. BEZSTRONNI RADCY Pojawiają się wątpliwości, gdy chodzi o bezstronność radców prawnych. I nie są one bezpodstawne. Radcowie pracujący w wojsku zajmują się doradztwem na rzecz jednostek i dowódców. To ich reprezentują. Nie mają zobowiązań etycznych czy zawodowych wobec żołnierzy. Jeżeli już w czymś pomagają, wynika to z ich dobrej woli, a nie zawodowego obowiązku, twierdzi sekretarz HFPC. Obecnie prawnik zatrudniony przez resort pomaga nie żołnierzowi w jego osobistych sprawach, lecz jego procesowemu przeciwnikowi, czyli organowi państwowemu, przyznaje pułkownik Tomaszewski. Czy więc personel nowej służby, opłacany przez MON, byłoby stać na obiektywizm? Zdaniem Bodnara, gdyby adwokaci czy radcowie prawni byli opłacani z budżetu centralnego i mieli zajmować się wyłącznie osobami, które się do nich zgłoszą, nie byłoby tego problemu. Wojsko występowałoby w roli podmiotu zapewniającego określone R E K L A M A RADCOWIE pracujący w wojsku, jeżeli już w czymś pomagają żołnierzom, wynika to z ich dobrej woli, a nie zawodowego obowiązku. usługi prawne, a lojalność wiązałaby osoby połączone pełnomocnictwem czyli adwokata lub radcę prawnego z konkretnym żołnierzem. Warto pamiętać, że czasami oprócz reprezentowania klienta tacy adwokaci, zwłaszcza jeśli należeliby do odrębnego korpusu osobowego, mieliby zobowiązania w stosunku do wojska, polegające na przykład na nieujawnianiu klientowi wszystkich informacji, udostępnianiu mu tylko tych, które są niezbędne do obrony. Przykładem są prawnicy JAG, pracujący dla więźniów w Guantanamo. Mają oni za zadanie jak najlepiej reprezentować swoich klientów, ale zarazem nałożono na nich daleko idące ograniczenia w ujawnianiu różnych informacji ze śledztwa. Więźniowie z Guantanamo darzą prawników z JAG szacunkiem za profesjonalizm i oddanie klientom. Autorzy pomysłu pierwsze spotkania z przedstawicielami Ministerstwa Obrony Narodowej mają za sobą. W lipcu 2009 roku dyskutowali o stworzeniu systemu pomocy prawnej dla żołnierzy. Wniosek był jeden: skoro mamy wojskowe sądownictwo, wojskową prokuraturę, to powinna być również reprezentacja prawna wyspecjalizowanej służby adwokatów czy radców prawnych. W maju 2010 roku fundacja zorganizowała konferencję prasową. O problemie dużo mówiliśmy przy okazji ogłoszenia wyników prowadzonej przez nas sprawy żołnierzy poszkodowanych w Iraku. Odbyłem później nieformalne rozmowy o tym, jak można ten problem rozwiązać. Na razie nie przyniosły one rezultatów. Sądzę jednak, że skoro armia ma być nowoczesna, to również obsługę prawną żołnierze powinni mieć na odpowiednim poziomie, tak żeby ich bezpieczeństwo prawne było porównywalne z tym, które mają koledzy w armiach sojuszniczych. Według zastępcy dyrektora Departamentu Prawnego MON, bez zmian organizacyjnych i prawnych reprezentowanie wojskowych przez prawników opłacanych z budżetu resortu obrony jest utrudnione. Do obrony interesów prawnych żołnierzy nie wystarczą chęć i poczucie obowiązku, wyjaśnia pułkownik Tomaszewski. Konieczne są głębokie zmiany systemowe. 16 POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA 2011

5 więcej niż czterech adwokatów JAG obsługujących ten teatr działań wojennych. Są to zawodowi żołnierze z wykształceniem prawniczym, dopuszczeni do wykonywania zawodu adwokata w niektórych stanach USA. U nas, ogólnie rzecz biorąc, uważa się, że kłopoty z prawem ma słabsze 10 procent żołnierzy. Rzeczywistą wielkość można obliczyć, porównując przeciętną liczbę spraw karnych dotyczących żołnierzy z liczebnością sił zbrojnych. To pozwala na dobranie odpowiedniej liczby prawników. Większość pełnomocników jest w stanie prowadzić do 50 spraw. FOT. ARCH. AUTORA POLSKA ZBROJNA: Czy prawnicy JAG pracujący na misjach doradzają tylko w sprawach karnych, czy zajmują się również sprawami cywilnymi lub rodzinnymi, związanymi z alimentami, spadkami? Licencja na JAG Z ERIKIEM MONTALVEM o prawnikach JAG i polskich możliwościach pomocy prawnej dla żołnierzy służących na misjach rozmawia ADAM BODNAR POLSKA ZBROJNA: Polska od lat uczestniczy w misjach zagranicznych. Tymczasem, gdy żołnierz popadnie na nich w kłopoty, nie może skorzystać z pomocy prawnika. Czy to normalne w sytuacji, gdy mamy zawodowe wojsko? ERIC MONTALVO: Jeżeli ktoś skłonny jest poświęcić życie w obronie wartości reprezentowanych przez swój kraj, wydaje się oczywiste, że przysługiwać mu powinna ochrona zagwarantowana w konstytucji tego państwa. Na tym polega zasada rządów prawa. Ustanowienie obrońcy jest w zasadzie jedynym środkiem, który jednostka może zastosować w obronie przed potęgą państwa, a uczestnictwo adwokata w postępowaniu gwarantuje wiarygodność systemu. Bez kompetentnego pełnomocnika prawnego nie da się uzyskać właściwego wyniku postępowania sądowego czy to na etapie prac prokuratury, czy już w sądzie. Ci, którzy bronią porządku prawnego, a są to także żołnierze, powinni korzystać z ochrony zapewnianej przez ten porządek przecież właśnie o to prawo walczą. POLSKA ZBROJNA: Od lat angażuje się Pan w obronę żołnierzy, którzy popadają w konflikt z prawem, w tym głównie na misjach. Jak najlepiej im pomóc? ERIC MONTALVO: Najważniejszą rzeczą jest legitymizacja całego systemu prawnego. Jeżeli ludzie uznają, że system nie jest prawowity, przestanie on spełniać rolę odstraszającą, a społeczeństwo utraci wiarę w poszukiwanie sprawiedliwości przed sądem. Uważam, że wpływa to też na morale żołnierzy. Jeżeli walczą za władzę, która nie respektuje praw jednostki, fakt ten negatywnie wpływa na efektywność rekrutacji i utrzymanie kadr sił zbrojnych. To z kolei prowadzi do niekorzystnych skutków w sferze bezpieczeństwa narodowego. W Stanach Zjednoczonych ludzie walczą o wolność, ponieważ wierzą w system prawny bez względu na jego wady. Pozbawienie kogoś prawa do obrony jest najbardziej rażącym naruszeniem zasady rządów prawa, jakie mogę sobie wyobrazić. POLSKA ZBROJNA: Jak działa system reprezentacji personelu amerykańskich sił zbrojnych przez prawników korpusu JAG w przypadku misji zagranicznych? Czy prawnicy przebywają razem z oddziałami? ERIC MONTALVO: Amerykańskim żołnierzom wysyłanym na misje towarzyszą prawnicy najważniejszych działów JAG: pracownicy zajmujący się prawem działania sił zbrojnych, kwestiami podatkowymi (Staff Judge Advocate); prokuratorzy wojskowi (Military Justice) i obrońcy (Defense and Legal Assistance). Wydaje mi się, że w Bagram przebywa obecnie nie ERIC MONTALVO: Poszczególne działy JAG łącznie zajmują się wszystkimi problemami prawnymi żołnierzy. POLSKA ZBROJNA: Jakie są najważniejsze problemy obrony oskarżonych stających przed komisjami i trybunałami wojskowymi w porównaniu z postępowaniami toczącymi się przed sądami federalnymi? Czy pełnomocnicy JAG występujący jako obrońcy w sprawach karnych napotykają jakieś ograniczenia? ERIC MONTALVO: Problemów i ograniczeń jest kilka. Po pierwsze, prawnicy JAG podlegają nadzorowi przełożonych oficerów wyższych rangą. Jest to najpoważniejszy problem, może czasem zniechęcić pełnomocnika do zastosowania określonych strategii procesowych, które mogłyby zostać uznane za zbyt agresywne albo niezgodne z zasadami służby. To z kolei może niekorzystnie wpłynąć na sytuację klienta. Po drugie, problemem są reguły postępowania dowodowego stosowane w tych sprawach. Czasami można prowadzić sprawę sądową w sytuacji, kiedy nie istnieją rzetelne dowody. To podważa wiarygodność całego systemu. Po trzecie, sędziowie sądów wojskowych są zazwyczaj bardziej przychylni stronie rządowej (oskarżeniu) i nie mają wystarczającego do- POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA

6 P E R Y S K O P świadczenia potrzebnego do rozstrzygania skomplikowanej materii poruszanej podczas procesów dotyczących kwestii wojskowych. Sędziowie federalni są lepiej do tego przygotowani. Po czwarte, w postępowaniach przed komisjami wojskowymi istnieje możliwość pozbawienia wolności na czas nieoznaczony, ponadto nie zalicza się okresu aresztu na poczet orzeczonej kary. Wreszcie tortury. One miały miejsce, ale są problemy z wykorzystaniem tego faktu w toczących się postępowaniach i podważeniu zebranych dowodów. POLSKA ZBROJNA: W Polsce reprezentacja prawna w przypadku przestępstw wojskowych jest zapewniona wyłącznie w kraju. Dodatkowo może być ona nieco ograniczona ze względu na niedostateczną wiedzę cywilnych adwokatów, a także z uwagi na szczególne wymogi związane z zachowaniem tajemnicy państwowej. Czy adwokat niebędący wojskowym może skutecznie reprezentować żołnierza przed sądami wojskowymi? ERIC MONTALVO: Prawo karne jest w gruncie rzeczy proste: mamy czyn, sprawcę i jego winę lub jej brak. W prawie wojskowym natomiast chodzi o to, czy ktoś wykonał rozkaz, czy nie. Problem stanowi procedura, a nie okoliczności faktyczne lub stan prawny danej sprawy. Uzyskanie rzeczywistego dostępu do wszystkich istotnych faktów powinno umożliwić pełnomocnikowi rozgryzienie sprawy. Musi się tylko trochę postarać. Wykonywanie zawodu prawnika polega na rozwiązywaniu problemów oni poradzą sobie ze sprawą, jeżeli tylko będą mieli odpowiednie dane. Prawnicy zgłaszający się do wojska nie mają doświadczenia procesowego z pracy przed sądami wojskowymi. Przechodzą tylko kwartalne szkolenie i dostają przydział. Problem niedostatecznych kompetencji został u nas dostrzeżony, dlatego przełożeni stawiają na ciągłe doszkalanie tych prawników. POLSKA ZBROJNA: Jeżeli kogoś w Polsce zapytamy o korpus JAG, usłyszymy odpowiedź, że nie powinno się porównywać tej instytucji z polskim systemem, bo oficer JAG pełni podwójną rolę: może reprezentować zarówno państwo (jako swego rodzaju prokurator), jak i w niektórych sprawach oskarżonego, występując przeciwko państwu. Czy nie zachodzi tu konflikt interesów? Ci, którzy bronią porządku prawnego, powinni korzystać z ochrony zapewnianej przez ten porządek ERIC MONTALVO: Dobrze jest mieć doświadczenia z obu ról procesowych prokuratora i adwokata. Można wtedy zrozumieć perspektywę strony przeciwnej, prowadzić owocne dyskusje, a klient może tylko zyskać na tym, że jego obrońcą jest były prokurator. Problem powstaje, kiedy w tym samym czasie, w tej samej sprawie dany pełnomocnik reprezentuje zarówno państwo, jak i oskarżonego, albo gdy komuś brakuje zawodowej dyscypliny niezbędnej do działania w charakterze oskarżyciela bądź obrońcy. Niektórym brak jest także zdolności niezbędnych do bycia dobrym obrońcą. Jest to istotne tylko wtedy, kiedy chodzi o obronę w sprawach karnych. Jeżeli bowiem pełnomocnik oskarżenia jest nieskuteczny, to szkoda, jeżeli w ogóle wystąpi, jest minimalna. Jeżeli natomiast obrońca jest niekompetentny albo niechętny do niesienia pomocy, zagrożone są życie lub wolność człowieka. To jest zatem kwestia odpowiedniego przydziału obowiązków, a nie problem systemowy. POLSKA ZBROJNA: Reprezentuje Pan niektórych więźniów z Guantanamo. Trudno ich bronić? ERIC MONTALVO: Za swoje największe osiągnięcie uważam reprezentowanie Mohammada Jawada, który został zwolniony i wrócił do Afganistanu [Jawada oskarżono o próbę zabójstwa po tym, gdy w 2002 roku rzucono granat w przejeżdżający konwój amerykański. Po zatrzymaniu przetrzymywano go najpierw w Bagram, a następnie w Guantanamo. Sąd unieważnił jego przyznanie się do winy, uznając, że Jawad został zmuszony do tego siłą. Po siedmiu latach od zatrzymania, w 2009 roku, prokuratura odstąpiła od zarzutów przyp. A.B]. Zespół złożony z dziewięciu osób stanął naprzeciw całemu aparatowi rządu USA i doprowadził do sprawiedliwego orzeczenia. Mówię sprawiedliwe orzeczenie, a nie zwycięstwo, bo tutaj chodzi właśnie o sprawiedliwość, a nie o wygraną czy przegraną. Nikt nie chce, aby winni zbrodni pozostawali na wolności, a niewinni ponosili karę. Jawad był niewinny i stracił siedem lat, czekając, aż system przekona się o tym. Na przeszkodzie stanęły kulturowy, językowy, intelektualny i systemowy opór przed rozwiązaniem innym niż uznanie go za winnego. Na to nałożyło się przewiezienie Jawada do Guantanamo i żelazna kurtyna amerykańskiego systemu utajniania informacji wywiadowczych. Nasz zespół musiał zastosować specjalne metody, aby wykazać niewinność klienta. Kilkakrotnie odwiedziliśmy Afganistan, co naraziło nas na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Nie musiałem tam jechać. Mam przecież rodzinę. Ale z drugiej strony, czy miałem wybór, zważywszy na treść złożonej przysięgi i powierzone mi do wykonania obowiązki adwokata? POLSKA ZBROJNA: Jeżeli polskie ministerstwo obrony poprosiłoby Pana o radę w sprawach reformy systemu pomocy prawnej, co by Pan zalecił? ERIC MONTALVO: Powinniście w Polsce rozstrzygnąć, czy żołnierze walczący w obronie rządów prawa za granicą powinni mieć rzeczywisty dostęp do systemu pomocy prawnej oraz w jaki sposób można by ją zapewnić. Powołajcie komisję, która oceni sytuację i przedłoży ministrowi raport. POLSKA ZBROJNA: Załóżmy, że komisja potwierdzi potrzebę powołania służby obrońców. ERIC MONTALVO: Wtedy powinniście niezwłocznie zorganizować seminaria szkoleniowe dla prawników z ogólnie rozumianej wojskowości. Następnie należałoby zweryfikować i ocenić korzyści wynikające z obecności prawników na misjach oraz konsekwentnie zmodyfikować podejmowane działania stosownie do wyników takiej oceny. ADAM BODNAR jest doktorem nauk prawnych, sekretarzem Zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka oraz adiunktem w Zakładzie Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji UW. W I Z Y T Ó W K A ERIC MONTALVO Jest adwokatem, partnerem w kancelarii Puckett & Faraj w stanie Wirginia. Zajmuje się głównie pomocą prawną w zakresie szeroko rozumianego prawa wojskowego oraz prawa humanitarnego. Ponad 21 lat służył w piechocie morskiej i pełnił obowiązki zarówno prokuratora, jak i obrońcy w sprawach karnych. Brał udział w ponad 300 procesach wojskowych, także przed komisjami wojskowymi w Guantanamo. Uczestniczył w misjach w Iraku oraz w Afganistanie nie tylko w charakterze żołnierza, lecz także prawnika. Za zasługi w czasie wojny w rejonie Zatoki Perskiej w 1990 roku w 1 Batalionie Czołgów uzyskał odznaczenie bojowe (Combat Action Ribbon). Międzynarodowe uznanie przyniosło mu doprowadzenie do zwolnienia z Guantanamo Mohammada Jawada. 18 POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA 2011

7 Po zaakceptowaniu przydziału do JAG Corps przyszli prawnicy przechodzą podstawowy kurs oficerski przeprowadzany w Centralnej Szkole Korpusu w Charlottesville. FOT. US ARMY PAULINA GLIŃSKA Prawnik w korpusie W niektórych armiach NATO od lat działają wyspecjalizowane korpusy prawne. JAG (Judge Advocate General s Corps) to specjalny korpus w armii amerykańskiej, którego prawnicy zajmują stanowiska w siłach lądowych, powietrznych, straży przybrzeżnej, marines i marynarce. Zakres ich usług jest bardzo szeroki obejmuje prawo wojskowe, wojenne, cywilne, administracyjne, podatkowe. Prawnicy JAG występują jako prokuratorzy w wojskowych procesach karnych, a także oskarżają w międzynarodowych sprawach karnych. Swoją pomoc prawną świadczą nie tylko na terenie Stanów Zjednoczonych, lecz także poza nim w trakcie różnego rodzaju operacji prowadzonych przez armię USA. JAG jest podzielony na cztery podstawowe sekcje: prawa administracyjnego, prawa operacyjnego (bojowego), pomocy prawnej oraz wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Żeby zostać oficerem JAG, trzeba między innymi spełniać wymagania dotyczące obywatelstwa, przejść kontrolę bezpieczeństwa, posiadać dyplom wyższej szkoły prawniczej, być dopuszczonym do adwokatury w jakimkolwiek sądzie i mieć nie więcej niż 34 lata w momencie zgłoszenia. Gdy aplikant zostanie wybrany przez komisję kwalifikacyjną, służy na stanowisku w JAG jako judge advocate przez trzy lata. Potem może zadecydować, czy chce kontynuować swoją służbę w tym korpusie. Po zaakceptowaniu przydziału do JAG Corps przyszli prawnicy JAG przechodzą czternastotygodniowy podstawowy kurs oficerski, podzielony na dwa etapy: czterotygodniowy W biurze kanadyjskiego JAG pracuje 114 oficerów służby czynnej oraz 64 w rezerwie. wojskowy kurs przygotowawczy oraz dziesięciotygodniowy kurs prawa wojskowego przeprowadzany w Centralnej Szkole Korpusu JAG w Charlottesville. Usługi JAG są co do zasady bezpłatne, ale jakiekolwiek koszty sądowe lub inne stałe (na przykład rozwodu) wnioskodawca sam musi pokryć. KANADYJSKIE DOŚWIADCZENIA Wyspecjalizowany korpus prawny kanadyjskich sił zbrojnych (Legal Branch of the Canadian Forces) zajmuje się świadczeniem usług prawnych z zakresu wojskowości. Na jego czele stoi judge advocate general, który jest głównym radcą prawnym generalnego gubernatora, ministra obrony narodowej i kanadyjskiego ministerstwa obrony narodowej w kwestiach dotyczących prawa wojskowego. Kanadyjski korpus ma również kompetencje nadzorcze w sprawach administracyjnych dotyczących wojskowości. Żeby zostać judge advocate general, zgodnie z kanadyjskim prawem trzeba być obrońcą lub adwokatem z dziesięcioletnim stażem. Stanowisko to zajmuje się przez cztery lata, ale można zostać wybranym ponownie. Zakres i sposób organizacji korpusu prawnego kanadyjskich sił zbrojnych jest bardzo podobny do amerykańskiego JAG Corps. Jego POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA

8 P E R Y S K O P Oficerowie korpusu prawnego kanadyjskich sił zbrojnych między innymi pomagają dowódcom prowadzącym operacje wojskowe. oficerowie pomagają w kwestiach prawnych w ośrodkach dowództwa i jednostkach armii kanadyjskiej, bronią żołnierzy oskarżonych w procesach wojskowych, prowadzą szkolenia z zakresu prawa, doradzają w kwestiach prawnych dowódcom prowadzącym operacje wojskowe. W biurze kanadyjskiego JAG pracuje 114 oficerów służby czynnej oraz 64 w rezerwie. Pozostali prawnicy wojskowi są rozlokowani w jednostkach na terenie całej Kanady, a także poza jej granicami. Wojskowym prawnikiem (legal officer) może zostać tylko członek kanadyjskiej adwokatury. Kandydat powinien być zdrowy fizycznie i psychicznie, musi też przejść proces rekrutacji. Po jego zakończeniu odbywa specjalne szkolenie, podzielone na dwie części: kurs wprowadzający oraz podstawowy kurs oficerski w szkole wojskowej. Wojskowi prawnicy pracują w różnych jednostkach kanadyjskiej armii. Między innymi w siłach ekspedycyjnych (Canadian Expeditionary Force Command CEFCOM), do których należy planowanie i prowadzenie wszystkich operacji kanadyjskich sił zbrojnych poza obszarem Ameryki Północnej. Mają one swojego radcę prawnego, odpowiedzialnego za zapewnienie porad prawnych dotyczących operacji przeprowadzanych przez dowódcę CEFCOM i jego pracowników. Kanadyjskim żołnierzom służącym w Europie pomoc świadczy Assistant Judge Advocate General Europe AJAG. Nie chodzi o zastąpienie JAG jest podzielony na cztery podstawowe sekcje: prawa administracyjnego, prawa operacyjnego, pomocy prawnej oraz wojskowego wymiaru sprawiedliwości. usług prawnych ogólnie dostępnych, lecz o ułatwienie zorientowania się w nieznanym systemie prawnym w obcym kraju. BRYTYJSCY DORADCY W strukturach armii Wielkiej Brytanii istnieje korpus militarnej obsługi prawnej (The Army Legal Services Branch ALS), który działa w Adjutant Gerneral s Corps specjalnym, administracyjnym korpusie brytyjskich sił zbrojnych. Korpusem militarnej obsługi prawnej kieruje dyrektor generalny w randze majora generała. ALS skupia wyłącznie oficerów (około 120), którzy przed wstąpieniem do wojska mieli kwalifikacje do wykonywania zawodu adwokata oraz radcy prawnego. Oddział ten zapewnia kompleksową obsługę prawną żołnierzy brytyjskich. Na rzecz wojskowych przebywających za granicą z ramienia ALS działa militarna pomoc prawna (Army Legal Assistance ALA), której 20 POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA 2011

9 siedzibą jest Catterick Barracks w Bielefeld w Niemczech. Komórka ta składa się z pięciu oficerów ALS oraz pięciu niemieckich prawników. Usługi ALA są zazwyczaj darmowe. Wnioskodawca musi zapłacić jednak wszelkie koszty sądowe lub inne stałe. Większość pracy ALA dotyczy wypadków związanych z uszkodzeniem ciała, sprzedaży towarów i usług, obrony w sprawach karnych, opłat w zagranicznych sądach i w sprawach rodzinnych. ALA zajmuje się doradztwem we wszystkich dziedzinach prawa z wyjątkiem spraw związanych z prowadzeniem własnego biznesu, administracją osiedli oraz dotyczących czynszu z tytułu najmu mieszkań. FOT. CANADIAN DOD NIEMCY W SĄDACH CYWILNYCH Niemiecka polityka bezpieczeństwa narodowego od 1949 roku do dziś nie przewiduje istnienia regularnych sądów wojskowych. Żołnierze, bez względu na miejsce pochodzenia, podlegają prawu federalnemu. Jeśli popełnią jakiekolwiek przestępstwo, odpowiadają przed krajowym wymiarem sprawiedliwości, sądzeni są przez cywilnych sędziów na podstawie ustawy o prawie karnym wojskowym (Wehrstrafgesetz). Mniej poważne czyny podlegają jurysdykcji sądów dyscyplinarnych, będących jednostkami podległymi sądownictwu administracyjnemu. Sprawy dotyczące żołnierzy i ich rodzin rozwiązywane są w specjalnym, przyspieszonym trybie. Artykuł 96 paragraf 2 ustawy Grundgesetz, niemieckiej konstytucji, dopuszcza tworzenie specjalnych sądów wojskowych w dwóch przypadkach: gdy na terenie Niemiec toczy się wojna lub gdy żołnierze posyłani są za granicę. Bundeswehra ma własny system organizacji prawnej, którego trzon stanowią osoby z wyższym prawniczo-wojskowym wykształceniem. Niemieccy prawnicy wojskowi są przygotowywani w specjalnie do tego przystosowanych ośrodkach naukowych (na przykład na Uniwersytecie Bundeswehry w Monachium). Doradzają oni między innymi przełożonym w sprawach dotyczących żołnierzy, tak karnych, jak i cywilnych. Dzisiaj ponad stu ekspertów do spraw prawnych jest zatrudnionych w Bundeswerze jako doradcy prawni dowódców jednostek, agencji i biur sił zbrojnych. Są oni również adwokatami sądów dyscyplinarnych. Znawcy i instruktorzy prawa są zatrudniani w szkołach, akademiach i na uniwersytetach wojskowych. Doradcy prawni biorą udział w operacjach zagranicznych jako oficerowie, udzielają specjalistycznej pomocy dowódcom również w trakcie samych akcji, tak by prowadzone przez nich działania nie naruszały prawa międzynarodowego. Również radcowie wyjeżdżają z Bundeswehrą w rejony dotknięte wojną, gdzie pomagają w trakcie postępowań dyscyplinarnych i udzielają żołnierzom porad prawnych dotyczących prywatnych spraw. Na najniższym szczeblu administrowania działaniami wojennymi, w trakcie ich prowadzenia każdy żołnierz ma prawo do korzystania z usług specjalnie szkolonego rzecznika, który po konsultacji z prawnikiem na bieżąco przekazuje porady prawne. Formacją, w której żołnierz może szukać profesjonalnej opieki prawnej, jest Einsatzführungsstab jednostka wspierająca żołnierzy wyjeżdżających na misje, utworzona 1 czerwca 2008 roku. W Einsatzführungsstab pracują przedstawiciele Niemiecka polityka bezpieczeństwa narodowego od 1949 roku do dziś nie przewiduje istnienia regularnych sądów wojskowych wszystkich kierownictw, w tym prawnicy członkowie kierownictwa do spraw prawnych armii. Każdy rodzaj niemieckich sił zbrojnych ma własne centrum radców prawnych, funkcjonujące w ramach terenowej obsługi armii. Zajmuje się ono takimi sprawami, jak odszkodowania za wypadki, utratę zdrowia, zadośćuczynienie rodzinom żołnierzy poległych na służbie, wypłata pensji czy emerytur. Usługi centrum dla żołnierzy Bundeswehry są darmowe. HISZPAŃSKI KORPUS PRAWNY Również w armii hiszpańskiej istnieje specjalny korpus prawniczy (Cuerpos Jurídico Militar CJM). Składa się on wyłącznie z oficerów i jest jednostką bardzo prestiżową ze względu na restrykcyjny tryb szkolenia. CJM spełnia w hiszpańskiej armii dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze, jest organem odpowiedzialnym za jurysdykcję sądów wojskowych, a po drugie udziela porad prawnych żołnierzom, a także wojskowej administracji rządowej na szczeblu centralnym. Ponadto oficerowie CJM mogą dowodzić centrami i organizacjami podlegającymi ministerstwu obrony, realizować zadania z zakresu administracji wojskowej i logistyki. Obecny kształt nadała korpusowi ustawa z 5 kwietnia 1988 roku, w której ustanowiono jego jednolitą strukturę dla sił lądowych, morskich i powietrznych. O przystąpienie do wojskowego korpusu prawniczego może ubiegać się osoba, która ma hiszpańskie obywatelstwo, tytuł magistra prawa, jest w pełni sprawna fizycznie i zdrowa psychicznie, nie została skazana prawomocnym wyrokiem sądowym, a także nie jest poszukiwana i korzysta z pełni praw obywatelskich. Każdego roku publikowane są dodatkowe wymagania, jakie muszą spełnić kandydaci ubiegający się o członkostwo w CJM. Po konkursie kandydaci przechodzą specjalistyczne szkolenie, trwające około roku akademickiego, obejmujące naukę w trzech ośrodkach (Saragossa, Marina i San Javier). Następnie obowiązani są do odbycia stażu w Wojskowej Szkole Studiów Prawniczych (La Escuela Militar de Estudios Jurídicos) w Madrycie. Studia mają charakter specjalistyczny i interdyscyplinarny, dlatego kandydaci mogą sami decydować o kierunku rozwoju swej kariery. Tekst został opracowany na podstawie materiałów udostępnionych przez Helsińską Fundację Praw Człowieka. POLSKA ZBROJNA NR 10 6 MARCA