ORTODOKSJA, HEREZJA, SCHIZMA W KOŚCIELE STAROŻYTNYM

Transkrypt

1 ORTODOKSJA, HEREZJA, SCHIZMA W KOŚCIELE STAROŻYTNYM

2

3 ORTODOKSJA, HEREZJA, SCHIZMA W KOŚCIELE STAROŻYTNYM Redakcja ks. Franciszek Drączkowski ks. Jerzy Pałucki ks. Piotr Szczur ks. Mariusz Szram ks. Marcin Wysocki s. Marta Ziółkowska POLIHYMNIA Lublin 2012

4 Recenzent ks. dr hab. Paweł Wygralak Redakcja techniczna ks. Piotr Szczur Projekt okładki Dorota Kapusta Na okładce Ojcowie Kościoła: św. Bazyli Wielki, św. Jan Chryzostom, św. Grzegorz Wielki ikona z XVII wieku, pochodząca z Lipia, miejsce ekspozycji Muzeum Historyczne w Sanoku ISBN Copyright by ks. Piotr Szczur

5 Przedmowa Historię rozwoju doktryny chrześcijańskiej w epoce patrystycznej można określić jako dzieje kształtowania się nauki ortodoksyjnej w ciągłej dyskusji z poglądami heterodoksyjnymi. Nie można zrozumieć poglądów teologicznych żadnego Ojca Kościoła bez znajomości herezji i schizm działających w jego czasie. Co więcej, trzeba przyznać rację tradycyjnemu stwierdzeniu, że herezje były poniekąd konieczne, aby mogła wykrystalizować się i doprecyzować doktryna Wielkiego Kościoła. O ile pojęcie ortodoksja było w starożytnym Kościele jednoznaczne i oznaczało naukę prawdziwą, pierwotną, wolną od błędu, raz na zawsze daną, chociaż podlegającą możliwości coraz precyzyjniejszego jej definiowania bez zmiany istotnej treści (na tym polega swoisty rozwój dogmatów w rozumieniu Wincentego z Lerynu); o tyle pojęcia herezja i schizma domagają się wyraźnego dookreślenia w zależności od okresu, miejsca i osób, przez które lub w stosunku do których były używane. Przykładowo Filastriusz z Brescii, autor dziełka De haeresibus, wszystkie te błędne postawy intelektualne i egzystencjalne uznał w IV wieku za herezję i określił terminem errores. Natomiast Optat z Milewe w V wieku pisał w polemice z donatystami, że schizma- Na temat znaczenia powyższych pojęć w starożytności chrześcijańskiej zob. klasyczne opracowania: A. Le Boulluec, La notion d hérésie dans la littérature grecque II-III e siècles, t. 1-2, Paris 1985; Eresia ed eresiologia nella chiesa antica (XIII Incontro di studiosi dell Antichità cristiana), Augustinianum 25 (1985) ; M. Simonetti, Ortodossia ed eresia tra I e II secolo, Vetera Christianorum 29 (1992) ; M. Stachura, Heretycy, schizmatycy i manichejczycy wobec Cesarstwa Rzymskiego (lata , wschodnia część Imperium), Kraków 2000; M. Fiedrowicz, Teologia ojców Kościoła. Podstawy wczesnochrześcijańskiej refleksji nad wiarą, tłum. W. Szymona, Kraków 2009, s

6 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym tycy łamią tylko jedność, a heretycy fałszują wyznanie wiary, czyli odchodzą od prawdy. Powyższe rozróżnienie wskazuje, że mogli istnieć tacy schizmatycy, którzy nie byli heretykami, czyli nie popełnili błędu doktrynalnego, a jedynie wykroczenia moralne, dyscyplinarne lub liturgiczne. Pozostaje otwarte pytanie, jaka sytuacja przeważała: czy najpierw następowało złamanie jedności w Kościele, a więc to, co nazywamy schizmą, i na tym tle pojawiał się błąd doktrynalny, określany herezją, czy było odwrotnie? W epoce patrystycznej dyskutowano nad genezą zjawiska herezji. Wspomniany Filastriusz, nawiązując do stanowiska Ireneusza z Lyonu wywodził herezje chrześcijańskie z błędów żydowskich od Samarytan czy Szymona Maga. Justyn i Tertulian natomiast byli przekonani, że prototyp herezji stanowiły rozbieżne stanowiska w różnych szkołach filozoficznych, odchodzące od pierwotnej nauki założyciela danej szkoły, które kartagiński teolog nazywał sektami. Herezję traktowano w epoce Ojców Kościoła jako naukę nową, zniekształcającą pierwotną naukę, a heretykom zarzucano brak związku z doktryną tradycyjną, trwającą od czasów apostolskich. Zdarzało się jednak i to również warte jest zastanowienia że niektóre herezje starożytnego chrześcijaństwa miały charakter raczej konserwatywny. Na przykład arianie bali się wprowadzania terminu oùs a, ponieważ nie było go w Piśmie Świętym, a ponadto budził on różne dziwne skojarzenia z herezjami wcześniej istniejącymi. Kwartodecymanie obstawali przy tradycyjnej w ich lokalnych Kościołach dacie świętowania Wielkanocy. Montanizm był ruchem charyzmatycznym, który przyznawał wysoki status kobietom-charyzmatyczkom, być może jako sprzeciw wobec zaniku w Kościele instytucji charyzmatyków. Powstaje więc pytanie, na ile herezje wczesnochrześcijańskie były innowacyjne i postępowe, na ile zaś dążyły do zachowania pewnego status quo. Artykuły zebrane w niniejszym tomie służą znalezieniu przynajmniej częściowej odpowiedzi na powyższe pytania. Stanowią one pokłosie sympozjum naukowego, zorganizowanego przez Sekcję Patrystyczną przy Komisji ds. Nauki Katolickiej Konferencji Episkopatu Polski, które odbyło się w dniach września 2011 roku w Starym Sączu w rocznicę dysputy, jaka miała miejsce w Kartaginie w 411 roku między św. Augustynem i donatystami. Główny trzon książki stanowią opracowania o charakterze ogólnym,

7 Przedmowa 7 dotyczące wyjaśnienia zasadniczych pojęć oraz zestawiające argumenty strony heretyckiej i ortodoksyjnej w dwóch wielkich sporach wczesnochrześcijańskich: ariańskim i donatystycznym. Uzupełniają je artykuły szczegółowe, których tematyka wiąże się z dziejami wspomnianych herezji oraz ich oddziaływaniem na rozwój myśli wczesnochrześcijańskiej. ks. Mariusz Szram

8

9 Bp Wiktor Skworc Ordynariusz Tarnowski W pismach Ojców można znaleźć niezmienne prawdy Homilia podczas spotkania Sekcji Patrystycznej w Starym Sączu, 20 września 2011 roku (Czytania: Ezd 6,7-8.12b.14-20; Ps 122; Łk 8,19-21) 1. Liturgia dnia przywołuje postacie świętych męczenników koreańskich: Andrzeja, Pawła i Towarzyszy, których kanonizował Jan Paweł II podczas wizyty apostolskiej w Korei w 1984 roku. Kanonizowanych zostało tylko 103 męczenników, ale w rzeczywistości było ich ponad 10 tysięcy. Rodzące się w Korei pod koniec XVIII wieku chrześcijaństwo od samego początku było użyźniane krwią prześladowanych i skazywanych na śmierć za przyjęcie Dobrej Nowiny o Jezusie Chrystusie Zbawicielu świata. W kraju cudownych gór jak Koreańczycy nazywają swoją ojczyznę władze popierały konfucjanizm, zaś chrześcijaństwo uznały za niebezpieczną naukę, burzącą dotychczasowy porządek i bezwzględnie zakazały jej rozpowszechniania. Niezwykle wymowny jest fakt, że początki chrześcijaństwa w Korei są związane z działalnością świeckich misjonarzy, którzy tłumaczyli z chińskiego na koreański książki chrześcijańskie, głosili Ewangelię, nauczali katechizmu i udzielali chrztu świętego. Kościół rozwijał się bardzo prężnie, choć nie posiadał początkowo kapłanów. Rok 1784 przyjmuje się za początek chrześcijaństwa w Korei. Gdy dokładnie 10 lat później do Korei przybył pierwszy kapłan, Chińczyk Jakub Tiyu, wspólnota liczyła już 4 tysiące chrześcijan.

10 10 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym Podczas trwających blisko 100 lat prześladowań życie za wiarę straciło co najmniej 10 tysięcy katolików. Niestety czas prześladowań w Korei jeszcze się nie skończył. Dramatem Korei jest jej podział po II wojnie światowej. Tajemnicą jest to, co działo się i dzieje z chrześcijanami w Korei Północnej, rządzonej przez reżim komunistyczny. Wielu uważa, że wojna koreańska w latach , mogła być dla chrześcijan żyjących w Korei Północnej doświadczeniem trudniejszym niż prześladowania w XIX wieku. Komuniści uznali wtedy wszystkich chrześcijan za zwolenników amerykańskiego imperializmu. Dziesiątki tysięcy z nich zamknięto w obozach koncentracyjnych i systematycznie mordowano. Nie wiadomo, co się stało z około 60 księżmi i biskupem Phenianu, z ponad 100 tysiącami wiernych. Bł. Jan Paweł II nazwał Kościół w Korei Północnej Kościołem milczenia; Kościołem męczenników, których ofiara życia ożywia i umacnia od środka wspólnotę wierzących, odciętych od reszty świata. Pomimo tego, zarówno Kościół w Korei, jak i w Chinach, pozostaje Kościołem nadziei; Kościołem, dla którego być może przychodzi czas dynamicznego rozwoju i wzrostu w XXI wieku chrześcijaństwa. Wszak musimy pamiętać, że właśnie z tego kontynentu wyszło chrześcijaństwo. W adhortacji Ecclesia in Asia Jan Paweł II napisał: Kiedy mówimy o chrześcijaństwie jako religii europejskiej powinniśmy sobie uświadomić, iż Jezus był Azjatą. Urodził się w Azji i tam przeżył swój ziemski czas. Bóg tak zaplanował plan zbawienia, że właśnie na tym kontynencie Kościół powstał, przez pierwsze wieki rozwijał się bardzo bujnie, a potem stał się mniejszością wśród ludów tego kontynentu. 2. Czasy prześladowań z Korei przywodzą na myśl pierwsze wieki Kościoła, okupione męczeństwem niezliczonych wyznawców Chrystusa, których krew stała się zasiewem przyszłych pokoleń chrześcijan. Św. Fulgencjusz z Ruspe mówił: Wiara nakazuje oddawać najwyższą i szczególną cześć męczennikom. ( ) Słusznie więc pod ołtarzem umieszcza się męczenników, bo na ołtarzu kładzie się Chrystusa; słusznie pod ołtarzem spoczywają sprawiedliwi, bo na ołtarzu ofiaruje się Ciało Pańskie. Słusznie więc ustalono, że tam jest grób męczenników, gdzie codziennie jest sprawowana śmierć Pańska ( ). Pierwsze wieki Kościoła to również czasy, w których rozwinęła się tradycja patrystyczna. Zrodziła się ona z bogatej myśli i życia duchowego świętych mężów, których nazywamy Ojcami Kościoła.

11 W pismach Ojców można znaleźć niezmienne prawdy 11 Wielu z nich przypieczętowało swoją wierność Chrystusowi męczeńską śmiercią. Na nich, jak również na wszystkich męczenników minionych dwóch tysięcy lat historii Chrystusowego Kościoła, patrzymy jako na tych, którzy w myśl słów z dzisiejszej Ewangelii są godni miana matki, braci, tj. najbliższej rodziny Jezusa Chrystusa. Oni bowiem posiedli nie tylko zdolność słuchania Słowa Bożego, ale i wypełniania go, czyli przenoszenia usłyszanej Bożej mądrości na praktykę codziennego życia. 3. Dzisiejsza Liturgia Słowa, w pierwszym czytaniu zaczerpniętym z Księgi Ezdrasza, mówi o odbudowie świątyni; o podniesieniu z gruzów Domu Bożego, zniszczonego podczas lat niewoli babilońskiej. Zaś Ewangelia przekazuje słowa Jezusa Chrystusa mówiące o budowaniu Jego duchowej rodziny, którą stanowią wszyscy słuchający i wypełniający Jego słowa. W tradycji biblijnej słowo dom może oznaczać zarówno budynek, gmach, jak również rodzinę. Wszyscy zatem, którzy słuchają słów Chrystusa, przyjmują je całym sercem i wypełniają je, stanowią Jego duchową rodzinę i stają się żywym Domem Bożym odbudowanym z gruzów zła i grzechu. Stając się prawdziwą świątynią Ducha Świętego łączą się z Chrystusem już nie więzami krwi, lecz mocą duchowej więzi, jaka na fundamencie sakramentów świętych spaja ucznia z Mistrzem. Gdy Dobra Nowina przeniknie nas na tyle, że myślimy i postępujemy jak On, wówczas tworzy się miedzy nami i Nim wewnętrzne podobieństwo, jakie istnieje między rodzeństwem. Jest ono o wiele silniejsze i głębsze niż więzy rodzinne. Chrystus przenika do naszego otoczenia, jeśli pozwalamy Mu wcielić się w nasze czyny; jeśli pozwalamy Mu mówić i działać wszędzie tam, gdzie przebywamy. W ten sposób rodzimy Go dla świata i stajemy się w pewnym sensie Jego matką. Orygenes mawiał, że każdy chrześcijanin wezwany jest do tego, aby urodzić Boga, aby obdarzyć Go życiem na tym świecie. Stanie się tak, jeżeli spełnimy dwa niezbędne warunki są nimi słuchanie słowa Bożego i wypełnianie go. Pobożny Izraelita, wypowiadając codziennie słowa modlitwy Szema Izrael Słuchaj Izraelu (Pwt 6,4n), prosił, by przeniknęła go wola Boga; wsłuchując się w Jego słowa, nie tylko nadstawiał uszu, ale przede wszystkim otwierał na nie swoje serce. 4. Pragnienie wsłuchiwania się w słowa Bożej mądrości i przekładania ich na praktykę codziennego życia ożywia również nasze serca. Idziemy za przykładem świętych Ojców Kościoła, którzy wie-

12 12 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym dzieli u Kogo i w jaki sposób uczyć się mądrości. Do nich w szczególny sposób odnoszą się słowa mędrca Salomona, poszukującego prawdziwej mądrości: Wiedząc jednak, że nie zdobędę jej inaczej, tylko jeśli Bóg jej udzieli a i to już było sprawą mądrości wiedzieć, czyja jest ta łaska (Mdr 8,21). Mądrością jest wiedzieć gdzie, lub bardziej u kogo jej szukać. Zdolność tę posiedli Ojcowie Kościoła, jak i zastępy świętych męczenników. Nie bez powodu jednym z kryteriów określających, kogo można uważać za Ojca Kościoła, jest świętość życia. Bł. Jan Paweł II w Liście Apostolskim Patres Ecclesiae napisał: Ojcami Kościoła słusznie nazywa się tych świętych, którzy w ciągu pierwszych wieków potęgą swej wiary, wzniosłością i bogactwem swej nauki wnieśli weń nowe siły żywotne i sprawili, że się wspaniale rozwijał. ( ) Byli oni i pozostaną na zawsze Ojcami, sami bowiem są jakby stałą konstrukcją Kościoła i poprzez wszystkie wieki pełnią dla Kościoła wierną służbę. Stąd też każde następne głoszenie Ewangelii i nauczanie, jeśli chce być autentyczne, musi być uzgodnione z ich nauczaniem, każdy charyzmat i każdy urząd musi czerpać z żywego źródła ich ojcostwa, każdy nowy kamień dołożony do świętej budowli, która stale rośnie i poszerza się, musi mieścić się w ramach podwalin położonych przez nich i z podwalinami tymi być zespolony. Prowadzony tą pewnością, Kościół niestrudzenie wraca do ich pism, pełnych mądrości i zawsze świeżych (nr 1). W pismach Ojców można znaleźć niezmienne prawdy, które leżą u podstaw każdej autentycznej odnowy w porządku duchowym i teologicznym: niezbędny związek z wiarą, gorące pragnienie zgłębiania misterium Chrystusa, głęboki sens Tradycji, bezgraniczną miłość do Kościoła. Ojcowie są zasadniczo i przede wszystkim komentatorami Pisma Świętego: divinorum librorum tractatores. Pozostają oni dla nas prawdziwymi mistrzami, można nawet powiedzieć, że pod wieloma względami przewyższają egzegetów średniowiecza i czasów nowożytnych dzięki pewnego rodzaju subtelnej intuicji spraw niebiańskich i godnej podziwu przenikliwości duchowej, która pozwalała im głębiej wchodzić w rzeczywistość Słowa Bożego. 5. Radujemy się z faktu, że w jubileuszowym dla diecezji tarnowskiej roku odbywa się w niej sympozjum sięgające do skarbca mądrości i tradycji pozostawionej nam przez świętych mężów Ojców Kościoła oraz starożytnych pisarzy chrześcijańskich. Tym bardziej, że diecezja tarnowska gdy chodzi o kultywowanie i rozwijanie myśli patrystycznej posiada swoją bogatą tradycją. Pragnę

13 W pismach Ojców można znaleźć niezmienne prawdy 13 przypomnieć tylko ideę, która zrodziła się przed laty u ówczesnego metropolity krakowskiego kard. Karola Wojtyły przewodniczącego Komisji Episkopatu Polski ds. Nauki Katolickiej, aby poszczególne diecezje sufragalne metropolii krakowskiej specjalizowały się w jednej z dyscyplin kościelnych. W diecezji tarnowskiej szczególny akcent miał być położony na patrologię. Owocem wcielania w życie idei kard. Karola Wojtyły w środowisku naukowym Tarnowa, było m.in. gromadzenie i wzbogacanie księgozbioru biblioteki WSD z zakresu patrologii oraz zorganizowane w dniach października 1978 roku Sympozjum Patrystyczne, poświęcone modlitwie starożytnych chrześcijan. Sympozjum to odbywało się tuż po wyborze kard. Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową. Niech więc również i obecne sympozjum, wpisujące się w bogate dziedzictwo 225 lat istnienia Kościoła tarnowskiego, zaowocuje na naszych uczelniach katolickich i w seminariach duchownych ciągłym powracaniem do korzeni tradycji chrześcijańskiej, do pism świętych mężów, którzy nie tylko potrafili słuchać słów naszego Pana, ale wypełniać je całym swoim życiem. Otrzymali za to wieniec chwały i stali się prawdziwą duchową rodziną Jezusa Chrystusa. Zbudowali dla Niego trwały dom, Boży przybytek świętości, która jest wymownym znakiem dla nas, pozostających ciągle w pielgrzymce doczesnego życia. Tutaj, w mieście Pani Sądeckiej św. Kingi, ożywiamy w sobie pragnienie naśladowania świętych męczenników i świętych wyznawców, gdyż w nich rzeczywiście zajaśniał blask Bożej mądrości. Pragnę zakończyć tę naszą refleksję słowami modlitwy św. Izydora z Sewilli, którą biskup Jerzy Ablewicz rozpoczął w roku 1978 sympozjum patrystyczne w Tarnowie: Stajemy przed Tobą, Panie Duchu Boży, stajemy uwikłani wprawdzie w ludzkie grzechy, ale w imię Twoje specjalnie zebrani. Przybądź do nas, pozostań z nami, zechciej przeniknąć nasze serca. Naucz nas, co mamy czynić, ukaż nam drogę, którą mamy kroczyć, zdziałaj to czego mamy dokonać. Ty sam bądź natchnieniem i sprawcą naszych rozstrzygnięć albowiem Ty sam z Bogiem Ojcem i Synem masz imię chwalebne. Nie dopuść, abyśmy stali się mącicielami sprawiedliwości, albowiem Ty prawość najwięcej miłujesz. Nie dopuść, by niewiedza pchnęła nas na niewłaściwą drogę, by życzliwość nas ugięła, a wzgląd na urzędy czy osoby nas zepsuł, ale zjednocz nas ze sobą skutecznie darem Twojej łaski, byśmy byli jednym w Tobie i ani na włos nie zboczyli z drogi prawdy; zebrani zaś w imię Twoje, byśmy mając we wszystkim na oku umiar i mi-

14 14 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym łość, tak trzymali się sprawiedliwości, żeby te nasze rozważania w niczym nie pozostawały w niezgodzie z Tobą, w życiu zaś przyszłym, żebyśmy za dobrą pracę otrzymali nagrodę wiekuistą. Amen.

15 Ks. Norbert Widok Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć Już w czasach działalności Apostołów pojawiła się świadoma refleksja nad przejętym przez nich Bożym przesłaniem otrzymanym za pośrednictwem Jezusa Chrystusa. Pierwsze owoce tej refleksji są widoczne m.in. w listach św. Pawła i Ewangelii według św. Jana. Po nich tę intelektualną aktywność zakotwiczoną w wierze pierwotnego Kościoła kontynuowały następne pokolenia. Przynosiła ona rozmaite rezultaty, bardzo często w postaci odmiennych stanowisk myślowych, które stawały się dla młodej społeczności kościelnej problemem natury dyscyplinarnej lub doktrynalnej. W trakcie owych dyskusji i poszukiwań, mimo że opartych o przekaz Dobrej Nowiny, miały miejsce jednak różnice zdań na sposób trwały wciskające się w krąg ówczesnego chrześcijaństwa. W miarę szybko zorientowano się, co należy do prawowiernej myśli teologicznej, a czemu należy się przeciwstawić. W IV wieku dla ówczesnych pisarzy oczywiste stały się takie pojęcia, jak: ortodoksja, herezja i schizma. Co ciekawe, chronologiczny układ wystąpienia tych pojęć w łonie chrześcijaństwa został bardzo wcześnie ustalony. Jak twierdzą znawcy tego zagadnienia, wśród nich H.E.W. Turner czy M. Fiedrowicz 2, na początku istniała czysta i niezafałszowana nauka, tymczasem herezja pojawiła się później jako rzeczywistość drugorzędna. Wszystkie refleksje dotyczące ujęć herezjologicznych przekonują o czasowym pierwszeństwie ortodoksji nad herezją. Innymi H.E.W. Turner, The Pattern of Christian Truth. A Study in the Relations between Orthodoxy and Heresy in the Early Church, Eugene , s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła. Podstawy wczesnochrześcijańskiej refleksji nad wiarą, tłum. W. Szymona, Kraków 2009, s

16 16 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym słowy, herezje nie mogły chlubić się wcześniejszym pochodzeniem i względem ortodoksji były zawsze późniejsze 3. Badacze często przywołują słowa Hegezypa zapisane przez Euzebiusza z Cezarei: Gdy zaś święty zespół apostolski z tego życia tak różnorodnym zeszedł śmierci rodzajem, gdy już wymarło owo pokolenie ludzi, którym było dane na własne uszy słuchać Mądrości Bożej, tedy dopiero błąd bezbożny począł głowę podnosić za sprawą szalbierstwa nauczycieli fałszu 4. Ojcowie Kościoła podkreślali jedność wiary zakotwiczoną w Tradycji apostolskiej. Wszelkie inne myślenie przeciwstawne tej Tradycji było uznawane za atak na jej tożsamość. 1. Podstawowe określenia I. Ortodoksja Dopiero w IV w. ukonstytuował się termin ortodoksja jako przeciwstawienie do pojęcia herezja 5. Przez to określenie, tj. Ñrqodox a, pochodzące od Ñrqodoxšw (mieć słuszne zdanie, właściwy pogląd na coś), a także od ÑrqÒj (słuszny, rzetelny, prawdomówny) 7, rozumiano przeciwieństwo błędu i jednocześnie syntezę prawdziwej wiary. Jednak już od czasów apostolskich Ojcowie Kościoła posługiwali się terminami wyrażającymi prawowierność nauki. I tak na przykład Justyn używa zwrotu prawdziwa i czysta nauka 8, Klemens Aleksandryjski apostolski i kościelny wykład zasad wiary 9, Tertulian Kościół prawdziwej reguły 10, Bazyli prawdziwa 3 Historia teologii, red. A. Di Berardino, B. Studer, t. I. Epoka patrystyczna, tłum. M. Gołębiowski i in., Kraków 2002, s Euzebiusz z Cezarei, Historia ecclesiastica III 32, 8, tłum. A. Lisiecki, Historia Kościelna, POK 3, Kraków 1993, s J. Blank, Zum Problem Häresie und Orthodoxie im Urchristentum, w: Zur Geschichte des Urchristentums, Freiburg Basel Wien 1979, s Z. Abramowiczówna, Słownik grecko-polski, t. 3, Warszawa 1962, s Tamże, s Justyn, Dialogus cum Tryphone Iudaeo 35, 2, tłum. A. Lisiecki, Dialog z Żydem Tryfonem, POK 4, Poznań 1926, s Klemens Aleksandryjski, Stromata VII 104, 1, tłum. J. Niemirska-Pliszczyńska, Kobierce, t. 2, Warszawa 1994, s Tertulian, Adversus Valentinianos 4, 1, tłum. wł.

17 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 17 wiara 11, Jan Chryzostom zdrowa nauka 12. Podobnie termin katolicki, wprowadzony przez Ignacego Antiocheńskiego 13, oznaczający najpierw powszechność Kościoła, szybko zaczął także oznaczać prawowierność. Na podstawie tych kilku przykładów można wnosić, że Kościół od czasów apostolskich posiadał zdolność dosyć precyzyjnego rozróżniania pomiędzy naukami zgodnymi z wiarą a z nią sprzecznymi. Ortodoksja stanowiła zatem zbiór powiązanych ze sobą zgodnych z wiarą nauk, który, mimo że był już wówczas dosyć obszerny i zróżnicowany, to jednak powszechnie uznawany. Można więc mówić, że od okresu apostolskiego istniało swego rodzaju pojęcie autentycznej nauki, a teologiczne jej podstawy były wynikiem dłuższego rozwoju, który miał miejsce od II do IV wieku. Temu procesowi towarzyszyła nieustanna konfrontacja z poglądami heterodoksyjnymi, a także pozytywna wykładnia prawdziwej wiary. Do ustalenia reguły wiary i zasad egzystencji kościelnej wspólnoty niewątpliwie przyczyniły się błędne interpretacje przekazywanej wiary. A nawet trzeba stwierdzić, że Kościół od początku cieszył się wyraźną świadomością swej tożsamości, która uzdalniała go do odcinania się od poglądów przeciwstawnych. Ortodoksja w swej istocie była po prostu wiernością wobec prawdy pochodzącej z Bożego Objawienia 14. Pod koniec II wieku Kościół posiadał już zasadniczy kształt doktryny, która obejmowała podstawowe elementy, chociaż nie była jeszcze w pełni doskonała. Na początku IV wieku podejmowano próby przedstawienia tej doktryny w postaci zwartej syntezy. Powstały one bardziej na sposób intuicyjny niż refleksyjny w oparciu o to, w co Kościół wierzył i przeżywał. Zanim więc powstały te syntezy, ich treść istniała już wcześniej jako przekonanie i doświadczenie młodego Kościoła, któremu towarzyszyła świadomość wiary: fides ecclesiae, kklhsiastikõn frònhma. Owa świadomość, będąca podstawą odróżniania ortodoksji od herezji, rozwijała się zatem etapowo: najpierw instynktownie Kościół wyczuwał, co jest zgodne z wiarą, potem czyli na przełomie II i III wieku już pojęciowo rozezna- 11 Bazyli Wielki, De Spiritu Sancto 66, tłum. A. Brzóstkowska, O Duchu Świętym, Warszawa 1999, s Jan Chryzostom, Homiliae in Genesim 9, 1, tłum. wł. 13 Zob. Ignacy Antiocheński, Epistula ad Smyrnensios 8, 2, tłum. A. Świderkówna, List do Kościoła w Smyrnie, BOK 10, Kraków 1998, s R.A. Kraft, The Development of the Concept of Orthodoxy in Early Christianity, w: Current Issues in Biblical and Patristic Interpretation. Studies in Honor of Merrill C. Tenney, red. G.F. Hawthorne, Grand Rapids 1975, s

18 18 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym wał, które poglądy są odbiciem apostolskiej nauki, a które są ujęciami jednostronnymi. Natomiast oficjalne nauczanie kościelne ujęte w postaci trynitarnych i chrystologicznych definicji to kolejny etap rozwoju ortodoksji dokonującego się od IV wieku. Pojęcie prawowierności, tj. ortodoksji, rozwijało się stopniowo w tym sensie, że niesprecyzowana jeszcze zgodność w sprawach wiary przy pomocy refleksji teologicznej znalazła wyraz w dokładnych formułach. A zatem od początków istnienia Kościoła istniała ortodoksja rozumiana jako postulat i kryterium Wierność Tradycji Podstawą tak rozumianej, czyli etapami rozwijającej się, ortodoksji była wierność Tradycji, a zwłaszcza regule wiary (regula fidei) 16. Dla najwcześniejszych pisarzy chrześcijańskich fundamentem Tradycji były najpierw pisma proroków, o czym przekonuje Ignacy Antiocheński w liście do Filadelfian: Proroków również kochajmy, ponieważ i oni zapowiadali Ewangelię, pokładali ufność w Chrystusie i na Niego czekali. Uwierzywszy też w Niego uzyskali zbawienie, a pozostając w jedności z Jezusem Chrystusem, święci godni miłości i podziwu, od Niego otrzymali świadectwo i zostali włączeni w Ewangelię naszej wspólnej nadziei 17. W tej wypowiedzi autor powołuje się na proroków Starego Testamentu, zachęcając czytelników tych słów do zaakceptowania ich posłannictwa. Ignacy podkreśla ważność proroków w dziejach zbawienia, ponieważ są tymi, którzy w czasach swojej działalności zapowiadali Ewangelię, to znaczy obwieszczali przyjście czasów mesjańskich. Dostrzeżenie przez Ignacego roli proroków należy postrzegać w przeciwstawieniu ich innym głosicielom, których biskup nie uznawał gnostykom, schizmatykom i błędnowiercom 18. Prorocy Starego 15 M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s G. Visonà, Gli scritti antieretici: la teologia tra ortodossia ed eresia, w: E. dal Covolo, Storia della teologia, t. 1. Dalle origini a Bernardo di Chiaravalle, Roma 1995, s Ignacy Antiocheński, Epistula ad Philadelphos V 2, tłum. A. Świderkówna, List do Kościoła w Filadelfii, BOK 10, s Szerzej na temat działalności tych grup pisze E. Molland, The Heretics Combated by Ignatius of Antioch, Journal of Ecclesiastical History 5 (1954) 1-6.

19 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 19 Testamentu są dla niego autorytetem, czego nie może on stwierdzić o tzw. prorokach jego czasów. Następnie dodaje, że prorocy starotestamentalni pokładali swoją ufność w Chrystusie i na Niego czekali. Są to doniosłe słowa biskupa, które w swej treści zakładają połączenie obydwu etapów dziejów zbawienia: przed i po Chrystusie. Wielkość proroków według Ignacego polega także na tym, że uwierzywszy w Chrystusa też uzyskali zbawienie. Takie rozumienie Ignacego ukazuje najwcześniejszą treść Tradycji, a więc oznaczającą to duchowe dziedzictwo, które pozostawił po sobie Jezus Chrystus. Pasterz z Antiochii dodaje nawet, że ci prorocy pozostają w jedności z Jezusem Chrystusem, ( ) od Niego otrzymali świadectwo i zostali włączeni w Ewangelię naszej wspólnej nadziei. Zatem jak pokazuje rozumowanie Antiocheńczyka atakowane przez błędnowierców nauczanie Chrystusa zostało przez niego wzmocnione autorytetem proroków Starego Testamentu, których uczynił członkami jednej wspólnoty, tj. ludzi przynależących do wiary Kościoła 19. Po 300 latach na temat wierności Tradycji nauczał św. Augustyn. Według niego jest to: ( ) prawdziwa wiara, wiara prawdziwie chrześcijańska i powszechna: jak od wieków była przekazywana przez Pisma Święte, tak też podtrzymywali ją i zachowywali nasi ojcowie aż po dzisiejsze czasy 20. Augustyn, a także jego poprzednicy, podkreślali zatem jedność wiary polegającej na jej tożsamości i ciągłości. Wówczas staje się ona jak pisze św. Augustyn prawdziwa, prawdziwie chrześcijańska i powszechna. Prawdziwość wiary i powszechność oraz jej przechowywanie stanowią według Hippończyka istotne cechy wierności Tradycji. Wszelkie dowolne zmiany bez przestrzegania tych cech jest podkopywaniem jedności wiary i tym samym zaprzeczeniem ortodoksji. Z jednością wiary w sposób ścisły łączy się problem wielości ujęć teologicznych, które pochodzą raczej z odmiennych podejść dyscyplinarnych. Pośród nich można wymienić kontrowersje dotyczące świętowania Wielkanocy, spór pomiędzy biskupem Kartaginy Cyprianem a biskupem Rzymu Stefanem, czy też próbę Tacjana doko- 19 Zob. więcej: N. Widok, Podstawy jedności kościelnej w świetle listów Ignacego Antiocheńskiego, Sacrum et Profanum 4 (2009) Augustyn, Contra duas epistolas Pelagianorum 4, 32, cyt. za M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s. 402.

20 20 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym nującego połączenia wszystkich Ewangelii (Diatesseron) 21. Euzebiusz z Cezarei przytacza wypowiedź Ireneusza z Lyonu, który wypowiada się na temat postu i spór powstały wokół niego biskup kończy słowami: Taka różnolitość zwyczajów nie powstała dopiero dzisiaj, za dni naszych, ale już wiele dawniej, przed nami, wśród naszych poprzedników, którzy z nieuwagi, jak się zdaje, przez swą prostotę i niewiadomość, zwyczaj ten przyjęli i swym następcom do zachowywania przekazali. Wszyscy przecie mimo to żyli w pokoju, i my jedni z drugimi w pokoju żyjemy, a różnica w poście stwierdza tylko wiary jedność 22. W rozumieniu Ireneusza wszelkie różnice w sprawach dyscyplinarnych nie powinny zagrażać jedności wiary, a raczej należy je potraktować jako dopuszczalny pluralizm teologiczny. Przykład podejścia Ireneusza, a także wielu innych pisarzy pierwszego etapu dziejów chrześcijaństwa, nie były odbierane jako sprzeczne z jednością Kościoła. Ci pisarze rozróżniali bowiem prawdy wiary, w ramach których obowiązywała jedność, od szerokiego spektrum ujęć teologicznych, które nie były dostatecznie jeszcze wyjaśnione. Takie podejście doprowadziło do dokonania rozróżnienia pomiędzy wiarą i teologią, gdzie w pierwszej obowiązywała jedność, a w drugiej przyzwalano na pluralizm 23. W tej materii wypowiedział się między innymi Pamfil z Cezarei w odniesieniu do nauczania Orygenesa w sposób następujący: A trzeba wiedzieć o tym, że głosząc wiarę Chrystusową święci apostołowie o niektórych prawdach, które uznali za niezbędne, powiedzieli w sposób zrozumiały dla wszystkich wiernych, nawet dla tych, którzy wydawali się opieszali w badaniu Bożej wiedzy; ( ) co się zaś tyczy innych prawd, to powiedzieli wprawdzie o ich istnieniu, przemilczeli jednak sposób ich istnienia oraz pochodzenie; postąpili tak zapewne w tym celu, aby wśród następnych pokoleń gorliwi miłośnicy mądrości i wiedzy znaleźli sobie przedmiot ćwiczeń, w których mogliby przedstawić plon swego umysłu Okoliczności historyczne tych faktów podaje M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Euzebiusz z Cezarei, Historia ecclesiastica V 24, 13, POK 3, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Pamfil z Cezarei, Apologia pro Origene 1, tłum. S. Kalinkowski, Obrona Orygenesa, ŹMT 3, Kraków 1996, s. 43.

21 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 21 Ta dłuższa wypowiedź zawiera dwa wspomniane już aspekty: przekaz zasad wiary Chrystusowej przez apostołów oraz możliwość rozpatrywania innych prawd przez późniejsze pokolenia. Orygenes zatem akceptował dokonywanie refleksji teologicznej i podawanie różnych owoców tej refleksji. Dopiero w IV wieku powszechna jednomyślność zaczęła być ujmowana w postanowieniach synodalnych. Synody, zwłaszcza te powszechne, oprócz spraw dyscyplinarnych ustalały za pomocą tzw. wyznań, jaka powinna być wspólna wiara. Wprowadzanie w życie tych ustaleń było połączone z długim procesem ich przyjmowania, któremu towarzyszyły nieustanne poszukiwania teologiczne. Poprzez te zmagania uściślało się pojęcie ortodoksji. Głęboką refleksję nad nią opracował Wincenty z Lerynu, częściowo wykorzystując dokonania Augustyna. Podaje on trzy kryteria, które pozwalają rozpoznać prawdziwą wiarę: powszechne jej przyjęcie (ab omnibus), dokonane wszędzie (ubique) i od zawsze (semper). Trzeba też nadmienić, że ortodoksja nie tylko dotyczyła tajemnic wiary, lecz także, w sposób drugorzędny, sprawy liturgii oraz kanonu ksiąg świętych Cechy charakterystyczne Według badaczy prezentowanego zagadnienia ortodoksję znamionują dwie bardzo szczególne cechy. Pierwsza polega na zdolności do tworzenia syntezy, czyli łączenia różnych aspektów pozornie wykluczających się. Poszczególne cząstkowe i czasem odizolowane formuły mogą wyrażać prawdziwość wiary w całościowej wizji o strukturze pełnej kontrastów. Powiązanie przeróżnych idei w jedność pozbawioną napięć stanowi istotę wiary powszechnego Kościoła. Prawdziwa wiara zachowująca w wielości swoją jedność przejawiała się zatem w uniwersalizmie myśli. Tym właśnie aspektem ortodoksja wyrażała swą wyższość nad herezją, że łączyła, a nie oddzielała 26. W tej kwestii Jan Kasjan napisał: Istota tajemnicy Kościoła i wiary katolickiej polega na tym, że kto odrzuca jedną część tej tajemnicy, nie może wierzyć w pozostałe jej części. Wszystko jest tu połączone ze sobą i organicznie powiązane w taki sposób, że jedno nie może istnieć bez drugie- 25 Historia teologii, t. I. Epoka patrystyczna, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s

22 22 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym go, a po odrzuceniu jednego elementu na nic się nie przyda wierzyć we wszystkie pozostałe 27. W sposób opisowy wyjaśniona przez Jana Kasjana koncepcja ortodoksji była niejednokrotnie wyrażana jednym sformułowaniem: np. przez Ireneusza z Lyonu korpus prawdy (corpus veritatis, lhqe aj swm tion) 28 czy przez Augustyna struktura wiary (compages fidei) 29. Druga cecha ortodoksji odnosi się do tzw. drogi pośredniej (via media) pomiędzy dwoma błędnymi stanowiskami. Tego typu sposób postępowania istniał w piśmiennictwie starożytnym, gdzie stosowano zasadę słusznego środka (mesòthj). Posługiwano się także obrazem morskiej podróży, gdy statek musiał wybierać kurs pomiędzy skałami, lub też pojęciem drogi królewskiej, prowadzącej bezpiecznie do celu, tj. rezydencji władcy, bez zbaczania. Epifaniusz, odwołując się do tego pojęcia, wyjaśniał: Istnieje droga królewska, czyli Kościół Boży i ścieżka prawdy. Każda herezja, która opuszcza tę królewską drogę, oddala się jednak na prawo lub lewo i nieuchronnie wpada w błąd, gubi się i na fałszywej drodze swego błędu nie dociera do kresu 30. Chrześcijaństwo już od samego początku stosowało się do drogi pośredniej, krocząc pomiędzy pogańskim politeizmem i żydowskim monoteizmem. Drogę środka stosowano następnie w kontrowersjach trynitarnych, chrystologicznych, w teologii łaski i teologii stworzenia. Myśląc zatem kategorią drogi słusznego środka, można było ustrzec się od popadnięcia w fałszywe poglądy Jan Kasjan, De incarnatione Domini contra Nestorium 6, 17, cyt. za M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses I 9, 4; tamże, II 27, Augustyn, Contra Iulianum 1, 22, tłum. W. Eborowicz, PSP 19, Warszawa 1977, s Epifaniusz, Panarion (Adversus haereses) 59, 12, 8, cyt. za M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s

23 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 23 II. Herezja 1. Wyjaśnienia terminologiczne Pojęcie herezja pochodzi od słowa a resij, które w starożytności pogańskiej miało wiele znaczeń odnoszących się do różnych przejawów codziennego życia i oznaczało: wybór, elekcję; upodobanie, skłonność, predylekcję; zamiar; zamiłowanie, studium; system filozoficzny, szkołę filozoficzną; sektę religijną; propozycję, projekt; stronnictwo; komisję; dobrowolną ofiarę 32. Jeśli z tej listy wybierze się te znaczenia, które odnoszą się do działalności intelektualnej, to słowo herezja nie miało pejoratywnego charakteru, lecz było nazwą określonych szkół, systemów myślowych czy możliwości wybierania. W Biblii użycie tego terminu oznacza naukę, wyodrębniony kierunek lub też sektę rozbijającą jedność. W Nowym Testamencie najczęściej oznacza stronnictwo, np. faryzeuszów lub saduceuszów, lub też rozdarcie, spór czy zgubną naukę rozpowszechnianą przez fałszywych nauczycieli 33 jak w 2 P 2,1: Znaleźli się jednak fałszywi prorocy wśród ludu tak samo, jak wśród was będą fałszywi nauczyciele, którzy wprowadzą wśród was zgubne herezje (aƒršseij). W tym sformułowaniu obecne są elementy późniejszego pojęcia herezji, m.in. motyw doktrynalny. Podobnie zapowiedź późniejszego negatywnego znaczenia tego terminu występuje w epistolografii św. Pawła: w 1 Kor 11,19: Zresztą nawet muszą być wśród was rozdarcia (aƒršseij), żeby się okazało, którzy są wypróbowani ; w Ga 5,19-20, gdzie pośród występków wymienia także aƒršseij: ( ) nierząd, nieczystość, wyuzdanie, uprawianie bałwochwalstwa, czary, nienawiść, spór, zawiść, wzburzenie, niewłaściwa pogoń za zaszczytami, niezgoda, rozłamy (aƒršseij). W wypowiedziach natomiast św. Pawła użycie tego terminu ma raczej charakter dyscyplinarny, gdzie a resij stała się przeciwieństwem do kklhs a 34. Te semantyczne rozstrzygnięcia wprowadzone w Nowym Testamencie, polegające na frakcyjnym odłączeniu się i głoszeniu błędnej nauki, zostały następnie przejęte przez pisarzy poapostolskich i dalej przez nich rozwijane. Do połowy II wieku kontrowersje pojawiały się głównie z powodów praktycznych rozwiązań niż nauki wiary, jednak u podstaw różnic w chrześcijańskiej praktyce leżały 32 Z. Abramowiczówna, Słownik grecko-polski, t. 1, Warszawa 1958, s S. Rabiej, Herezja: I. Dzieje problematyki: W Biblii, w: EK, t. 6, Lublin 1993, k M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s. 384.

24 24 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym jednak konkretne prawdy wiary 35. Na doktrynalny aspekt pojęcia herezji uwagę zwrócił Justyn, który opisując błędy Menandra z Samarii i Marcjona z Pontu dodaje: Wszyscy ich zwolennicy, jak powiedzieliśmy, nazywani są chrześcijanami, choć nie wyznają tych samych nauk 36. Justyn dostrzegł różnicę doktrynalną i nie zaakceptował tego, że owi głosiciele innych nauk nazywani byli chrześcijanami. Ponadto uwydatnił negatywną ocenę herezji oraz wyznaczył drogi wiodące do późniejszych polemik. Odejście od prawdziwej nauki Kościoła staje się odtąd najbardziej istotną cechą herezji 37. Obok aspektu doktrynalnego herezję można także rozpatrywać w perspektywie moralnej i wówczas stanowi formę przeceny ludzkiego rozumienia prawd Bożych. Dlatego Ojcowie Kościoła przestrzegali przed takim traktowaniem chrześcijańskiej prawdy, zaś tych odpadłych jako publicznych grzeszników przyjmowano do jedności wiary dopiero po odbyciu surowej pokuty Szczegółowe założenia Pojawienie się heretyków i specyfika ich działalności doprowadziły po pewnym czasie do bardziej szczegółowych ustaleń, wśród których dostrzeżono aspekt prawny i moralny. W obrębie prawnego aspektu podkreślono obecność uporu (pertinacia, contumacia). Mając na względzie czynnik uporu, herezja dzieli się na formalną i materialną: formalna ma miejsce wówczas, gdy chrześcijanin z uporem i jawnie odrzuca jakąś prawdę wiary, którą Kościół podaje do wierzenia objawioną przez Boga. Natomiast herezja materialna zachodzi wtedy, gdy chrześcijanin bez uporu lub nieświadomie odstępuje od takiej prawdy 39. Elementy tej prawnej definicji heretyka są obecne w jednej z wypowiedzi św. Cypriana, który w liście do papieża Korneliusza pełen troski pisze: 35 Tamże, s Justyn, 1 Apologia 26, 6, tłum. L. Misiarczyk, 1 Apologia, BOK 24, Kraków 2004, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s W. Myszor, Herezje, w: Katolicyzm A Z, red. Z. Pawlak, Poznań 1982, s F. Lempa, Herezja: II. W Kościele Katolickim: Aspekt prawny, w: EK, t. 6, Lublin 1993, k. 755.

25 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 25 Pracujemy i powinniśmy pracować najwięcej nad tym, bracie, abyśmy, o ile zdołamy, starali się osiągnąć jedność, przekazaną nam przez Pana i przez apostołów, których jesteśmy następcami i, o ile jest to w naszej mocy, beczące i zbłąkane owce, które zacięte sprzysiężenie niektórych i namowy heretyckie oderwały od matki, zgromadzili w Kościele 40. Ten napisany w połowie III wieku tekst zawiera dosyć świadome rozeznanie jego autora co do intencji tych, którzy odstąpili od wspólnoty kościelnej. Ich upór wyzwala troskę pasterką Cypriana. Z kolei na początku V wieku ten sam problem, już o wiele szerzej i na sposób definicji, ujął św. Augustyn: Otóż w Kościele Chrystusowym wszyscy, którzy mają jakieś niezdrowe lub opaczne zapatrywania, jeśli po napomnieniu, by wrócili do mniemań zdrowych i poprawnych, uparcie się sprzeciwiają i swoich, szkodę i zatratę niosących nauk porzucić nie chcą, ale trwają przy ich obronie, stają się heretykami 41. Istotnym rozróżnieniem była ponadto postawa autora głoszonych twierdzeń. Dlatego ze względu na czynnik ujawnienia herezja może być wewnętrzna, czyli przeżywana w świadomości chrześcijanina, i zewnętrzna, gdy chrześcijanin np. poprzez słowne oświadczenie ujawnia ją na zewnątrz 42. Odnosząc się z kolei do moralnego aspektu, herezję formalną uznawano za grzech ciężki, ponieważ mieściła się w niej pogarda prawdy i autorytetu Boga, podczas gdy herezja materialna nie jest grzechem. Oprócz tego ważnym elementem było wprowadzenie współudziału czynnego i biernego. Otóż surowiej ocenia się twórcę herezji niż jego zwolenników. Ci ostatni bowiem, nie mając odpowiedniej znajomości prawd wiary, mogą zostać pociągnięci jego autorytetem. Surowiej również traktuje się aktywnych działaczy ruchu heretyckiego od tych, którzy się w nim urodzili, ponieważ nie mieli możliwości poznania prawowiernej doktryny chrześcijańskiej Cyprian, Epistulae 45, 3, tłum. W. Szołdrski, Listy, PSP 1, Warszawa 1969, s Augustyn, De civitate Dei XVIII, 51, 1, tłum. W. Kornatowski, O państwie Bożym, t. 2, Warszawa 1977, s F. Lempa, Herezja: II. W Kościele Katolickim: Aspekt prawny, k F. Greniuk, Herezja: II. W Kościele Katolickim: Aspekt moralny, w: EK, t. 6, Lublin 1993, k. 755.

26 26 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym Herezje miały różne podłoża ideologiczne. Wśród nich za wiodące uważa się herezje o pochodzeniu gnostyckim, które zawierały wiele elementów z religijności hellenistycznej 44. Niemałą rolę w powstawaniu herezji miały również szkoły filozoficzne 45. Ważnym elementem było także kryterium chronologiczne. Otóż w wyniku pojawiania się wyjaśnień niektóre opinie i twierdzenia, które dawniej można było głosić, po pewnym czasie nie dały się już pogodzić z innym poziomem refleksji teologicznej i świadomością wiary Sposoby powstawania Do istoty pojęcia herezji należy również pytanie o sposoby sprzeniewierzenia się otrzymanemu depozytowi wiary. Punktem odniesienia we współczesnych badaniach tej kwestii jest wypowiedź Wincentego z Lerynu, którego zdumiewa bezbożne zaślepienie występujące u niektórych ludzi: Nie zadowalają się oni prawidłem wiary, w przeszłości raz przekazanym i przyjętym, ale ustawicznie czegoś nowego szukają, zawsze usiłują coś do religii dodać, coś zmienić lub ująć, jakby to nie był niebieski dogmat, raz na zawsze objawiony 47. Według tychże badaczy herezja powstaje zatem przez dodawanie, ujmowanie i zmienianie w treści depozytu wiary 48. Dodawanie odbywało się w obrębie źródeł pisanych polegające na tworzeniu nowych pism puszczanych następnie w obieg, czyli tajemnych przekazów czy pism apokryficznych. Natomiast ujmowanie często odnosiło się do tekstów Pisma świętego. Na ten temat szeroko wypowiada się już Tertulian, który oświadcza: Gdzie zaś znajduje się różnorodność doktrynalna, tam należy przypuszczać, że fałszuje się Pisma i jego interpretację. Ci, którzy postanowili sobie inaczej nauczać, z konieczności muszą spreparować sobie instrumenty swego nauczania ( ). Marcjon 44 M. Edwards, Catholicity and Heresy in the Early Church, Oxford 2009, s Historia teologii, t. I. Epoka patrystyczna, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Wincenty z Lerynu, Commonitorium 21, tłum. J. Stahr, Pamiętnik, POK 8, Poznań 2002, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s. 410.

27 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 27 bowiem wyraźnie i na oczach wszystkich posłużył się nie stylem, a nożem, by w ten sposób przez okrojenie Pisma świętego zbudować system 49. W kontekście walki z heretykami tę samą myśl, co Wincenty z Lerynu, wypowiedział już Tertulian, jednak tylko w odniesieniu do Pisma świętego. Pełen sprzeciwu wobec fałszowania pism biblijnych przez heretyków i jednocześnie pragnienia posiadania nieskazitelnych środków nauczania, pyta: Cośmy takiego wnieśli swojego, a co się sprzeciwia temu, co się znajduje w Piśmie świętego i z tego powodu musimy przerabiać bądź to okrawaniem, bądź dodawaniem, bądź też jakąkolwiek zmianą? 50 Wspomniany potrójny sposób przerabiania doktryny, w tym przypadku zapisanej, znany był zatem na początku III wieku. Jeśli treści dodane lub opuszczone łatwo zauważyć, to o wiele trudniejszą czynnością jest wykrycie zmian poczynionych w przekazie wiary. Tę kwestię u heretyków dostrzegł już Ireneusz z Lyonu, który ją tak opisał: Nie chcę ponosić odpowiedzialności za tych spośród braci, którzy mimo przestrogi Pana dają się niby owce porywać wilkom, nie rozpoznając ich z powodu przywdzianej skóry owczej, to jest z powodu używania przez nich tych samych co my wyrażeń, lecz w zupełnie innym sensie 51. Problem polegał więc na tym, że poszczególni interpretatorzy treści wiary lub przekazów biblijnych stosowali różne, a więc często sprzeczne z sobą, odniesienia semantyczne. Używali innych kryteriów i zasad dla wydobycia tego sensu, który odpowiadał własnemu widzeniu danej kwestii, tym samym fałszując trudną do właściwego odczytania w danym czasie treść Objawienia. W ten sposób przekaz wiary ulegał głębokiej modyfikacji. Niejednokrotnie akcentowano jedne cząstki prawd, a pomijano inne, wyrywano jakieś idee z całości, przesadnie podkreślano dany aspekt, co w rezultacie zakłócało 49 Tertulian, De praescriptione haereticorum 38, tłum. E. Stanula, Preskrypcja przeciw heretykom, PSP 5, Warszawa 1970, s Tamże. 51 Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses I [wstęp], tłum. M. Michalski, w: Antologia literatury patrystycznej, opr. M. Michalski, t. 1, Warszawa 1975, s. 160.

28 28 Ortodoksja, herezja, schizma w Kościele starożytnym perspektywę całego Objawienia 52. Te błędne i często niebezpieczne postawy, podające przedziwne wyjaśnienia, pobudzały do podejmowania dyskusji teologicznych, zwłaszcza w IV i V wieku. Poszczególni autorzy, zaangażowani w taką działalność, pragnęli przede wszystkim obronić wiernych przed niebezpieczeństwami jednostronnych twierdzeń i sprostać wymaganiom wierności odnoszącej się do dziedzictwa apostolskiego 53. Niezależnie od poszczególnych wyżej wspomnianych dróg wchodzenia na drogę herezji, trzeba uznać, że herezja powstaje w głębi duszy człowieka, u którego zachwiana jest relacja do prawdy. Rozum tworzy sobie własną prawdę, ponieważ nie chce się poddać poznanej prawdzie, dając posłuch własnej woli. Heretyk nie szuka chwały Bożej, lecz swojej własnej 54. Ponadto Augustyn zwraca uwagę na inne motywacje, którymi kierowali się heretycy: Heretykiem jest człowiek, który inicjuje nowe poglądy albo też do takich się skłania ze względu na jakieś korzyści doczesne, szczególnie zaś celem zdobycia chwały albo też władzy 55. Niezależnie od tylu negatywnych podejść do kwestii herezji, znawcy tej problematyki zauważają także pozytywne jej aspekty. Pojawienie się herezji mogło bowiem być okazją do lepszego przedstawienia i wyakcentowania pewnych prawd wiary lub też przezwyciężenia nadużyć w dziedzinie kultu i obyczajów 56. Przede wszystkim jednak stały się instrumentem wspomagającym wybór właściwego kierunku rozwoju doktryny chrześcijańskiej i zdefiniowania na każdym etapie jej rozwoju bieżących kwestii 57. Interesującą myśl w tej materii podał K. Rahner: Herezja ( ) otrzymuje pewien pozytywny sens: herezja jako sposób, w którym prawda Boża zostaje w tej mierze, w jakiej jest ona prawdą człowieka pomniejszona, faktycznie wzrasta dopiero w umyśle człowieka, jest bytowo konieczną podstawą do prowadzenia Kościoła do całej prawdy. Nie jest więc tak, że Kościół w obliczu herezji jedynie statycznie broni 52 M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Historia teologii, t. I. Epoka patrystyczna, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Augustyn, De utilitate credendi 1, tłum. J. Sulowski, O pożytku wiary, PSP 54, Warszawa 1990, s W. Łydka, Herezje, w: Słownik teologiczny, t. 1, Katowice 1985, s Tę problematykę przybliża M. Simon, From Greek Hairesis to Christian Heresy, w: Early Christian Literature and the Classical Intellectual Tradition, red. W.R. Schoedel, R.L. Wilken, Paris 1979, s

29 Ortodoksja, herezja, schizma wyjaśnienie pojęć 29 utrwalonego dziedzictwa swych prawd, pojął już w sposób adekwatny, lecz raczej dopiero w sposób bardziej wyrazisty poznaje swą własną prawdę, słysząc sprzeciw wobec niej i odrzucając go jako zaprzeczenie swojej prawdy i swego (wciąż jeszcze ewoluującego) samorozumienia Kwestie terminologiczne III. Schizma Wyraz schizma jest spolszczonym słowem greckim sc sma i oznacza: szczelinę, szparę, przedział; niezgodność poglądów, rozłam 59. Taką ideę spotyka się w tekstach Starego Testamentu, które wskazują na grzech jako źródło rozdarcia jedności. Podobne myśli występują w Nowym Testamencie, gdzie rozdarcia powstałe na tle charyzmatów sprzeciwiają się naturze Kościoła i zagrażają miłości. Wszelakie podziały utrudniają świadczenie Kościoła o Chrystusie 60. Takie postrzeganie tego pojęcia sprawia, że w Nowym Testamencie nie odróżnia się jeszcze schizmy od herezji 61. Ta sytuacja początkowo utrzymywała się w piśmiennictwie pierwszych wieków. Terminów schizma i herezja często używano jako synonimów. Niejednokrotnie nie były sprecyzowane nawet u tego samego autora 62. Jako przykład może posłużyć wypowiedź św. Cypriana w liście do biskupa Rzymu, Korneliusza: By nie przedłużać, w jaki sposób zostali odparci i pokonani w swych niedozwolonych staraniach wywołania herezji, szczegółowo i w całej pełni usłyszycie o tym od naszego prezbitera Prymitywa, do was przybywającego. Aby zaś ich szalona zuchwałość nigdy nie ustała, starają się i tutaj przyciągnąć do schizmy członków Chrystusa i w ten sposób szarpią i ranią ciało Kościoła katolickiego K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, tłum. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa 1987, s Z. Abramowiczówna, Słownik grecko-polski, t. 4, Warszawa 1965, s P. Ternant PB, Schizma, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1990, s K. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, s M. Fiedrowicz, Teologia Ojców Kościoła, s Cyprian, Epistulae 44, 2-3, PSP 1, s