Ekologia w turystyce jako tendencja rozwoju gospodarki XXI wieku

Transkrypt

1 Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o. Ekologia w turystyce jako tendencja rozwoju gospodarki XXI wieku KRAKÓW 2011 Projekt współfinansowany przez nię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Redakcja merytoryczna: Prof. nadzw. dr Tadeusz Burzyński dr Maciej Abram Recenzja naukowa: Prof. zw dr hab. Janusz Słaboń Prof. nadzw. dr hab. Tatiana Varcholova Zespół wykonawców: Henryk Handszuh Prof. zw. dr hab. inż. Ryszard Janikowski Prof. nadzw. dr Tadeusz Burzyński Prof. nadzw. dr hab. Andrzej Jankowski Prof. nadzw. dr hab. Andrzej Misiołek Prof. nadzw. Tomasz Wołowiec Dr Maciej Abram Dr Marek Łabaj Dr Marian Nowakowski Dr Anna Nitkiewicz -Jankowska Dr Grzegorz Jankowski Dr Stefan Marczyk Dr Wiesława Marczyk Dr Stefan Sacha Mgr inż. Agnieszka Maciejowska Mgr Katarzyna Burzyńska Mgr Wojciech Burzyński Mgr Michał Romek Paweł Krawczyk Wydawca: Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o. l. Łężce 23; Kraków Tel./fax: sekretariat@itk.krakow.pl Nakład: 1000 egzemplarzy ISBN: Redakcja techniczna: Izabela Zamorska -Wasielak Opracowanie graficzne i skład: Pracownia Register, Publikacja współfinansowana ze środków nii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu Ekologia jako tendencja rozwoju XXI wieku oraz jej oddziaływania na wybrane sektory gospodarki i rynek pracy województwa śląskiego. Program Operacyjny Kapitał Ludzki Poddziałanie 8.1.2: Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie. Publikacja Bezpłatna, Wydanie I

3 Spis treści Rozdział I. Tendencje rozwoju zrównoważonej turystyki w świecie oraz w gospodarce polskiej i regionalnej mowne pojęcie turystyki wobec postulatu i imperatywu zrównoważenia Droga do zrównoważonej turystyki Rzecznicy i aktorzy zrównoważonej działalności turystycznej Instrumentarium i praktyka zrównoważonego rozwoju turystyki ONZ i NEP Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC) Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) Światowa Inicjatywa Sprawozdawcza (GRI) Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO) Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) NESCO FAO Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa Światowa Organizacja Turystyki (NWTO) Kwestia transportu Współpraca w innych regionach Obecne pole gry o zrównoważoną turystykę Rządy i przedsiębiorstwa turystyczne wielkie i małe...40 Rozdział II. Koncepcje proekologiczne w hotelarstwie w teorii i praktyce międzynarodowej Wprowadzenie Znaczenie ekologicznych hoteli Kategorie działań Zrównoważone zarządzanie energią Zrównoważone zarządzanie wodą i ściekami Zrównoważone zarządzanie odpadami Sprawny system wentylacji Zdrowa żywność Ochrona przed hałasem Zakupy Powietrze Budynek hotelowy Posumowanie...82 Rozdział III. Stan bazy noclegowej województwa śląskiego Rozdział IV. Metodologia badań Wstęp Podział na zadania Zarządzanie projektem Promocja i informacja Operacjonalizacja metodologii badań oraz przygotowanie diagnoz obszarów cząstkowych stalenie i weryfikacja hipotez, stworzenie bazy danych uczestników badań. Przeprowadzenie konferencji otwierającej Przeprowadzenie badań ankietowych Przygotowanie opracowania raportu końcowego Przygotowanie strategii wdrażania wyników badań wśród interesariuszy powszechnianie wyników badań i raportu końcowego Rozdział V. Badania opinii i preferencji ekologicznych turystów i podróżnych Postawa konsumentów

4 Rozdział VI. Badania potrzeb branży turystycznej i branż z nią współpracujących w zakresie działań modernizacyjnych i adaptacyjnych Rozdział VII. Badania potencjału wytwórczego i usługowego firm oferujących rozwiązania proekologiczne województwa śląskiego Wstęp Rynek firm produkcyjnych i usługowych Potencjalne rozwiązania Wyniki badań firm oferujących rozwiązania proekologiczne w województwie śląskim Rozdział VIII. Kierunki popytu branży turystycznej na działania proekologiczne aktywizujące inne sektory gospodarki oraz regionalny rynek pracy Badanie turystów i podróżnych odwiedzających województwo śląskie Badania branży turystycznej i branż z nią współpracujących Rozdział IX. Modernizacja programów i kierunków kształcenia kadr dla branży turystycznej województwa śląskiego w zakresie spraw związanych ze zrównoważonym rozwojem Wprowadzenie Analiza programów kształcenia na wybranych kierunkach studiów Wnioski Rozdział X. Programy i kierunki kształcenia kadr dla branż przemysłowych i usługowych dotyczących zrównoważonego rozwoju środowiska w województwie śląskim Rozdział XI. Wnioski i zalecenia dotyczące rozwoju regionalnego rynku pracy przez turystykę i branże wdrażające technologie proekologiczne Badanie opinii turystów i podróżnych odwiedzających województwo śląskie Badanie opinii przedstawicieli branży turystycznej i branż z nią współpracujących Zalecenia. Zarządzanie zmianą poprzez nowe technologie proekologiczne i edukację Zalecenia dla kierunków nieturystycznych Zalecenia dla kierunków turystycznych Znaczenie właściwych rozwiązań prawnych dla wzrostu gospodarczego w nurcie zrównoważonego i trwałego rozwoju Załącznik 1. Agenda dla zrównoważonej i konkurencyjnej turystyki europejskiej Wprowadzenie Agenda dla zrównoważonej i konkurencyjnej turystyki europejskiej Cele dla zrównoważonej turystyki europejskiej i wyzwania, które należy podjąć Ramy działania Zasady mające na celu osiągnięcie konkurencyjnej i zrównoważonej turystyki Wspólne kontynuowanie działań Rola zainteresowanych podmiotów Rola Komisji Europejskiej Wnioski Załącznik 2. Deklaracja z Rio de Janeiro Załącznik 3. Deklaracja Turyńska Załącznik 4. Deklaracja z Ahmedabadu Załącznik 5. Strategia edukacji dla sustensywnego rozwoju Skróty Bibliografia Spis rysunków Spis wykresów Spis tabel Spis ramek Zespół wykonawców

5 Ekologia konieczność cywilizacyjna i jeden z najważniejszych trendów w XXI wieku Regiony Polski wymagają kompleksowych działań związanych z ich dostosowaniem do zmieniających się warunków gospodarowania. Kierunek tych zmian wyznaczają zarówno czynniki zewnętrze, wynikające z procesów globalizacji, jak i czynniki wewnętrzne, a w szczególności istniejąca anachroniczna struktura gospodarki. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy, rozszerzanie nowych usług w miejsce przemysłu i rolnictwa, poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań wyznaczają kierunki zmian we współczesnym świecie. Do takich regionów, które wymagają kompleksowych zmian w zakresie warunków gospodarowania, zalicza się również województwo śląskie. Potencjał województwa materialny i ludzki, stawiający na rozwój innowacji jest atutem w procesie zarządzania zmianą gospodarczą, który to proces trwa już prawie 20 lat. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym zmianom gospodarczym jest zróżnicowany charakter gospodarki województwa (wybitnie przemysłowy i poprzemysłowy wizerunek subregionów środkowych województwa oraz turystyczny i usługowy charakter subregionów południowego i północnego), co prowadzi do różnorodnych doświadczeń w reformowaniu gospodarki. Tendencje światowe związane ze zmianami w sferze gospodarczej i społecznej państw i regionów koncentrują się na tzw. nowoczesnych sektorach gospodarek, do których należy zaliczyć m.in.: nowe techniki i technologie związane z rozwojem informatyki i telekomunikacji, motoryzację, medycynę, usługi czasu wolnego, turystykę, ekologię i edukację. Sektory związane z turystyką powodują z kolei rozwój takich dziedzin gospodarki i aktywności gospodarczej jak rekreacja, sport, rehabilitacja, wellness & spa, rozrywka, kultura, gastronomia i ponad 23 inne sektory gospodarcze. Na przełomie wieków sektorem społecznym i jednocześnie gospodarczym, który notuje dynamiczny rozwój, jest kompleks zagadnień związanych z rozwojem technologii ekologicznych. Tendencja ta będzie moim zdaniem jedną z najważniejszych na świecie w pierwszej połowie XXI wieku. Jej rozwój będzie szczególnie dotyczył województwa śląskiego, które stawia na zmianę swojego wizerunku o charakterze wybitnie przemysłowym na wizerunek światowego centrum nowych technologii i usług. Ekologia staje się koniecznością cywilizacyjną, ale również i szansą na rozwój gospodarczy poprzez wytwarzanie i wdrażanie technologii ekologicznych. Jednym z głównych sektorów, który czeka na 5

6 technologie ekologiczne, jest przemysł związany z turystyką i innymi usługami czasu wolnego, ponieważ coraz bardziej oczekują tego turyści i podróżni przyjeżdżający do naszego województwa. Województwo śląskie staje się zatem nie tylko głównym wytwórcą technologii ekologicznych, ale również konsumentem tych innowacyjnych rozwiązań, co jest oczekiwanym elementem szerszego procesu procesu zarządzania zmianą gospodarczą. Mam nadzieję, że zaprezentowany raport z badaniami w tym zakresie pozwoli dać impuls do ukierunkowania Państwa działań na ekologię naszą wspólną przyszłość i pomyślność. Prof. nadzw. dr Tadeusz Burzyński Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o. 6

7 Jakość, oszczędność energetyczna i ochrona środowiska nowe kierunki rozwoju turystyki Istnieje ścisły związek między rozwojem, technologią i turystyką. Ta ostatnia pojawia się, jako znaczące zjawisko społeczne, a przez to i gospodarcze, na odpowiednio wysokim poziomie rozwoju i mobilności społeczeństwa, w tym jego zaangażowania w wymianę międzynarodową. Tradycyjnie i niezmiennie, również w obecnym społeczeństwie konsumpcji, turystyka jest postrzegana przez polityków i obywateli jako wszelkiego rodzaju podróże i wyjazdy (oraz przyjazdy) mające na celu wykorzystanie przez ludzi czasu wolnego od pracy i zajęć poza miejscem stałego zamieszkania. Jednakże z perspektywy gospodarki jest to coś znacznie więcej gospodarka turystyczna sprowadza się bowiem do świadczenia wszelkiego rodzaju usług i dóbr konsumentom w trakcie ich podróży, niezależnie od jej celu. Innymi słowy, rozmiary gospodarki turystycznej, w tym jej przełożenie na miejsca pracy, znacznie przekraczają efekty gospodarcze samych przyjazdów wakacyjnych i świątecznych do określonych obszarów. To one jednak nadają turystyce jej zewnętrzny obraz i treść. Zarówno sam rozwój, jak i związane z nim technologie, zwiększyły mobilność społeczną i obecnie ciągle ją napędzają. Wynalazki i nowe technologie, ich kreatywne zastosowanie (innowacje) i udane naśladownictwo odnoszą się też do sfery tworzenia produktu turystycznego w wyniku postawienia na określone parametry techniczne budynków, atrakcji, transportu, a także poprzez sposoby zarządzania obszarami turystycznymi i imprezami. W polu widzenia na pierwszym miejscu pojawiają się budynki hotelowe, zaś pożądane opcje i wartości to jakość, sprawność energetyczna i ochrona środowiska. Wszystkie one są ze sobą ściśle powiązane. Z rozlicznych badań wynika, ze stale zwiększa się zainteresowanie konsumenta produktami zorientowanymi na te wartości, wobec czego tym oczekiwaniom bezwzględnie należy wyjść naprzeciw. Branża turystyczna może w tej dziedzinie towarzyszyć całej sferze produkcji, może też wyprzedzać inne działy, być dla nich wzorem i wpływać na zmiany w zachowaniach konsumenckich w ogóle. W sukurs spieszą instrumenty i programy unijne oraz mobilizujące działania i podpowiedzi (wytyczne, podręczniki, szkolenia) międzynarodowych organizacji takich jak Światowa Organizacja Turystyki (NWTO), Program Środowiskowy ONZ (NEP) czy Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Orientacja na jakość, oszczędność energetyczną i ochronę środowiska wymusza zmiany w przygotowaniu kadr i w strukturze zatrudnienia, a tym samym nowy ruch kadrowy i zwiększenie jego 7

8 dynamiki. Potrzebne działania to powszechna odnowa lub rekonstrukcja już istniejących obiektów (hotelowych i innych), konsekwentne wykorzystanie nowych technologii w obiektach nowopowstających, wykształcenie specjalizacji i przygotowanie kadr w zakresie zarządzania środowiskowego, ale również objęcie tej problematyki działaniami promocyjnymi tradycyjnie finansowanymi ze środków publicznych. Ten rodzaj edukacyjnej promocji wymaga profesjonalnych rzeczników zrównoważonego rozwoju. Zakładanym efektem jest powstanie nowych miejsc pracy i zwiększenie zatrudnienia, zarówno w samej branży turystycznej, której produkty staną się bardziej atrakcyjne, jak i w sektorach z nią związanych, które tworzą większościową część gospodarki. Pomoc publiczna w postaci środków normatywnych, ekonomicznych i usługowych jest tutaj nieodzowna jako inwestycja w tworzenie innowacyjnej i konkurencyjnej gospodarki. Publikacja Instytutu Turystyki Sp. z o.o. w Krakowie w sposób systematyczny przedstawia te kwestie i proponuje działania na szczeblu regionalnym. Henryk Handszuh Ekspert Światowej Organizacji Turystyki z siedzibą w Madrycie b. Dyrektor Departamentu do spraw Rynków Światowej Organizacji Turystyki (NWTO) Przewodniczący Rady Naukowej Międzynarodowego Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki w Zabrzu po patronatem NWTO Madryt 8

9 Szanowni Państwo, początek XXI wieku jest okresem, który charakteryzuje się dynamicznymi zmianami praktycznie we wszystkich obszarach działalności człowieka. Jednocześnie jest etapem przełomowym w rozwoju społeczeństw, gospodarki i środowiska. Dlatego przed nami stoją nowe wyzwania, które wymagają nowych refleksji i przemyśleń dotyczących wyboru wizji, strategii i dalszych działań prorozwojowych. Dalszy rozwój województwa śląskiego wymaga rozstrzygnięcia szeregu strategicznych dylematów związanych z jego rozwojem społecznym i gospodarczym. Restrukturyzacja gospodarki, pozyskiwanie nowych źródeł jej finansowania, jakość środowiska i życia mieszkańców, innowacje są przedmiotem naszych działań już od dłuższego czasu. Jednak są takie dziedziny gospodarki, które nie budzą żadnych wątpliwości co do ich roli w naszym życiu codziennym i gospodarce. Jest to ekologia i turystyka. Prezentowany raport badawczy dotyczy problematyki ekologii i turystyki jako tendencji XXI wieku w województwie śląskim. Przeprowadzone badania wskazują jednoznacznie, że wdrażanie zmian gospodarczych w województwie jest zadaniem zarówno władzy publicznej, jak i instytucji otoczenia biznesowego, organizacji pozarządowych, ale przede wszystkim podmiotów gospodarczych i ich zrzeszeń. Dlatego konieczna jest w tym względzie współpraca i partnerstwo, aby wspólnie dokonać zmian w strukturze gospodarki naszego regionu. Sektory gospodarcze ekologii i turystyki mają szansę stać się naszą specjalnością ekonomiczną, ponieważ jesteśmy liczącym się producentem nowych innowacyjnych technologii i konsumentem tych usług w skali ogólnopolskiej. Marszałek Województwa Śląskiego Adam Matusiewicz 9

10

11 ROZDZIAŁ I Tendencje rozwoju zrównoważonej turystyki w świecie oraz w gospodarce polskiej i regionalnej Postulat, a obecnie już coraz bardziej uświadomiony imperatyw zrównoważonego rozwoju, bierze się z istnienia takich niepodlegających dyskusji faktów, jak ubywanie zasobów wody pitnej, degradacja ekosystemów i zmniejszanie się różnorodności biologicznej, zmiany klimatu w postaci ocieplenia i nasilających się klęsk żywiołowych, a także z towarzyszącego tym zjawiskom przekonania, że są one powodowane bądź potęgowane przez dominujące wzorce produkcji i konsumpcji w połączeniu ze wzrostem demograficznym. Te wzorce zaś, osadzone w równie dominującym modelu ekonomicznym ukierunkowanym po stronie przedsiębiorstw i inwestorów na zysk i ciągły wzrost, zaś po stronie konsumentów na coraz większe i bardziej różnorodne spożycie, są jednocześnie przyczyną niepożądanych, pogłębiających się społecznych i ekonomicznych nierówności między ludźmi, podważających zasady demokracji. Sprowadzają się one m.in. do bardzo nierównomiernego dostępu do zasobów. Za przyczynę braku zrównoważenia można uznać utylitarne, egocentryczne, wykluczające, niesolidarne, merkantylne traktowanie zasobów (w tym ludzkich) i środowiska, w którym dokonują się produkcja i konsumpcja, czyli sprowadzające się do postawy nieetycznej, często wynikającej z uświadomionej chciwości, nadarzającej się okazji do zrobienia interesu lub po prostu z ignorancji. We współczesnym społeczeństwie światowym gospodarki rynkowej postulat zrównoważonego rozwoju pojawia się w społecznościach na odpowiednio wysokim poziomie dobrobytu i zaspokojonej konsumpcji 1, nie jest on zaś obecny wśród oderwanych od swojego pierwotnego środowiska wiejskiego warstw ubogich, których priorytetem jest po prostu przeżycie z dnia na dzień bez oglądania się na abstrakcyjne z ich punktu widzenia koszty i zyski, których na bieżąco nie da się stwierdzić w sposób oczywisty w powiązaniu z ich własnym życiem, postępowaniem i warunkami zatrudnienia. W wielu społeczeństwach jest to więc wciąż jeszcze postulat ekspertów, analityków i intelektualistów, ale także dalekowzrocznie patrzących polityków i przedsiębiorców. Ci ostatni, w imieniu własnym, swoich akcjonariuszy i inwestorów, są skłonni przechodzić na stronę czynnych popleczników zrównoważonego rozwoju, kiedy widzą w tym interes, ten zaś uzależniony jest od społecznych oczekiwań i pragnień obywateli jako konsumentów produktów i inwestorów tych przedsiębiorstw. Jak to się wszystko ma do turystyki i jej roli we współczesnym społeczeństwie? W zależności od zakresu, jaki turystyce można przypisać (w grę wchodzi przede wszystkim kwestia uwzględnienia transportu pasażerów), ocenia się, że w 2005 r. była ona np. odpowiedzialna za 5-14% całego ocieplenia będącego wynikiem emisji gazów cieplarnianych spowodowanej ludzką działalnością. Gdyby ruch turystyczny miał narastać w dotychczasowym tempie, wówczas do 2035 r. emisja gazów efektu cieplarnianego wzrosłaby o dalsze 188% 2. Kwestie związane z klimatem i środowiskiem są jednak tylko częścią problemu, 1 Dane z raportu Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych (dalej: ONZ) w Rio de Janeiro w 1992 r.: 20% ludności świata konsumuje 80% surowców, energii i materiałów. Relacja ta nie zmieniła się do roku NEP, Climate Change Adaptation and Mitigation in the Tourism Sector: Frameworks, Tools and Practices, Oxford Paris 2008, s

12 Ekologia w turystyce jako tendencja rozwoju gospodarki XXI wieku obok znajdują się kwestie gospodarcze i społeczne. Na tle postulatów zrównoważonego rozwoju z nową siłą pojawia się pytanie, czy turystyka (i jaka turystyka) jest rzeczywiście siłą sprawczą rozwoju, w tym czy i w jakiej skali jest ona w stanie wyciągać ludzi z ubóstwa, czy też raczej należy ją widzieć jako produkt, a nawet produkt uboczny rozwoju. Pytanie to dotyczy w szczególności dwóch odmiennych obszarów, w których dokonuje się konsumpcja turystyczna, czyli w gospodarkach rozwiniętych i gospodarkach nierozwiniętych, do których udaje się konsument turystyczny z gospodarek rozwiniętych. 1. mowne pojęcie turystyki wobec postulatu i imperatywu zrównoważenia Terminy mają być naszymi niewolnikami, a nie my sami niewolnikami terminów 3. Tymczasem w społeczeństwie, gospodarce i teorii funkcjonuje kilka spojrzeń na turystykę: 1. Od strony popytu to spojrzenie polityków, które jest tożsame z popularnym bądź tradycyjnym pojęciem turystyki. Niezmiennie oznacza ono wyjazdy urlopowe i wakacyjne w czasie wolnym od pracy, nauki i rutyny przebywania w tym samym miejscu (np. w przypadku wyjazdów emerytów). Zakłada ono, że osoby podejmujące tego rodzaju wyjazdy dysponują wolnymi środkami na ten rodzaj konsumpcji lub też że uzyskują na nią pomoc i wówczas w czasie swojej podróży są nazywane turystami. W przypadku wspomaganej czy subsydiowanej konsumpcji mowa jest o turystyce socjalnej, obecnie nazywanej również turystyką społeczną. Tak więc turyści to osoby, które na ogół coś zwiedzają lub oglądają oraz oddają się zajęciom rekreacyjnym. Podróże urlopowe czy weekendowe, podróże dla wypoczynku, przyjemności i rozrywki to przede wszystkim zajęcie szerokiej grupy materialnie względnie dobrze sytuowanej ludności miejskiej (czyli na przykład nie tej, która mieszka w miejskich slumsach) 4. Tak rozumiana turystyka jest jedną z dostępnych opcji, jakie posiada konsument: może z niej skorzystać lub nie. Jeśli z niej nie skorzysta, to przeznaczy wolne środki na inne dobra, a jeśli wybierze dobra turystyczne, może sięgnąć do tych droższych lub tańszych, w zależności od zasobu kieszeni, ogólnej koniunktury i stopnia konsumenckiego zaufania wobec własnych perspektyw finansowych i sytuacji na rynku. 2. Od strony usługodawców, producentów, dostawców i organizatorów usług turystyka na ogół jest też postrzegana jako dostarczanie świadczeń tak rozumianym konsumentom: turystom. Inni konsumenci, którzy mogą korzystać z tych samych usług (np. uczestnicy konferencji w hotelu), nie są uważani przez branżę za turystów 5, natomiast wszyscy klienci w hotelu będą uznani za gości hotelowych. Typowym przykładem konsekwencji w rzeczywiście stosowanym, a nie definicyjnym słownictwie, jest jednoznaczne pojęcie pasażerów w lotnictwie 6, kolejach, na drogach lądowych oraz w ruchu po wszelkiego rodzaju akwenach. Wyjątkiem może być transport autokarowy świadczony przez organizatorów podróży rekreacyjnych, a także rekreacyjny transport morski i śródlądowy (rejsy wycieczkowe cruisy ), gdzie pasażerów często będzie sią nazywać turystami, oraz transport rekreacyjny organizowany przez samych turystów (np. jachtami, żaglówkami, kajakami itp.). Tak 3 T. Kotarbiński, Hasło dobrej roboty, Warszawa Szacuje się, że takich ludzi może być obecnie na świecie ok. miliarda. 5 Branża ukuła dla nich odrębny termin, który niezorientowany tłumacz może przetłumaczyć jako myszy (MICE), tymczasem jest on skrótem inicjałów angielskich słów Meetings, Incentices, Conferences, Events ). 6 Wbrew definicjom lotnictwo cywilne (oraz inne rodzaje transportu pasażerów) nie postrzegane przez środowisko ludzi z nim związanych jako części branży turystycznej, toteż na szczeblu krajowym ma swoje własne organy rządowe (np. infrastruktury) znajdujące się poza zasięgiem ministerstw turystyki, zaś na arenie międzynarodowej własne organizacje rządowe, przewoźników, lotniska (np. International Civil Aviation Organization dalej: ICAO, International Air Transport Association dalej: IATA, Airports Council International dalej: ACI). 12

13 Tendencje rozwoju zrównoważonej turystyki w świecie oraz w gospodarce polskiej i regionalnej więc pojęcie turystyki i turystów z perspektywy świadczeniodawców dóbr turystycznych pokrywa się z wizją polityków i szerokiej publiczności. Zresztą mało który polityk wie, że organizowane przez niego spotkania z wyborcami, w których mogą uczestniczyć tysiące ludzi przybywających na wiec z bliższych i dalszych okolic, to z perspektywy ekonomii imprezy turystyczne, angażują bowiem usługi konferencyjne, transportowe, gastronomiczne, zakwaterowania, porządkowe, sprzedawców i inne usługi przeznaczone dla osób z zewnątrz. Z punktu widzenia naszego tematu ważne jest to, że również tego rodzaju imprezy związanie z przemieszczeniami się ludzi rodzą skutki dla środowiska. 3. Z punktu widzenia ekonomii i teorii statystycznej za turystów uważa się tych wszystkich, którzy wydają swoje dochody na usługi i zakupy, przebywając czasowo (ale dostatecznie długo, ale nie za długo) poza miejscem stałego zamieszkania i miejscem uzyskiwania swoich dochodów. Obecnie podporą takiego obrazu turystyki jest turystyczny rachunek satelitarny (Tourism Satellite Account dalej: TSA 7 ), którego metodologia została zaaprobowana wspólnie przez Komisję Statystyczną ONZ, Światową Organizację Turystyki (nited Nations World Tourism Organization dalej: NWTO), Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (dalej: OECD) i Eurostat 8. Starając się określić wielkości ekonomiczne będące skutkiem przyniesionego z zewnątrz popytu na usługi i towary, TSA z zasady przestaje się interesować tym, czy konsument z zewnątrz jest definicyjnym turystą (czyli np. czy faktycznie korzysta z hotelu), czy tylko jest kilkugodzinnym wycieczkowiczem, tak jak do tego zachęcała już rzymska konferencja ONZ z 1963 r. o międzynarodowych podróżach i turystyce. Innymi słowy TSA przywraca faktycznie do statystycznego oglądu skutki efektywnego popytu wszystkich kategorii przejezdnych i przybyszów ( odwiedzających ), którzy czynią użytek z jakiejkolwiek podaży dóbr konsumpcyjnych na danym obszarze. Jednakże takie spojrzenie na turystykę, propagowane od kilkudziesięciu lat i mające oparcie w oficjalnym dyskursie krajowej administracji turystycznej i jej organizacji (np. NWTO), nie zdołało się przebić do oglądu popularnego i politycznego ani też doprowadzić do zrealizowania ciągle podnoszonego postulatu uwzględnienia wagi turystyki w ogólnej teorii ekonomicznej. Faktycznie to formalne rozróżnienie na statystycznych turystów i nienocujących wycieczkowiczów, objętych łącznie nie bardzo pasującą do języka polskiego kategorią odwiedzających, przyniosło więcej pojęciowego zamieszania aniżeli rozjaśnienia obrazu turystyki. 4. Od strony społeczności lokalnych, przyjmujących i goszczących krótkookresowych przybyszów (czyli nie imigrantów) jako turystów postrzega się tylko te osoby, które dotarły do danego miejsca, aby je oglądać, zwiedzać, korzystać z ich walorów wypoczynkowych, uroku i atrakcji. Nie są za turystów uznawane zaś te osoby, które przyjechały w odwiedziny do rodziny czy przyjaciół, a tym bardziej nie te, które przybyły w interesach, mimo że prawie zawsze korzystają ze świadczeń przedsiębiorstw uznawanych za turystyczne oraz podobnie jak turyści interesować się mogą miejscowymi atrakcjami. 5. Turystyka jest w ten sposób postrzegana również przez organizacje społeczne (charytatywne, samopomocy, społeczeństwa obywatelskiego, sektora społecznego, proekologiczne, pozarządowe ). Przy tym ich krytyczna uwaga skierowana jest właśnie na oddziaływanie na społeczeństwo i środowisko naturalne produkcji na rzecz konsumentów z krajów i regionów bogatych w krajach biednych i obszarach ekonomicznie nierozwiniętych, na sposób ich konsumpcji oraz bilans zysków i strat z tego tytułu. 7 Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework, Luxembourg Madrid New York Paris World Travel and Tourism Council (Światowa Rada Podróży i Turystyki, dalej: WTTC) wyznaje własną metodologię TSA, przejętą od Oxford Economics. W kręgach poza WTTC jest ona uznawana za wyolbrzymiającą ekonomiczną rolę turystyki. 13

14 Ekologia w turystyce jako tendencja rozwoju gospodarki XXI wieku 6. Wreszcie z punktu widzenia socjologów za turystów, w odróżnieniu od podróżników, przyjmuje się osoby o bardziej wyrazistym profilu konsumpcyjnym i komercyjnym. Innymi słowy socjologia wnika tutaj w motywy podróży (w tym w ramach czasu wolnego od pracy i innych zajęć) oraz w sposoby konsumpcji. Istnieje przekonanie lub oczekiwanie, że w odróżnieniu od turysty podróżnik odniesie się do odwiedzanych miejsc, ludzi i zasobów w sposób bardziej odpowiedzialny, z większą wrażliwością i z większym zrozumieniem. Tymczasem teoria statystyczna (już od konferencji rzymskiej, wyprzedzającej TSA) do definicji dopisuje nie tylko podróżników, ale także kategorię osób podróżujących, które w zasadzie miałyby nie korzystać z oferty komercyjnych usług turystycznych, zaś wśród nich również te osoby, które miałyby nie tyle przenosić swoje dochody do odwiedzanych miejsc, co je w nich uzyskiwać To wyliczenie należy zakończyć uwagą dotyczącą postrzegania swojej turystycznej tożsamości przez samych konsumentów. Wśród nich za turystów uważają się też ci, którzy wyjeżdżają na urlop, wycieczkę, zwiedzanie; również ci, którzy przy okazji wyjazdu oddają się tym zajęciom po tym, jak zrealizują swój inny główny cel podróży lub przy okazji realizacji takiego innego celu, jakim może być wyjazd w interesach, udział w wydarzeniu kulturalnym i sportowym, szkolenie, leczenie czy odwiedziny u rodziny. Okazuje się więc, że pojęcia turystyki i turysty pochodzące z różnych źródeł są wieloznaczne: albo umowne, mniejszościowe, albo dominujące osadzone w tradycji i faktycznie funkcjonujące w społecznej świadomości. Dotąd nie powiodła się, i chyba nigdy nie powiedzie, edukacyjna misja środowisk statystycznych, akademickich i niektórych branżowych, które od wielu lat próbują uświadomić politykom szeroką definicję turystyki, ta zaś ma określać ogromną skalę tego zjawiska, a tym samym jej znaczenie gospodarcze. Często brak skonkretyzowania tych określeń sprowadza sedno dyskursu do wymienionego na początku i na końcu, zawężonego pojęcia turystyki w rozumieniu politycznym i popularnym w stosunku do treści ekonomiczno -statystycznej 10. Nie bacząc na te okoliczności, w niniejszym opracowaniu odniesienie do zrównoważonej turystyki dotyczyć będzie całej skali określonej przez TSA (wszystko to, czego dotyka osoba konsumenta poza miejscem stałego zamieszkania) w podziale na kolejne etapy cyklu życiowego produktu turystycznego, od jego wytworzenia (produkcji), do dostarczenia finalnemu konsumentowi i konsumpcji przez niego, dotyczy także wszystkich usług pochodzących z różnorodnych obszarów branży turystycznej. 2. Droga do zrównoważonej turystyki Marzenie o harmonii, ładzie i niezakłóconym korzystaniu z obfitości dóbr przyrody towarzyszyło ludzkości od tysięcy lat 11. W erze nowożytnej, przed okresem industrializacji i u jej początków, od literatury do ekonomii, wzdychali do niej na przykład Mikołaj Rej, Jan Jakub Rousseau czy John Stuart Mill ( stan stacjonarny ), jeśli ograniczyć się jedynie do myśli europejskiej 12. W Polsce 9 Chodzi łącznie o przemieszczających się miejscowych, oddziały wojskowe, personel środków transportu, dyplomatów, emigrantów i osoby regularnie dojeżdżające do pracy. Obecna rzeczywistość przeczy jednak tym założeniom, wykluczającym a priori te kategorie osób ze zbiorowości nabywców usług turystycznych. 10 Jaskrawym przykładem takiego dualizmu jest najświeższy komunikat Komisji Europejskiej w sprawie nowych ram politycznych dla turystyki w Europie KOM (2010) 352, wersja ostateczna. 11 Np. themis (droga) w starożytnej Grecji, taoizm w Chinach, Rt a w Egipcie, dharma w Indiach. Przypomina te ideologie Edward Goldsmith, założyciel magazynu The Ecologist w Ecología y espiritualidad, Barcelona Nieodparcie przypomina się również potępiany za swojej teorie Thomas Malthus, który koncentrował się na zagrożeniach w postaci wzrostu demograficznego i niewydolności rolnictwa. 14