WSZYSTKIE PRZYPADKI BETTER SPENDINGU. TRANSFEREMY A DYDAKTYKA TŁUMACZENIA USTNEGO. Przemysław Janikowski

Transkrypt

1 WSZYSTKIE PRZYPADKI BETTER SPENDINGU. TRANSFEREMY A DYDAKTYKA TŁUMACZENIA USTNEGO Przemysław Janikowski WPROWADZENIE Dziś nikt już chyba nie ma wątpliwości, że proroctwo Maxima Stamenova sprzed ledwie trzech lat, zapowiadające namnażanie się wyrazów pokrewnych w coraz większej liczbie par językowych, materializuje się w naszych uszach dla pary angielski polski. Dobitnym świadectwem jest w tym względzie oczywiście język młodego pokolenia, w którym roi się zarówno od technologicznie uzasadnionych: netbooków, smartphone ów i tabletów, jak i motywowanych już tylko lenistwem questów, unwrappingów i prokrastynacji. O lenistwie świadczyć może zresztą nie tylko stosunkowa łatwość odszukania pełnoprawnych i bezstratnych semantycznie polskich odpowiedników, ale i zmniejszający się stopień adaptacji przejmowanych elementów. Oczywiście drugim winowajcą, chętnie obarczanym odpowiedzialnością za brak odporu dla kolonizacji języka polskiego, są dziennikarze i politycy, którzy wprowadzają doń wszelkiej maści implementacje, kohezje, coming outy czy choćby tytułowe better spendingi. Ten (?) ostatni, czyli po prostu, lepsze wydatkowanie, pochodzi z wystąpienia M. Stamenov, A. Gerganov, I. Popivanov: Prompting cognates in the bilingual lexicon: Optimizing access during translation. W: Translation and Cognition. Red. G. Shreve, E. Angelone. Amsterdam: John Benjamins 2010, s Por. M. Jurkowski: Wpływy obce na język polski w okresie sześćdziesięciolecia. W: Język i językoznawstwo polskie w sześćdziesięcioleciu niepodległości ( ). Red. J. Rieger i M. Szymczak. Wrocław Warszawa Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1982, s. 138.

2 268 Przemysław Janikowski premiera Donalda Tuska podczas konferencji prasowej Przyjaciół Spójności z dnia 5 października O ile niewielu obserwatorów i badaczy ma wątpliwości co do rozmiarów samego zjawiska 3, o tyle jego ewentualne konsekwencje i postawy, które powinny przyjąć najbardziej wpływowe językowo grupy zawodowe (politycy, dziennikarze, nauczyciele) wywołują gorące spory. Artykuł niniejszy ma z założenia stanowić przyczynek do debaty nad taką właśnie rolą dosyć wyspecjalizowanej grupy zawodowej, jaką są dydaktycy tłumaczenia ustnego, w których pracy ogólnojęzykowe troski przecinają się z co najmniej kilkoma względami praktycznej natury przekładowej i kilkoma uwarunkowaniami dydaktycznymi, które chciałbym poddać analizie. Rozważania te należy jednak poprzedzić garścią uściśleń i wyjaśnień. Po pierwsze, ponieważ punktem wyjścia do niniejszych przemyśleń były badania pilotażowe na grupie ośmiorga studentów 4 tłumaczących z języka polskiego na angielski, to właśnie dla tej kombinacji językowej należy weryfikować wszystkie zamieszczone tu hipotezy. Oczywiście, większość z nich można i trzeba generalizować; należy jednak mieć na uwadze stopień pokrewieństwa pomiędzy językami, dla których dokonujemy ekstra- 3 Godnym uwagi wyjątkiem może być w tym względzie stanowisko niezmiennie zajmowane przez Elżbietę Mańczak-Wohlfeld (Angielsko-polskie kontakty językowe. Kraków: UJ 2006; The status of English lexis in the Polish language. W: Languages in Contact Red. Z. Wąsik, P. Chruszczewski. Wrocław: Wyd. Wyższej Szkoły Filologicznej 2011, s ), nawet z tym zastrzeżeniem, że korpusy, na podstawie których dokonuje ona swoich analiz, są dalekie od języka, który zapożycza najbardziej chłonnie, czyli języka mówionego oraz języka internetu. 4 Studenci piątego roku dziennych studiów magisterskich tłumaczyli dwa fragmenty wspomnianej powyżej prezentacji premiera Tuska, najpierw w trybie konsekutywnym (t = 5 min. 15 sek.), a następnie symultanicznym (t = 4 min. 27 sek.) Każdą część tłumaczenia kończyły uwagi retrospektywne. Następnie z grupy wyróżnionych w tekście 60 wyrazów podobnych (w różnych formach razem 158 jednostek) dwadzieścia losowo wybranych podlegało tłumaczeniu bezkontekstowemu. Kolejną część eksperymentu stanowiły sterowane wywiady przeprowadzane na podstawie rzeczywistych wyborów tłumaczeniowych. Całość zamykała ankieta dotycząca preferencji i strategii tłumaczeniowych respondentów. Pełna analiza tego badania planowana jest w odrębnej publikacji.

3 Wszystkie przypadki better spendingu 269 polacji 5, a także indywidualną sytuację polityczno-kulturową, która w znacznym stopniu modyfikuje wpływy międzyjęzykowe. Zaskakujący na pierwszy rzut oka kierunek tłumaczenia uzasadniony był założeniami eksperymentalnymi. Oczywiście z najbardziej problematycznymi sytuacjami dla omawianej pary języków mamy do czynienia wówczas, gdy prosimy studentów o tłumaczenie z języka obcego na polski. To wówczas napotykamy na trzy podstawowe problemy: potencjalna (częściowa) rozbieżność znaczeniowa zapożyczeń, wywołująca przesuwki i deformacje tekstu; integracja z tkanką języka, np. łączliwość gramatyczna, odmiana, adaptacja fonetyczna lub jej brak itp.; sugerowana już powyżej (i dominująca w debatach publicznych) kwestia czystości języka i roli tłumacza jako jej obrońcy. Mogłoby się wydawać, że w odwrotnym kierunku, czyli w przypadku, gdy w języku źródłowym tłumaczenia (ustnego) pojawia się zapożyczenie z języka docelowego, należy się tylko cieszyć. Mamy bowiem oto gotowy odpowiednik, którego użycie w języku źródłowym jest usankcjonowane pochodzeniem i legitymizowane użyciem zapożyczenia przez mówcę. Jednak holistyczne spojrzenie na zadanie dydaktyka pozbawia nas takich złudzeń. Przede wszystkim, wykorzystanie zapożyczeń wiąże się z odrębnymi problemami: ewentualnym uzupełnieniem terminu o definicję, która jest redundantna w języku docelowym tłumaczenia (czyli źródłowym zapożyczenia); koniecznością weryfikacji, czy użycie zapożyczenia było poprawne. Możliwość wykrzywienia znaczenia w procesie transferu międzyjęzykowego, uniemożliwiająca powrót do słowa źródłowego jest realnym zagrożeniem. Im więcej międzyjęzykowego kalkowania, tym więcej tych, którzy takiego transferu dokonują bezmyślnie. Jakkolwiek jednak problemy te uznać można za marginalne, jako świadomi dydaktycy nie możemy zapominać, że wszelkie 5 Por. L. Spyrka: Specyfika praktyki i nauczania przekładu ustnego w językach bliskopokrewnych. W: Z zagadnień dydaktyki tłumaczenia ustnego. Red. P. Janikowski. Częstochowa: Wyd. Wyższej Szkoły Lingwistycznej 2011, s

4 270 Przemysław Janikowski użycia języka wpływają pośrednio i długofalowo na kompetencje naszych studentów. Każdorazowy kontakt z taką międzyjęzykową parą, o ile nie występuje on w towarzystwie negatywnego sygnału zwrotnego, zwiększa moc międzyjęzykowego połączenia leksykalnego. Kiedy i jak należy reagować? ZADANIA TŁUMACZA W LITERATURZE I W PRZEKONANIACH STUDENTÓW Omówienia językotwórczej roli tłumacza w literaturze przekładoznawczej wydają się sugerować, że powinien on być strażnikiem poprawności. Od ogólnej nobilitacji roli i funkcji tłumacza 7 po konkretne wskazówki dotyczące tego, jakie kompetencje (w tym językowe) powinien posiadać 8 w działania przekładoznawcze wpisane jest przekonanie, że tłumacz jako specjalista językowy powinien językami władać w stopniu doskonałym, co pociąga za sobą zakładaną bezbłędność lub stan zbliżania się do niej. W kontekście zapożyczeń oznacza to całą, niezwykle bogatą tradycję nawoływań do ich unikania 9. Podobnie zresztą myślą sami (początkujący) tłumacze. We wcześniejszym badaniu ankietowym przeprowadzonym na grupie 346 studentów licencjackich studiów filologicznych w różnych Zob. A. Chmiel: Focusing on sense or developing interlingual lexical links? Verbal fluency development in interpreting trainees. W: Translationsqualität. Red. P. Schmitt, H. Jungst. Frankfurt am Mein: Peter Lang Verlag 2007, s Na co wskazują choćby organizowane w ostatnich latach konferencje i sympozja poświęcone temu zagadnieniu, np. Imago mundi. Tłumacz sługa, pośrednik, twórca? Warszawa ; Rola tłumacza i przekładu w epoce wielokulturowości i globalizacji. Warszawa ; Tłumacz jako most między kulturami. Katowice, Bielsko-Biała ; Rola tłumacza i przekładu w epoce wielokulturowości i globalizacji. Warszawa Y. Gambier: Competences for professional translators, experts in multilingual and multimedia communication. Brussels: European Master s in Translation < ( ). 9 Zob. J. Aixelá: An overview of interference in scientific and technical translation. The Journal of Specialised Translation 2009, nr 11, s

5 Wszystkie przypadki better spendingu 271 polskich ośrodkach 10 cechy takie jak nienaganne władanie językiem ojczystym i świetna znajomość języka obcego zajęły pierwsze i drugie miejsce w katalogu cech wyróżnianych przez respondentów jako kwalifikujące do zawodu tłumacza, a 204 osoby uznały trudności językowe w samym tłumaczeniu za najczęściej występujące problemy w pracy tłumacza. O ile powyższe wyniki dowodzą jedynie wysokiego statusu języka w świadomości charakteru pracy tłumaczeniowej, o tyle przywoływane powyżej badanie pilotażowe dało znacznie bardziej bezpośrednie świadectwo poglądów na temat zapożyczeń. Warto przytoczyć zebrane w wywiadach wypowiedzi młodych tłumaczy pytanych bądź to o ogólne podejście do zapożyczeń w języku polityki i jego tłumaczeniu, bądź o konkretne rozwiązania językowe z tłumaczonych tekstów. c1: [gdybym tłumaczyła z angielskiego na polski] nie wybrałabym takiego słowa (o przyjaciołach kohezji ); c2: wydaje mi się, że nie [mógł mieć pewności, że wszyscy słuchający go rozumieją] ; c3: ta kohezja kojarzy mi się z językiem angielskim [ ] no i to byłoby chyba niezrozumiałe dla publiczności ; c4: spójność lepiej brzmi niż kohezja, bo ludzie mogą nie wiedzieć, co to jest kohezja ; ogólnie nie jestem za tym, żeby zanglicyzować język polski, no bo skoro mamy swoje jakieś wyrażenie, to dlaczego nie używać. przecież tracimy przez to język polski! ; c5: [takie wyrażenia] nie do końca mi się podobają, jeszcze zależy od tematyki [ ] w polityce [ to] raczej na siłę wprowadzenie czegoś europejskiego ; 10 Zob. P. Janikowski, J. Krzemińska-Krzywda: Kim będziesz jak dorośniesz? O postrzeganiu zawodu tłumacza przez młodych filologów. W: Tłumacz: sługa, pośrednik, twórca? Red. M. Guławska-Gawkowska, K. Hejwowski, A. Szczęsny. Warszawa: ILS UW 2012, s

6 272 Przemysław Janikowski c6: ja stwierdziłam, że [better spending] to może jakiś program i może we wszystkich krajach ; c7: wydaje mi się, że niepotrzebnie jest używać takiego zapożyczenia, skoro możemy to oddać bardziej naturalnie w języku polskim [ ] better spending wydaje mi się, że nie dla każdego może być zrozumiały w języku polskim ; c8: myślę, że lepiej w tym wypadku, znacznie lepiej, brzmi przyjaciele spójności [ ] jeżeli [better spending] jest to pojęcie jakoś powszechnie znane i używane, to wydaje mi się, że jak najbardziej. Jak można zauważyć, właściwie wszyscy studenci mieli (czasami poważne) zastrzeżenia do nadużywania zapożyczeń w języku oryginału, niektórzy wyrażali pragnienie likwidowania ich we własnym tłumaczeniu, a co najmniej z dwóch (bynajmniej nie wyizolowanych) wypowiedzi wywnioskować można zaawansowany puryzm językowy jako strategię obrony przed kolonizacją języka ojczystego. Oczywiście, badania takie wymagają powtórzenia na reprezentatywnej próbie, jednak nawet w tak małej grupie aż taka wyrazistość preferencji jest w młodym pokoleniu dość zaskakująca. Naturalnie, praktyka tłumaczeniowa często weryfikuje takie górnolotne deklaracje. W części tłumaczeniowej niniejszego badania (de facto poprzedzającej wywiady) średni poziom wykorzystania transferemów u wszystkich studentów w obydwu tekstach wyniósł 54,38% 11, co oznacza, że w więcej niż połowie przypadków młodzi tłumacze mając wybór pomiędzy wyrazami brzmiącymi podobnie i bardziej polskimi odpowiednikami decydowali się jednak na te pierwsze. Przy tej okazji warto zwrócić uwagę na różnicę zakresów znaczeniowych pomiędzy pojęciem transferemu i zapożyczenia. O ile transferem to: [ ] jednostka sensonośna (najczęściej i najwygodniej w badaniach leksem), która: 11 Zanim skrytykujemy studentów, warto zwrócić uwagę, że te same teksty (z tym tylko zastrzeżeniem, że obydwa tłumaczone w trybie symultanicznym) przez profesjonalnego tłumacza na potrzeby instytucji unijnych dały wartość wykorzystania transferemów rzędu 58,3%!

7 Wszystkie przypadki better spendingu 273 1) wykazuje podobieństwo w co najmniej dwóch językach (kryterium większej liczby języków nie jest niezbędne z perspektywy pojedynczego ucznia/tłumacza); 2) jej reprezentacje mogą być podobne graficznie (istotne przede wszystkim dla tłumaczenia pisemnego), ale równie dobrze fonetycznie (ważne w tłumaczeniu ustnym). Najczęściej podobieństwa te będą występowały łącznie, choć ich współwystępowanie nie jest warunkiem koniecznym; 3) podobieństwa te niekoniecznie są uzasadnione etymologicznie; 4) w słowniku umysłowym tłumacza para realizacji jest aktywowana jednocześnie lub występuje w jej przypadku nieuświadomione torowanie jednego odpowiednika drugim (w zależności od języka wejścia) 12, o tyle zapożyczenie ma ramy znacznie węższe: Jest rzeczą oczywistą, iż pożyczka jest rezultatem procesu zapożyczania, utrwalonym w systemie języka. Natomiast proces zapożyczania ma charakter dynamiczny i polega na przenikaniu oraz rozszerzaniu się nowego elementu aż po zaniknięcie poczucia obcości jednostki leksykalnej u danej społeczności. [ ] zapożyczenia językowe to te elementy obcego języka, które są przyswojone przez inny język i zatrzymane na stałe 13. Trudno więc ganić studentów za niekonsekwencję, skoro wypowiadali się na temat przykładów stosunkowo nowych, niezasymilowanych i na dodatek semantycznie zbędnych, tłumaczyli zaś również jednostki utrwalone i zasymilowane, indeksowane w słownikach języka polskiego. Różnica ta jest o tyle istotna, że odzwierciedla wieloaspektowość zagadnienia posługiwania się transferemami w tłumaczeniu i postaw wobec nich w nauczaniu tłumaczenia, już na tym etapie wykluczając jednoznaczne, jedynie słuszne zalecenia dla procesu dydaktycznego. Zamiast nich, nie po raz pierwszy zresztą, będziemy musieli zasugerować studentom sporą wrażliwość i zaoferować garść wskazówek wynikających z typów transferemów, stopnia ich asymilacji, preferencji klientów i metod tłumaczenia. 12 P. Janikowski, J. Krzywda: Fałszywi przyjaciele od lat (próba systematyzacji badań). W: Historyczne oblicza przekładu. Red. P. Fast, A. Car, W. Osadnik. Katowice: Śląsk 2011, s W stosunku do cytowanego tekstu brzmienie sugerowanego terminu zostało zmienione z transferent na transferem. 13 E. Mańczak-Wohlfeld: Tendencje rozwojowe współczesnych zapożyczeń angielskich w języku polskim. Kraków: Universitas 1995, s. 14.

8 274 Przemysław Janikowski ZADANIA TŁUMACZA W ZALEŻNOŚCI OD CHARAKTERU TRANSFEREMU (I STOPNIA JEGO ASYMILACJI) Cokolwiek by jednak powiedzieć na temat wieloaspektowości transferu w tłumaczeniu, jedno jest pewne i od tego należy zacząć wszelką edukację: fałszywi przyjaciele tłumacza to twór, z którym należy bezspornie walczyć. Można się zastanawiać nad rzeczywistymi rozmiarami tego zjawiska (w korpusie tłumaczeń z powyższego zadania z takim negatywnym transferem mieliśmy do czynienia zaledwie trzykrotnie w porównaniu z 253 rozwiązaniami, które można by sklasyfikować jako transfer pozytywny!), ale wszędzie tam, gdzie jesteśmy pewni całkowitej lub znacznej rozbieżności znaczeniowej pomiędzy jednostką oryginalną a podobnie brzmiącym odpowiednikiem, z całą pewnością należy studentów zniechęcać do stosowania takich rozwiązań 14. Kryterium destrukcyjności semantycznej, jak moglibyśmy je określić, powinno w zasadzie wyprzedzać kolejne, które w literaturze dotyczącej interferencji pojawia się bodaj najczęściej w ocenie zasadności zapożyczania, bywa nawet, że cała ocena jest do niego sprowadzana. Kryterium tzw. luki, bo o nim mowa, zakłada zasadność zapożyczenia wówczas, gdy dwa systemy językowe cechuje asymetria np. w jednym z nich zostaje nazwany nowy proces technologiczny albo pojęcie nieznane drugiej kulturze 15. Na tej podstawie sformułować można zalecenie, aby w tekście, w którym pojawia się element, który nie ma naturalnego odpowiednika w języku docelowym i wymagałby użycia ekwiwalentu opisowego, posłużyć się zapożyczeniem. Kryterium to, naturalnie, nie funkcjonuje w oderwaniu od pozostałych i na ostateczną decyzję wpływ będą miały nie tylko metoda tłumaczenia, ale i preferencje klientów; kryterium luki można jednak 14 Choć już w odniesieniu do oceny tłumaczenia ustnego można by zadawać pytanie o stopień wyeksponowania takiego błędu w makrostrukturze wypowiedzi, czyli w efekcie o rzeczywisty wpływ poszczególnych rozwiązań na stopień zrozumienia myśli przekładanego tekstu. 15 J. Vinay, J. Darbelnet: A Methodology for Translation. Przeł. J. Sager, M. Hamel. W: The Translation Studies Reader. Red. L. Venuti. London, New York: Routledge 2004, s. 85.

9 Wszystkie przypadki better spendingu 275 zasugerować studentom jako względnie mocne, a w każdym razie wyposażające ich w narzędzia obrony przed ewentualną krytyką purystów językowych. Czy równie mocne będzie jednak zalecenie opozycyjne? Czy kiedy mówca posługuje się elementem, który posiada naturalny polski odpowiednik, międzyjęzykowe kopiowanie powinno być zawsze jednoznacznie odradzane? Wielu purystów stwierdzi zapewne, że tak. Nie zapominajmy jednak, że denotacje wchodzą nieraz w dosyć skomplikowane relacje z desygnatami abstrakcyjnymi. Nietrudno na przykład wyobrazić sobie konferencję poświęconą mediom społecznościowym, podczas której tak popularne w języku potocznym lajkowanie będzie jedynym poprawnym odpowiednikiem likingu, mimo że w odniesieniu do tej samej czynności bezproblemowo stosuje się polubienie. Czymś innym jest jednak powtarzalna czynność klikania pod opublikowanym w sieci postem dla wyrażenia poparcia, a czymś nieco innym zjawisko społeczne, na które składają się tysiące takich właśnie kliknięć, charakteryzujące się specyficzną dynamiką. Na dodatek niektórzy językoznawcy są skłonni przyznać użytkownikom prawo do wzbogacania języka o zapożyczenia li tylko ze względu na pragnienie podnoszenia wariantywności leksyki 16 rozwiązanie niebezpiecznie, otwierające uzus na preferencje użytkowników i minimalizujące znaczenie normy językowej. To stopniowe odchodzenie od preskryptywizmu nie może pozostać bez wpływu na naszą działalność tłumaczeniową i dydaktyczną. Kryterium zdecydowanie słabszym, w zasadzie pomocniczym, a jednocześnie tradycyjnym w tego typu rozważaniach jest stopień adaptacji zapożyczenia w języku docelowym. Adaptacja fonetyczna, to w tym względzie tylko jeden z zakresów asymilacji obok adaptacji morfologicznej, morfosyntaktycznej, frazeologicznej czy wręcz pragmatycznej 17, choć niewątpliwie zjawiska przysposabiania fonetycznego są najpowszechniejsze i najbardziej wymierne 16 J. Miodek: Jestem za ekstraodlotem. W: Wrocławianie: 30 rozmów. Red. J. Antczak, A. Fluder. Wrocław: Wyd. Dolnośląskie 2008, s Por. E. Mańczak-Wohlfeld: Angielsko-polskie kontakty językowe. Kraków: Wyd. UJ 2006, s

10 276 Przemysław Janikowski w ocenie ogólnego stopnia asymilacji. Nie sposób przy tej okazji nie zauważyć, że jest to w zasadzie kryterium schlebiające tendencjom purystycznym. Niemniej, nawet jeśli nie zgodzimy się z tezą o funkcji obronnej przekładu, musimy przyznać, że tłumaczowi zawsze zależy na tym, aby odbiór jego tłumaczenia był pozytywny, skoro więc taka jest dominująca preferencja, warto przekazać studentom i taką wskazówkę pomocniczą, że im bardziej rażący swoją obcością, tym mniej mile widziany jest dany transferem 18. Za graniczny podtyp asymilacji uznać możemy sygnalizowane we wstępie dopasowywanie fleksyjne, podporządkowanie istniejącym regułom odmiany. W wielu przypadkach może on nie mieć nic wspólnego z samym procesem stopniowego przyswajania elementu w języku docelowym, ale raczej z efektem, do którego proces ten dąży: zacierania się granic obcości i uproszczenia posługiwania się transferemami. Stopień odmienialności daje w efekcie dość prostą, skalarną zasadę: to, co trudniejsze w odmianie, zapożyczamy mniej chętnie. ZADANIA TŁUMACZA W ZALEŻNOŚCI OD PREFERENCJI (I INGERENCJI) KLIENTA W odróżnieniu od powyższych kryteriów, które z różną częstotliwością pojawiają się jednak w rozważaniach języko- i przekładoznawców, kryterium preferencji klienta i jego ingerencji w proces tłumaczenia w odniesieniu do transferemów nie jest podnoszony w zasadzie w ogóle z tego powodu problem ten został wydzielony w ramach osobnego podrozdziału. Ważną rolę odgrywa w tym względzie zapewne statystyczna rzadkość sytuacji rzeczywiście spornych, w których klient wyraźnie życzy sobie tłumaczenia danego terminu za pomocą zapożyczenia, a to stoi w zupełnej 18 Choć na przykład występujący w pierwszym akapicie niniejszego tekstu unwrapping zdaje się przeczyć takiej zasadzie. Czyżby był to zwiastun coraz większej dopuszczalności niezasymilowanych zapożyczeń? Nawet jeśli tak jest w rzeczywistości, na obecnym etapie na pewno nie warto czynić z niego wskazówki dydaktycznej.

11 Wszystkie przypadki better spendingu 277 sprzeczności z wizją tłumacza. Z drugiej jednak strony praktyka tłumaczeniowa i tutaj cechuje się wieloma odcieniami, które warto studentom zasygnalizować sytuacjami niekoniecznie tak dramatycznymi, jak otwarty konflikt, ale istotnymi z punktu widzenia usprawnienia współpracy z chlebodawcą. Warto na wstępie, kierując się ostatnim śródtytułem, odróżnić klienckie ingerencje od klienckich preferencji, czy raczej zbudować kontinuum, na biegunach którego znajdą się z jednej strony wyrażone wprost życzenie, aby tłumaczenie danej jednostki przyjęło daną formę czasami wręcz w reakcji na wcześniejsze fragmenty tłumaczenia, a z drugiej na przykład tendencja grupy odbiorców do używania danego transferemu. Pomiędzy tymi biegunami znajdą się formy pośrednie, takie jak na przykład dostarczenie przez klienta glosariuszy lub materiałów konferencyjnych, które mogą zawierać interesujący nas termin czy słowo w niezasadnie zapożyczonej formie (dużo rzadziej odwrotnie). Konsekwencje ulokowania naszej sytuacji tłumaczeniowej na biegunach tego kontinuum są dosyć oczywiste takie też powinny być nasze wskazówki dydaktyczne. Co jednak z sytuacjami pośrednimi? Na ile istotne są (często błędne z perspektywy językoznawczej) przyzwyczajenia odbiorców, ich lenistwo? Na ile dla obrony czystości polskiej mowy jesteśmy gotowi zaryzykować naszą reputację i bezkonfliktowy przebieg zadania tłumaczeniowego? Te pytania, jak wiele im podobnych, pozostaną bez jednoznacznych odpowiedzi, warto jednak przekazać studentom co najmniej dwie wskazówki, które pomogą odnaleźć optymalne rozwiązania w poszczególnych sytuacjach (zwłaszcza w przypadku tłumaczenia ustnego), a które nie są dla nich oczywiste. Po pierwsze, jak wielokrotnie w oficjalnych komunikatach podkreślają stowarzyszenia tłumaczy (w tym największe stowarzyszenie tłumaczy ustnych AIIC), tłumacz ma głos to on jest specjalistą językowym (o ile jest nim rzeczywiście). Komunikacja dotycząca zadania tłumaczeniowego nie musi być zatem jednostronna. Jeżeli glosariusz dostajemy z wyprzedzeniem, a zawiera on wiele wyrazów niepotrzebnie przeniesionych z języka źródłowego, możemy sporządzić listę alternatywnych propozycji lub

12 278 Przemysław Janikowski bardziej ogólnie zapytać o możliwość spolszczania niektórych z nich przedstawiając, naturalnie, przesłanki swoich sugestii. Po drugie, dokonując takich wyborów (czy to już tłumaczeniowych, czy też jeszcze konsultacyjnych), warto kierować się dodatkowym kryterium terminologicznym. Jeżeli podlegająca transferowi jednostka jest terminem, w większym stopniu należy polegać na decyzjach klienta, niż wówczas, gdy mamy do czynienia ze zwykłym wyrazem 19. Uzasadnienie takiego podejścia jest dwojakie: po pierwsze, zasadza się ono na zakładanej wyższej kompetencji specjalistycznej zleceniodawcy. Pełna synonimiczność w naszych oczach może się okazać jedynie nieudolnym przybliżeniem, pomijającym jakieś istotne aspekty różnicujące pojęcie zapożyczone od rodzimego. Po drugie natomiast, uzus w odniesieniu do terminów jest znacznie mocniejszy, trudniejszy do zmiany niż w przypadku nieterminów, co wynika przede wszystkim z częstotliwości stosowania i centralnej pozycji zajmowanej przez terminy w dyskursie specjalistycznym. Łatwo możemy wyobrazić sobie organizowane przez dystrybutora sprzętu optycznego spotkanie z udziałem gości zagranicznych, podczas którego zaproponujemy zmianę sugerowanej implementacji na wdrażanie czy też agendy na plan, ale powstrzymamy się przed korygowaniem eyetrackera na, o ileż bardziej swojsko brzmiący, okulograf ZADANIA TŁUMACZA W ZALEŻNOŚCI OD METODY TŁUMACZENIA Pomimo znacznego wyeksponowania znaczenia klienta w tłumaczeniu ustnym, motywowanego tak charakterystycznym dla tego rodzaju tłumaczenia bezpośrednim kontaktem z odbiorcą, zdecydowanie nie jest to kryterium najistotniejsze. Kiedy rozwa- 19 Zob. np. kryteria terminologiczne Pieńkosa: tendencja do jednoznaczności, brak elementów uczuciowo-ekspresywnych, niezależność od kontekstu, silne korelacje leksykalne i morfologiczne (Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki. Kraków: Zakamycze 2003, s. 212.)

13 Wszystkie przypadki better spendingu 279 żamy zadania tłumacza w odniesieniu do transferemów, o wiele ważniejszym aspektem jest metoda tłumaczenia, której głównym wyróżnikiem jest z kolei czynnik czasu definiujący zarówno tłumaczenie konsekutywne, jak i symultaniczne 20, choć oczywiście w różny sposób 21. W obliczu ograniczającej i stresogennej roli zewnętrznej regulacji tempa w procesie całego tłumaczenia symultanicznego i pierwszej fazy tłumaczenia konsekutywnego zapytać więc można o zasadność nawoływań do unikania interferencji za wszelką cenę, co zdaje się sugerować Piotr Ligaj 22 postulujący rezygnację z opcjonalny na rzecz fakultatywny, puzzle na rzecz układanka, adaptacja na rzecz dostosowanie czy dyskusja na rzecz debata. Jak łatwo zauważyć, i warto powtórzyć, nie mówimy tutaj o fałszywych przyjaciołach, skutkujących niezrozumieniem tekstu docelowego, ale zaledwie o naruszeniu (stylistycznych) norm języka, które jak wielokrotnie już wspominano i tak podlegają zróżnicowaniu i ciągłym renegocjacjom 23. Czy rzeczywiście w tłumaczeniu konferencyjnym, z wszystkimi jego ograniczeniami jest miejsce na taką troskę o czystość języka? Nawet jeśli na pytanie to nie odpowiemy jednoznacznie, bezspornie można podnieść dwie kwestie, które powinny warunkować nasze podejście praktyczne i dydaktyczne. Po pierwsze, nie ulega wątpliwości, że ze względu na pracę pod 20 Ze względu na objętość tekstu i zainteresowania badawcze autora, tłumaczenie pisemne zostało oddelegowane wyłącznie do roli tła dla poniższych rozważań dotyczących przekładu konferencyjnego. 21 Zob. E. Gumul: EVS: czynnik czasu w tłumaczeniu symultanicznym. W: Czas w języku i kulturze. Red. J. Arabski, E. Borkowka, A. Łyda. Katowice: Para 2005, s ; E. Gumul, A. Łyda: The time constraint in conference interpreting: Simultaneous vs. Consecutive. Research in Language 2007, nr 5, s P. Ligaj: Eurospeak a sprawa polska. W: Tłumaczenie konferencyjne podręcznik metodyczny. Red. A. Chmiel, P. Janikowski w przygotowaniu. Te same zalecenia znaleźć można było w aktualizowanym regularnie, zamieszczonym na stronie internetowej Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich felietonie tego autora Języczek uwagi. 23 Zob. D. Gile: L évaluation de la qualité de l interprétation en cours de formation. Meta 2001, nr 46 (2), s. 387; por. J. Miodek: O normie językowej. W: Współczesny język polski. Red. J. Bartmiński. Lublin: Wyd. UMCS 2001, s

14 280 Przemysław Janikowski presją i niedostępność większości pomocy, powinniśmy co najmniej dopuścić różnicę pomiędzy jakością stylistyczną przekładu pisemnego i tłumaczenia ustnego. Zresztą, można ją wywieść choćby ze stopnia oralności tekstu oryginalnego oczekiwanie, że tekst tłumaczony ustnie będzie tak poprawny stylistycznie jak przekładany pisemnie jest tak samo nierealistyczne, jak wymaganie, aby poprawności języka mówionego nie dało się odróżnić od poprawności tekstu pisanego oczekiwanie może i szczytne, ale w większości przypadków niemające szans na realizację i być może odwracające uwagę od innych, istotniejszych kwestii. Po drugie zaś, ze względu na różnice, o których piszą Gumul i Łyda 24, warto dwa rodzaje tłumaczenia konferencyjnego traktować osobno. ZADANIA TŁUMACZA W TŁUMACZENIU SYMULTANICZNYM Wielość i równoczesność procesów składających się na przetwarzanie w tłumaczeniu symultanicznym opisywane były wielokrotnie 25, nie ma więc sensu do nich wracać w niniejszym opracowaniu. Znacznie bardziej interesujące z perspektywy transferu jest ich uporządkowanie oraz strategie stosowane przez tłumaczy w przypadku pojawienia się transferemów w tekście źródłowym. Niezmiernie istotna jest między innymi odpowiedź na pytanie, czy transferemy są przetwarzane inaczej niż jednostki niepokrewne, a jeśli tak, to jak. Taką psycholingwistyczną perspektywę można bowiem następnie zestawić z postulowanymi wymogami wynikającymi z norm językowych, co pozwoli sformułować bardziej spójną wizję dydaktyki w tym względzie. 24 E. Gumul, A. Łyda: The time constraint 25 Np. B. Moser-Mercer: Simultaneous Interpreting: Cognitive Potential and Limitations. Interpreting 2000, nr 5 (2), s ; A. Molska: Neurocognitive plausibility of conference interpreting. Applications of cognitive neuroscience to interpreting research. Niepublikowana praca doktorska. Poznań: UAM 2004; K. Seeber: Cognitive load in simultaneous interpreting. Existing theories new models. Interpreting 2011, nr 13 (2), s

15 Wszystkie przypadki better spendingu 281 Częściowo odpowiedzi na powyższe pytania zostały już zresztą udzielone, kiedy to badacze rozpoznali u tłumaczy tendencję do uciekania się do powierzchownego przetwarzania tekstu w przypadku zwiększania się obciążenia kognitywnego (np. w wyniku przyspieszenia tempa wypowiedzi oryginalnej, czytania z kartki bez zachowania odpowiedniej prozodii organizującej wypowiedź, wypowiadania się z bardzo silnym akcentem). Obserwacje te zasugerowały, że jak to ujmuje Sonja Tirkkonen-Condit [ ] tłumaczenie dosłowne stanowi domyślny sposób przetwarzania wykorzystywany do czasu, gdy monitor zasygnalizuje problem w tekście docelowym 26. Opis ten, dotyczący co prawda tłumaczenia pisemnego, doskonale daje się zastosować również w tłumaczeniu symultanicznym, które paradoksalnie cechuje się sporym podobieństwem w stylu przetwarzania do przekładu pisemnego właśnie 27. Idealnymi kandydatami do przetwarzania powierzchownego ze względu na podobieństwo formy są natomiast transferemy. Ich odwzorowanie w języku docelowym stanowi przecież cechę wyróżniającą, narzucającą w trybie torowania 28 dobór ekwiwalentu, który w przypadku fałszywych przyjaciół należy wręcz poddawać inhibicji. Na taki charakter transferemów wskazują także wyniki przeprowadzonych badań pilotażowych. 26 S. Tirkkonen-Condit: The Monitor Model Revisited: Evidence from Process Research. Meta 2005, nr 50 (2), s (przeł. P.J.). 27 Por. S. Timarová, B. Dragsted, I. Hansen: Time lag in translation and interpreting: A methodological exploration. W: Methods and strategies of process research. Integrative approaches in Translation Studies. Red. C. Alvstad, A. Hild, E. Tiselius. Amsterdam: John Benjamins 2011, s Torowanie można krótko zdefiniować jako wynikające z rozprzestrzeniającej się aktywacji sieci neuronalnych odpowiedzialnych za reprezentację leksykalną jednoczesne podniesienie potencjału postsynaptycznego jednostek pokrewnych (fonetycznie, graficznie, semantycznie). Przekłada się ono na zwiększenie dostępności (i prawdopodobieństwa wyboru) torowanego elementu w procesie mówienia/tłumaczenia. Annette de Groot i Gerard Nas sugerują nawet, że siła efektu torowania dla transferemów jest taka sama jak w przypadku torowania wewnątrzjęzykowego (prawdopodobieństwo ponownego wyboru jednostki leksykalnej, która już wcześniej wystąpiła w tekście Lexical Representation of Cognates and Noncognates in Compound Bilinguals. Journal of Memory and Language 1991, nr 30, s. 114).