Prawne podstawy ochrony zdrowia dzieci Mec. Maciej Dercz Biuro Rzecznika Praw Dziecka

Transkrypt

1 Prawne podstawy ochrony zdrowia dzieci Mec. Maciej Dercz Biuro Rzecznika Praw Dziecka Podstawowe uregulowania wynikające z ustawodawstwa Prawo do ochrony zdrowia jest jednymi z podstawowych praw człowieka. Prawo to w polskim systemie prawnym chronione jest przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy, jak też szereg konwencji i umów międzynarodowych. Fundamentalne znaczenie w tej mierze, na gruncie prawa polskiego, posiada Konstytucja[1], która w art. 68 gwarantuje prawo do ochrony zdrowia, w tym równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, w granicach ustawy. Podkreślenia, w tym miejscu, wymaga zapis obligujący władze publiczne do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom. Prawo do ochrony zdrowia znajduje także szerokie oparcie na gruncie traktatów międzynarodowych, które w wyniku ratyfikacji stały się źródłem prawa powszechnie obowiązującego w polskim systemie prawnym. W tej mierze, w pierwszej kolejności należy wymienić podstawową i najszerszą regulację traktującą wyłącznie o dzieciach, jaką jest Konwencja o Prawach Dziecka[2] przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. Konwencja ta obliguje do traktowania jako sprawę nadrzędną najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. W katalogu praw, które dziecko winno mieć zagwarantowane, wymienia się prawo do jak najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób (art. 24). Ponadto wymienić można: - Europejską Kartę Społeczną[3] sporządzoną w Turynie dnia 18 października 1961r., która stanowi, iż każdy ma prawo do korzystania z wszelkich środków umożliwiających mu osiągnięcie możliwie najlepszego stanu zdrowia. Karta szczególnej ochronie poddaje prawo dzieci do ochrony zdrowia (art. 11). - Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych[4] otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., który nakazuje stronom podejmowanie specjalnych kroków w celu zapewnienia ochrony i pomocy wszystkim dzieciom i młodzieży, uznania prawa każdego do korzystania z najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego. W powyższym kontekście godzi się także nadmienić, iż 10 maja 2002 r. w Nowym Jorku polska delegacja na Światowy Szczyt Organizacji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Dzieci podpisała deklarację, w której nasz kraj zobowiązuje się tworzyć i wdrażać narodową politykę zdrowotną i programy wspierania zdrowia fizycznego i psychicznego dla młodzieży, a także zobowiązuje się umacniać systemy zdrowia, edukacji i zabezpieczenia socjalnego w celu zwiększenia dostępności do świadczeń zdrowotnych, żywienia i opieki w rodzinach, społecznościach lokalnych, szkołach i podstawowej opiece zdrowotnej. Zapisy Konstytucji realizują, jak też precyzują, liczne ustawy, wśród których jako podstawowe wymienić można:

2 - ustawę o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia[5], - ustawę o ochronie zdrowia psychicznego[6], - ustawę o zakładach opieki zdrowotnej[7], - ustawę o systemie oświaty[8], - ustawę o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym[9], - ustawę o chorobach zakaźnych i zakażeniach[10], - ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii[11], - ustawę o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych[12] - ustawę o Państwowej Inspekcji Sanitarnej[13] - ustawę o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży[14] Nie sposób także nie wymienić uregulowań prawnych, dotyczących ochrony zdrowia, zawartych w przepisach prawa karnego oraz prawa o wykroczeniach. W tej mierze wymienić należy: - ustawę Kodeks karny[15] oraz - ustawę Kodeks wykroczeń[16]. Ustawy te regulują kwestie odpowiedzialności za działania zagrażające lub naruszające zdrowie człowieka. W tym kontekście przywołać należy także ustawę z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka[17]. W myśl tej ustawy Rzecznik stoi na straży praw dziecka, a w szczególności prawa do życia i ochrony zdrowia. Zagadnienia związane z ochroną zdrowia dzieci regulują ponadto liczne akty wykonawcze do wymienionych ustaw, wydane w formie rozporządzeń, które normują w sposób szczegółowy prawa wynikające z zapisów ustawowych. Wymienienie wszystkich tych aktów wykraczałoby jednak poza ramy niniejszego opracowania. Godnym przywołania jest także, dotyczący ochrony zdrowia dzieci, szczególny dokument przyjęty przez Radę Ministrów 3 września 1996 r. powołujący Narodowy Program Zdrowia. Dokument ten nie jest wprawdzie aktem prawa powszechnie obowiązującego (jest to dokument rządowy), ale z uwagi na jego rangę może mieć doniosłe znaczenie praktyczne. Narodowy Program Zdrowia określa bowiem cele i kierunki zdrowotnej polityki publicznej w Polsce do 2005 r. Za strategiczny cel powołania Narodowego Programu Zdrowia uznano poprawę zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności.

3 Szczególnym zagadnieniem, związanym z ochroną zdrowia, jest problematyka praw pacjenta, a w szczególności dziecka-pacjenta. Prawa pacjenta są chronione przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy dotyczące zawodu lekarza[18], zakładów opieki zdrowotnej, ochrony zdrowia psychicznego, pobierania i przeszczepiania komórek, tkanek i narządów[19], a także Kodeks cywilny[20] i Kodeks karny. O prawach pacjenta stanowi też Kodeks Etyki Lekarskiej, zawierający normy wiążące lekarza, nie będący jednak aktem prawa powszechnie obowiązującego. Konstytucja zapewnia każdemu człowiekowi ochronę przed eksperymentami medycznymi bez dobrowolnie wyrażonej zgody (art. 39), nietykalność osobistą i wolność osobistą z ograniczeniami przewidzianymi przez ustawę (art. 41), ochronę prawną życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz prawo decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47), dostęp obywatela do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art. 51). Powyższe ogólne normy Konstytucji traktujące o prawach i wolnościach osobistych w sposób oczywisty odnoszą się m. in. do osób korzystających z usług medycznych, a więc pacjentów. Ustawy natomiast (w szczególności ustawa o zakładach opieki zdrowotnej) określają (stanowiąc o tym wprost) prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych możliwości udzielania odpowiednich świadczeń do korzystania z rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń, informacji o swoim stanie zdrowia, wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub ich odmowy - po uzyskaniu odpowiedniej informacji, intymności i poszanowania godności w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych, umierania w spokoju i godności. W zakładach opieki zdrowotnej przeznaczonych dla osób wymagających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych pacjent ma również prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez siebie, kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z osobami z zewnątrz, opieki duszpasterskiej. Realizacja prawa do ochrony zdrowia Obserwowana obecnie faktyczna sytuacja w zakresie ochrony zdrowia dzieci wskazuje, iż normatywne uregulowania gwarantujące dzieciom określone prawa nie zawsze są w praktyce realizowane w sposób należyty. Często dochodzi także do istotnych naruszeń tychże praw, co godzi w dobra dziecka. Zbyt często, co należy odnotować z ubolewaniem, przyczyną nierespektowania, a nawet ewidentnych pogwałceń praw dzieci są niespójne i trudne do wyegzekwowania przepisy prawa. Dla uwypuklenia problemów, jakie się w tej mierze rysują, uzasadnionym wydaje się przedstawienie kilku zaledwie sfer w jakich prawa dziecka do ochrony zdrowia były lub nadal są naruszane. Do czasu wejścia w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia w szczególnie skomplikowanym położeniu znajdowały się dzieci, które z różnych względów nie posiadały prawa do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych, w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Przeprowadzone analizy sytuacji jaka panowała w zakresie przestrzegania prawa dziecka do ochrony zdrowia doprowadziły do jednoznacznych wniosków, iż obowiązujące wówczas uregulowania były dalece niedoskonałe, co w sposób bezpośredni przekładało się na powstanie stanu zagrażającego zdrowiu bardzo licznej grupy dzieci.

4 Wykazano bowiem w sposób nie budzący wątpliwości, iż prawa dzieci wynikające z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 68 nakłada na władze publiczne obowiązek zapewnienia obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, a dzieciom ponadto gwarantuje prawo do szczególnej opieki zdrowotnej, były w sposób oczywisty naruszane. Poprzednio bowiem obowiązująca ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym nie zapewniała wszystkim dzieciom prawa do świadczeń zdrowotnych mimo, że w świetle założeń tego aktu prawnego, ubezpieczenie zdrowotne miało mieć charakter powszechny. Powszechność ubezpieczenia zdrowotnego powinna natomiast stanowić gwarancję, że żadna, nawet najmniejsza, zbiorowość, a w szczególności najmłodsi, nie zostanie pozbawiona prawa i możliwości korzystania z opieki zdrowotnej. Tymczasem na gruncie przepisów powołanej ustawy zbiorowością, co do której istniało rzeczywiste niebezpieczeństwo, iż zostanie pozostawiona poza kręgiem osób objętych powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym były dzieci osób nie ubezpieczonych, po ukończeniu 3 miesiąca życia, które nie uzyskały uprawnień z innego tytułu. Wskazany problem w szczególności odnosił się do dzieci, które nie rozpoczęły realizacji obowiązku szkolnego[21]. Mając powyższe na uwadze, Rzecznik przedsięwziął kroki mające na celu obligatoryjne objęcie ubezpieczeniem zdrowotnym, finansowanym ze środków publicznych, dzieci, które nie są objęte ubezpieczeniem z innego tytułu. Problem ten Rzecznik przedstawił w wystąpieniach generalnych kierowanych do Prezesa Rady Ministrów, Ministra Zdrowia a następnie do przewodniczących właściwych w sprawach zdrowia komisji sejmowej i senackiej. Działania te doprowadziły do wprowadzenia stosownych zapisów w ustawie z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, która to ustawa stwarza możliwości korzystania przez wszystkie dzieci ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych niezależnie od ich osobistej sytuacji. Podstawę po temu daje norma wynikająca z art. 197 ust. 2, zgodnie z którą świadczenia zdrowotne dzieciom do ukończenia 18 roku życia są udzielane bezpłatnie niezależnie od uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego. Przez świadczenia zdrowotne, w myśl ustawy, rozumie się także leki wydawane na zasadach określonych w ustawie. Odnotować jednak należy, iż jak dotąd nie wskazano jednoznacznej procedury zwracania świadczeniodawcom kosztów poniesionych na rzecz nieobjętych ubezpieczeniem dzieci. Minister Zdrowia nie wydał bowiem rozporządzenia, które uregulować ma sposób i tryb finansowania tych świadczeń zdrowotnych. Wydaje się także, iż w obecnej sytuacji nie znajduje uzasadnienia wprowadzenie do ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia zapisów (przeniesionych z ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym) określających rolę ośrodków pomocy społecznej w zakresie zgłaszania dzieci do ubezpieczenia zdrowotnego. Rozwiązania takie nie sprawdziły się bowiem w poprzednio obowiązującej ustawie, obecnie zaś w kontekście wprowadzenia zapisów art. 197 nowej ustawy, unormowanie to jest zbędne i wprowadza niepotrzebne wątpliwości. Innym zjawiskiem dowodzącym, iż przyjęte rozwiązania normatywne zawierają niespójności oraz nie zawierają skutecznych instrumentów pozwalających na ochronę prawa dziecka jest, powszechne obecnie, zjawisko naruszania praw przebywających w zakładach opieki

5 zdrowotnej dzieci do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osoby bliskie oraz do kontaktu z rodziną. Jak pokazują bowiem przeprowadzone analizy, nagminnie mają miejsce sytuacje, gdy arbitralną, częstokroć w żaden sposób nieuzasadnioną, decyzją kierownika zakładu opieki zdrowotnej lub ordynatora oddziału, odmawia się lub ogranicza rodzicom, lub innym członkom najbliższej rodziny, możliwości przebywania z chorym dzieckiem, pozbawiając go tym samym prawa do dodatkowej opieki oraz kontaktu z rodziną. Oczywistym staje się więc, iż naruszane są w ten sposób prawa dziecka zagwarantowane w Konstytucji - przede wszystkim prawo do szczególnej opieki zdrowotnej, jak też wynikające z Konwencji o Prawach Dziecka w szczególności z art. 9 ust. 3. Zjawisko to pozostaje także w sprzeczności z normami wynikającymi z ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, która wyraźnie formułuje prawo pacjenta do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osoby bliskie oraz do kontaktu z rodziną. Przyczyna wskazanego stanu rzeczy w znacznej mierze tkwi w nieskuteczności rozwiązań zawartych w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej, w zakresie w jakim odnosi się do praw pacjenta i ich egzekwowania. Brak jest w szczególności skutecznych instrumentów prawnych chroniących osoby których prawa są naruszane. Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej przewiduje wprawdzie możliwość dochodzenia odpowiedniego zadośćuczynienia, na drodze sądowej, w wypadku naruszenia określonych praw pacjenta, jednakże rozwiązanie takie nie daje możliwości żądania i wyegzekwowania od kierownika zakładu opieki zdrowotnej, praw, o których mowa w ustawie, w sytuacji gdy jest to niezbędne. Możliwość zaś wystąpienia z żądaniem zapłaty zadośćuczynienia nie zmieni faktu, iż prawo dziecka zostało pogwałcone. Niezbędnym staje się przeto wprowadzenie do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej zapisów wyraźnie obligujących kierowników placówek służby zdrowia do zapewnienia możliwości pobytu rodzica wraz z chorym dzieckiem, przy jednoczesnym określeniu warunków i zasad na jakich miałoby się to odbywać. W szczególności zagwarantowane winno być prawo dziecka i jego karmiącej matki do korzystania z oddzielnej sali. Nade wszystko jednak muszą być wprowadzenie rozwiązania pozwalające na sprawne egzekwowanie tegoż prawa. Równie palącym pozostaje także problem pobierania opłat za pobyt w zakładzie opieki zdrowotnej bliskiej dziecku osoby, która chce sprawować nad nim opiekę. W obecnej sytuacji bowiem, najbliżsi chorego dziecka gdy już uzyskają zgodę na przebywanie z nim, zmuszeni są ponosić różnego typu opłaty (w różnych placówkach w różnej wysokości i za różne rodzaje usług), co dodatkowo utrudnia, a niekiedy praktycznie pozbawia dziecko możliwości stałego kontaktu z osobą bliską. Problem ten, co jest szczególnie drastyczne, dotyczy także matek karmiących. Problem odpłatności z pobyt w placówkach opieki zdrowotnej przez osoby sprawujące dodatkową opiekę nad dzieckiem, pomimo jego doniosłości, pozostawał i pozostaje nierozwiązany na gruncie przepisów o ubezpieczeniu zdrowotnym. Aktualnie bowiem obowiązująca ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, w obecnym jej kształcie, nie przewiduje możliwości pokrywania kosztów pobytu w zakładzie opieki zdrowotnej osoby bliskiej, sprawującej opiekę nad chorym dzieckiem. Koszty te nie mogą także, z uwagi na zapisy ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, obciążać tegoż zakładu. Zatem cały ciężar finansowy spoczywa na rodzicach. Zważyć przy tym należy, iż rodziców często nie stać na pokrywanie znacznych kosztów stałego pobytu przy hospitalizowanym dziecku. W efekcie zatem dodatkowo cierpią mali pacjenci pozbawieni możliwości stałego kontaktu z bliskimi.

6 Fakt pobierania opłat przez część szpitali oraz różnice co do ich wysokości i asortymentu świadczą o nieodpowiednim skonstruowaniu zapisów ustaw, na podstawie których szpitale mają prawo do wprowadzania poprzez zapisy swoich wewnętrznych regulaminów - dodatkowych obciążeń finansowych osób ubezpieczonych. Postulować więc należy o dokonanie nowelizacji ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia poprzez wprowadzenie zapisów umożliwiających, w określonych tam przypadkach i zakresie, pokrywanie kosztów pobytu w szpitalu rodzica (innej bliskiej osoby) przy chorym dziecku, ze środków Funduszu. Przedstawione problemy były przedmiotem licznych wystąpień Rzecznika Praw Dziecka, kierowanych do Ministra Zdrowia w których informuje się o istniejącym stanie rzeczy i prosi o podjęcie niezbędnych działań. Niestety jednak problem ten nadal pozostaje nierozwiązany, nie podjęto bowiem inicjatyw, o które wnioskowano w wystąpieniach. Powyższe pokazuje więc iż na szczeblach decyzyjnych nie dostrzega się problemów chorego dziecka. Niedoceniane są także aspekty korzystnego z punku widzenia procesu terapeutycznego wpływu przebywania w zakładzie opieki zdrowotnej wraz z dzieckiem osoby mu najbliższej. Możliwość sprawowania takiej opieki nie tylko przyśpiesza proces leczenia, ale także wpływa zdecydowanie pozytywnie na jego skutki. Obecność osoby bliskiej przy chorym dziecku, która może sprawować nad nim opiekę niesie ze sobą także istotne ułatwienia dla personelu medycznego. Wydaje się, iż w tym przypadku ponownie decydują także pojęte krótkofalowo aspekty finansowe. Obecnie szczególnie trudna i niejasna sytuacja występuje w zakresie funkcjonowania medycyny szkolnej oraz przeprowadzania badań profilaktycznych. Nie może budzić wątpliwości, że od właściwego funkcjonowania medycyny szkolnej oraz zakresu prowadzenia i stopnia dostępności do profilaktycznej opieki medycznej prowadzonej dla najmłodszych w ogromnym stopniu zależy stan zdrowia osób dorosłych, a przez to w perspektywie czasu całego społeczeństwa. Dlatego też w krajach rozwiniętych przywiązuje się dużą wagę do zapewnienia dziecku odpowiedniej opieki zdrowotnej w szkołach oraz powszechnej dostępności do badań profilaktycznych. Rozwój badań profilaktycznych prowadzonych na rzecz dzieci zalecają również organizacje międzynarodowe afiliowane przy Organizacji Narodów Zjednoczonych, a zwłaszcza Światowa Organizacja Zdrowia. W tym kontekście niezrozumiałym jest aktualna sytuacja jaka występuje w tej mierze w Polsce. Analiza stanu funkcjonowania medycyny szkolnej oraz realizacji badań profilaktycznych w naszym kraju prowadzi do wniosku, iż ta bardzo ważna sfera opieki zdrowotnej nie znajduje właściwego do jej znaczenia uwzględnienia w obecnie obowiązującym systemie prawnym. Z dostępnych informacji w postaci danych statystycznych i epidemiologicznych zawierających się w dokumentach przygotowanych przez : Instytut Matki i Dziecka -Zakład Zdrowia Publicznego i Medycyny Szkolnej, Centrum Zdrowia Dziecka, Krajowego i Wojewódzkich Konsultantów w dziedzinie pediatrii, Rządową Radę Ludnościową wynika jednoznacznie, że mimo odmiennego w tym zakresie zdania Ministra Zdrowia, nastąpiło znaczne pogorszenie w dostępności dzieci do badań profilaktycznych, co bez wątpienia w niedalekiej przyszłości wywrze negatywne skutki dla naszego państwa i zdrowia jego obywateli. Medycyna szkolna rozumiana szeroko w zakresie obejmującym całościowo organizację opieki medyczną nad uczniami, monitorowanie ich sytuacji zdrowotnej, promocję zdrowia i edukację zdrowotną, wczesne wykrywanie zaburzeń w stanie zdrowia (badania przesiewowe), profilaktykę, pełną diagnostykę i leczenie wad i chorób z korektywą, rehabilitacją, orzecznictwem, w tym całkowicie zaniedbanym orzecznictwem w sprawach wychowania fizycznego i sportu - nawet jako pojęcie, o czym już wspomniano, została usunięta z oficjalnych dokumentów

7 Ministerstwa Zdrowia, w tym z projektów aktów prawnych tam przygotowywanych oraz z programu Narodowa Ochrona Zdrowia. Rzecznik Praw Dziecka kierując się troską o zdrowie dzieci oraz doceniając rolę medycyny szkolnej a zwłaszcza profilaktyki dla ochrony zdrowia dziecka podjął liczne działania mające na celu stworzenie odpowiednich instrumentów, jak też rozwiązań systemowych, które umożliwiłyby reaktywowanie tej jakże ważnej a nie docenianej dziedziny medycyny. W tym celu dokonano obszernych analiz oraz przeprowadzono konsultacje z przedstawicielami środowisk medycznych oraz organizacji zajmujących się ochroną zdrowia dzieci. Powyższe doprowadziły do konkluzji, iż przyczyn obecnego, złego stanu rzeczy jest wiele. W pierwszej kolejności, po raz kolejny, wskazać należy na brak jednoznacznych i spójnych uregulowań prawnych. Przede wszystkim do chwili obecnej nie uregulowano zasad funkcjonowania medycyny szkolnej. Żaden przepis wykonawczy ponadto nie normuje szczegółowo kwestii badań profilaktycznych dzieci do lat 18. Pozostałe z okresu sprzed wprowadzenia reformy zdrowia uregulowania prawne zostały częściowo uchylone, a zakres obowiązywania pozostałej części budzi wątpliwości. Stan taki nastręcza wielu trudności interpretacyjnych i nie pozwala na przyjęcie jednolitych rozwiązań. Akt normatywny jakim było rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 24 czerwca 1976 roku w sprawie powszechnych badań lekarskich dzieci i młodzieży[22] wydany na podstawie od dawna nieobowiązującej ustawy z dnia 28 października 1948 roku o zakładach społecznej służby zdrowia i planowanej gospodarce w służbie zdrowia nie ma aktualnie dostatecznego umocowania w obowiązującym systemie prawnym a zakres jego stosowania dotyczyć może tylko tych dzieci, które nabyły w dniu wejścia w życie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej uprawnienia do nieodpłatnych świadczeń medycznych wynikających z ustawy o zakładach społecznej służby zdrowia i planowanej gospodarce w służbie zdrowia. Jeszcze bardziej złożoną jest kwestia dotycząca rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 5 listopada 1992 r. w sprawie zakresu, organizacji oraz form opieki zdrowotnej nad uczniami[23], wydanego na podstawie art. 92 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty bowiem z dniem 1 stycznia 1999 r. przepis ten został uchylony przez art. 170 pkt 25 ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w zakresie uregulowanym przez wymienioną ustawę. Obecnie więc po wejściu w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia jego obowiązywanie jest wątpliwe. Rozwiązania dotyczące badań profilaktycznych oraz medycyny szkolnej przewidywała ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. Zgodnie z zapisem art. 31 b tej ustawy kasy chorych miały obowiązek realizować uprawnienia ubezpieczonych dzieci do świadczeń na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób poprzez m.in.: - prowadzenie profilaktyki stomatologicznej u dzieci do lat 18, - przeprowadzanie badań profilaktycznych u dzieci do lat 18 i kobiet w ciąży, - wykonywania szczepień ochronnych. Minister Zdrowia zobowiązany był do określenia, w drodze rozporządzenia, uwzględniając szczególną rolę profilaktyki, w tym promocji zdrowia, zakresu tych świadczeń zdrowotnych, w szczególności badań przesiewowych wraz z okresami, w których te badania są

8 przeprowadzane. Stosowny akt wykonawczy, który unormowałoby przedmiotowe kwestie w sposób szczegółowy i jednoznaczny nigdy jednak nie został wydany. Obecnie obowiązująca ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia także przewiduje rozwiązania zbliżone do przewidzianych poprzednio obowiązującą ustawą, niemniej jednak ich praktyczna realizacja zależy od wydania stosownych aktów wykonawczych, których jak dotąd nie ma i jak wynika z posiadanych informacji, co prawda rozpoczęte zostały prace legislacyjne jednak ich zaawansowanie nie jest zbyt duże. Rodzi to obawy, iż obecny szkodliwy dla dzieci stan rzeczy nadal będzie się utrzymywał. Kolejną przyczyna złej sytuacji w medycynie szkolnej jest niewątpliwie brak adekwatnych do potrzeb środków finansowych. Kwoty przeznaczane obecnie na ten cel są; jak wynika z przeprowadzonych analiz, dalece niewystarczające. Dodatkowym problemem był i jest nadal brak skutecznych instrumentów prawnych, które pozwoliłyby na egzekwowanie obowiązku finansowania przez dawniej kasy chorych a obecnie przez Narodowy Fundusz Zdrowia badań profilaktycznych dzieci w niezbędnym zakresie. Wreszcie jako na przyczynę obecnej sytuacji wskazać należy brak odpowiednich dokumentów pozwalających na wprowadzenie w życie powszechnie obowiązującego narodowego programu badań i świadczeń zdrowotnych z zakresu profilaktyki i medycyny szkolnej, które stworzyłyby strategię (plan) odpowiednich działań prozdrowotnych na rzecz dzieci oraz określiłyby metody ich realizacji. Dlatego też Rzecznik wnioskował o wydzielenie w budżecie państwa w ramach działu ochrona zdrowia, środków finansowych przeznaczonych na utworzenie i bieżące finansowanie powszechnie obowiązującego Narodowego Programu Badań Profilaktycznych Dzieci do lat 18, następnie przygotowanie i wdrożenie Zintegrowanego Systemu Ochrony Zdrowia Uczniów obejmującego promocję zdrowia, edukację zdrowotną, odżywianie, profilaktykę zagrożeń i chorób, badania przesiewowe i zapobieganie przemocy oraz dostosowaną do potrzeb uczniów kompleksową opiekę diagnostyczno-leczniczą i rehabilitacyjną z korektywą i orzecznictwem dla potrzeb ucznia i szkoły, w tym całkowicie obecnie zaniedbaną sferę orzekania w sprawie wychowania fizycznego i sportu oraz Narodowego Programu Zapobiegania Wypadkom i Urazom u Dzieci i Młodzieży z uwzględnieniem roli wszystkich resortów, instytucji i organizacji. Na podstawie powyższego można postawić tezę, iż niezbędnym jest stworzenie systemowego rozwiązania tego problemu społecznego poprzez odnowienie struktur organizacyjnych opieki nad dziećmi w wieku do 7 lat oraz medycyny szkolnej wraz z dostosowaniem przygotowanych propozycji organizacyjnych do obecnie obowiązujących przepisów prawnych. Korzystnym w tej mierze mogłaby okazać się rozwiązanie polegające na rozszerzeniu działalności istniejących już Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie o prowadzenie nadzoru merytorycznego nad profilaktyką zdrowotną dzieci do lat 7 i medycyną szkolną oraz przejęcie przez samorządy gminne i powiatowe środków finansowych przeznaczonych na badania profilaktyczne a obecnie zarządzanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Ze środków tych finansowane być winny działania mające na celu przywrócenie do szkół lekarzy i pielęgniarek szkolnych. Ze względu na fakt iż, opieka medyczna nad dziećmi od ukończenia 3 miesięcy do rozpoczęcia przez nie realizacji obowiązku szkolnego nie jest szczegółowo unormowana w żadnej ustawie należy poważnie rozważyć potrzebę odrębnego normatywnego ujęcia ogólnego systemu opieki medycznej nad dziećmi.

9 Kolejnym, niezwykle niebezpiecznym zjawiskiem jest odnotowywany w ostatnich latach wzrost liczby zachorowań na gruźlicę wśród dzieci. Panujące dotychczas przekonanie, że rozprzestrzenianie się tej choroby zostało zahamowane sprawiło, iż zaprzestano prowadzenia wnikliwej obserwacji oraz profilaktyki w tym zakresie. Tymczasem aktualnie zapadalność na tę groźną chorobę w Polsce wykazuje tendencję wzrostową. Zachodzi także obawa, iż gruźlica pozostawać może nadal chorobą społeczną, a w Polsce występować będzie niekorzystna sytuacja epidemiologiczna w porównaniu z krajami zachodnioeuropejskimi. W opinii Rzecznika koniecznym jest wzmożenie wysiłków w celu poprawy systemu zwalczania gruźlicy i powstrzymania ekspansji choroby. W przeciwnym razie bowiem, w perspektywie czasu, zjawisko to skutkować może tragicznymi konsekwencjami dla zdrowia dzieci i całego społeczeństwa. W odniesieniu do powyższego zauważyć należy coraz częściej pojawiające się sygnały poddające w wątpliwość skuteczność procedur przewidzianych w zakresie wykrywania gruźlicy przez ustawę z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach. W tych okolicznościach bardzo niepokojące są także opinie wskazujące na wadliwe działanie systemu opieki i monitorowania choroby w szczególności na niepełne rejestrowanie nowych zachorowań. Wydaje się, iż funkcjonujące dotychczas rozwiązania prawno- organizacyjne przewidziane przez uchyloną ustawę z dnia 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gruźlicy, pozwalały na skuteczniejsze zwalczanie tej choroby. Rozważyć należy zatem, czy wprowadzenie nowych rozwiązań nie wpływa negatywnie na funkcjonowanie systemu zwalczania gruźlicy. Ogromnym zagrożeniem dla zdrowia, jakie pojawiło się w ostatnich latach jest wprowadzenie fundamentalnych zmian w aktach prawnych normujących zasady odpłatności za pewne kategorie leków, a w szczególności w rozporządzeniu w sprawie wykazu leków podstawowych i uzupełniających oraz wysokości odpłatności za leki uzupełniające. Zaproponowane obecnie rozwiązania finansowo-organizacyjne w sposób szczególnie dotkliwy mogą odczuć dzieci, których stan zdrowia wymaga ciągłego stosowania leków, które to dotychczas - przynajmniej w części refundowano ze środków publicznych. Powyższe zmiany mogą wpłynąć na ograniczenie dostępności do niezbędnych dla zdrowia dzieci leków, co wydaje się tym bardziej prawdopodobne, zważywszy na okoliczność, iż zmiany idące w tym kierunku najbardziej uderzą w dzieci pochodzące z rodzin najmniej zamożnych, których nie będzie stać na zakup i tak już drogich leków. Brak dostępności do preparatów w szczególności będących podstawą leczenia chorego dziecka, powodować będzie postęp choroby, a co za tym idzie pogorszenie stanu zdrowia, a często także nieodwracalne zmiany i nieuchronnie spowoduje konieczność częstszych wizyt lekarskich. Zatem powinien ponowne być przeanalizowany powyższy problem i w efekcie czego przyjęte być winny rozwiązania prawne stwarzające szanse na uzyskanie stosownego wsparcia finansowego państwa w zakresie refundacji kosztów leków i materiałów medycznych dla dzieci chorych na choroby przewlekłe oraz nieuleczalne, a także z uwzględnieniem sytuacji dzieci z rodzin ubogich, niepełnych lub objętych patologiami społecznymi. Problemem szerszej natury, który jest przyczyną wielu trudności i zaniechań jest brak wielu aktów wykonawczych (rozporządzeń) do ustaw. Jest to problem szczególnie palący, ponieważ istnienie aktów wykonawczych częstokroć decyduje o możliwości realizacji praw dzieci wynikających z ustaw. Jednym z praktycznych negatywnych przykładów takiego działania jest, wcześniej już omawiany, problem badań profilaktycznych i medycyny szkolnej. Nie jest to jednak niestety przypadek odosobniony, bowiem nie wydano także rozporządzeń wykonawczych m. in. do ustawy o zakładach opieki zdrowotnej. Ustawa ta przewiduje w art.

10 10 ust. 5 delegację ustawową dla Ministra Zdrowia z której między innymi wynika, iż Minister ten określi, w drodze rozporządzenia szczegółowe zasady udzielania świadczeń zdrowotnych przez wolontariuszy. Zatem osoby które gotowe są nieść bezinteresowną pomoc cierpiącym dzieciom nie mają praktycznej i normatywnej możliwości funkcjonowania w placówkach opieki zdrowotnej. Sytuacje taką uznać należy za wielce niekorzystną, tak ze wzglądu na dobro chorego dziecka jak i na funkcjonowanie zakładów opieki zdrowotnej. Obecności osób, które są w stanie wpływać pozytywnie na stan zdrowotny jak i emocjonalny dziecka ma ogromne znaczenie w procesie jego leczenia. Dziecko jako pacjent wymaga bowiem szczególnej troski i wszechstronnej opieki. Niestety placówki służby zdrowia, z wielu powodów, nie zawsze są w stanie roztoczyć nad chorym dzieckiem opiekę w zakresie, który byłby dla niego optymalny. Dlatego też wolontariusze, dzięki swej pracy i kwalifikacjom, mogą stanowić wsparcie dla personelu medycznego w codziennej opiece nad dzieckiem. Dalsze utrzymywanie się powyższego stanu spowodować może dopuszczenie do sytuacji niekontrolowanego udzielania świadczeń przez osoby, które nie spełniają kryteriów zawodowych ani zdrowotnych niezbędnych przy udzielaniu pomocy medycznej dzieciom. Nie wykonaną pozostaje także delegacja przewidziana w art. 28 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej, zgodnie z którą minister właściwy do spraw zdrowia, w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości i ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, winien określić obowiązki personelu pogotowia ratunkowego w razie uzasadnionego przypuszczenia, że wypadek pozostaje w bezpośrednim związku z czynem przestępczym, uwzględniając w szczególności: - obowiązki dyspozytora biura wezwań, - obowiązki personelu zespołu wyjazdowego, - obowiązki pozostałych pracowników pogotowia. Tymczasem w ostatnich latach coraz częściej publikowane są informacje o aktach przemocy skierowanych przeciwko dzieciom. Niestety jednak bardzo często czyny przestępcze wymierzone przeciwko najmłodszym pozostają bezkarne, ponieważ organy kompetentne do ich ścigania nie są informowane o ich zaistnieniu. Zdarzenia takowe bowiem z wielu powodów zostają zatajone, w szczególności, gdy ich sprawcą jest osoba z kręgu rodziny (domowników) dziecka. Często jednak mają miejsce sytuacje, kiedy dziecko, które stało się ofiarą przemocy, korzysta z pomocy medycznej udzielanej np. przez personel pogotowia ratunkowego. Dlatego więc niezwykle istotnym jest, aby personel medyczny, który ma do czynienia z takimi sytuacjami, powiadamiał o ich zaistnieniu właściwe organy. W związku z czym tak ważnym jest, aby przedmiotowa problematyka została jasno i precyzyjnie unormowana w akcie wykonawczym. Wiele problemów związanych z brakiem aktów wykonawczych ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty dotyka także dzieci niepełnosprawnych, niezbędnych do realizacji działań prozdrowotnych na ich rzecz. Wskazać należy w szczególności na delegacje wynikające z art. 71b ust. 7 oraz art. 71c ust. 2. Zgodnie ze wskazanymi normami w drodze rozporządzeń określone winny być takie kwestie jak: 1) warunki organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, o których mowa w art. 71b ust. 2a ustawy, z uwzględnieniem w szczególności form współpracy z rodziną dziecka, 2) warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży, o których mowa w art. 71b ust. 1 ustawy, w tym warunki przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów

11 oraz ich formy, w przedszkolach i szkołach lub oddziałach specjalnych oraz w ośrodkach, o których mowa w art. 2 pkt 5, uwzględniając szczególne potrzeby psychofizyczne i edukacyjne tych dzieci i młodzieży, 3) warunki organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży, o których mowa w art. 71b ust. 1, w tym warunki przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów oraz ich formy, w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych oraz przedszkolach i szkołach lub oddziałach integracyjnych, uwzględniając w szczególności konieczność dostosowania programów nauczania oraz metod pracy do koncepcji programowej i organizacyjnej kształcenia w formach integracyjnych, a także zatrudnienie specjalistów dla jej realizacji, 4) sposób i tryb organizowania indywidualnego nauczania, o którym mowa w art. 71c ust. 1a, uwzględniając w szczególności wymiar godzin zajęć edukacyjnych realizowanych bezpośrednio z uczniem. Podobnie brak jest aktu wykonawczego do art. 50 ust. 2 ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej[24] w którym Rada Ministrów określi zakres i zasady sprawowania opieki medycznej nad osobami uczestniczącymi w zajęciach wychowania fizycznego, sportowych i rekreacyjnych oraz w imprezach sportowych i rekreacyjnych. Jest to bardzo groźna sytuacja z uwagi na fakt, iż w ostatnim okresie coraz częściej pojawiają się informacje o złym stanie zabezpieczenia medycznego imprez sportowych, zajęć wychowania fizycznego oraz fakultatywnych zajęć sportowych w szkołach. Przedsięwzięcia sportowe, z uwagi na ich specyfikę, niosą ze sobą ryzyko wystąpienia czynników powodujących zagrożenie dla zdrowia a nawet życia - czego tragiczne przykłady miały jak wiemy ostatnio miejsce. Niezbędnym więc jest aby przedsięwzięcia te posiadały stosowne do potrzeb zabezpieczenie medyczne. Ze szczególną obawą należy zauważyć, iż problemy te odnoszą się także, a może przede wszystkim, do dzieci, które w tychże imprezach i zajęciach sportowych uczestniczą. Mając powyższe przykłady na uwadze należy stwierdzić, iż jednym z podstawowych problemów związanych z realizacją prawa do ochrony zdrowia dzieci jest zbyt często występujący brak przepisów wykonawczych w ogóle, wydawanie ich z dużym opóźnieniem lub niedokonywanie nowelizacji przepisów wykonawczych po dokonanej nowelizacji ustaw. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na odnotowywanie coraz częściej przypadków chorób które dotąd występowały tylko nielicznie lub nie były w ogóle rozpoznawane. Przykładem tego jest np. retinopatia lub mukowiskidoza. Powoduje to, iż coraz bardziej uwidacznia się potrzeba wprowadzenia szczególnych bardziej elastycznych rozwiązań organizacyjnych, które wychodziłyby naprzeciw nowym wyzwaniom w medycynie i opiece nad dziećmi chorymi na tak specyficzne schorzenia. Jak dotąd rozwiązań takich brakuje. Podsumowanie i wnioski. Jak już wspomniano na wstępie, Konstytucja zawiera zapis obligujący władze publiczne do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom. Szczególna opieka zdrowotna winna przejawiać się poprzez wprowadzenie przez władze publiczne szczególnych rozwiązań prawnych i podejmowanie działań, które zapewnić mają dziecku wyższy poziom opieki zdrowotnej niż ogółowi populacji oraz uwzględniać szczególne w tej mierze potrzeby dziecka.

12 Można w tym miejscu postawić pytanie, czy przywołana norma konstytucyjna jest w praktyce realizowana? Po analizie obecnej sytuacji w ochronie zdrowia dzieci, stwierdzić można, iż sposób funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej nad dzieckiem zdaje się być daleki od rozwiązań wynikających z zapisów Konstytucji. Działanie tego systemu nie tylko nie zapewnia opieki zdrowotnej nad dzieckiem w stopniu podstawowym lecz w wielu aspektach nie spełnia także wymagań minimalnych. Przede wszystkim jak dotąd nie wprowadzono szczególnych systemowych rozwiązań prawnych, które odpowiadałyby specyficznym potrzebom dzieci związanym z ochroną zdrowia, czego jak się wydaje należy oczekiwać w związku wyraźnym w tej mierze zapisem Konstytucji. Opieka zdrowotna nad najmłodszymi, co do zasady, realizowana jest tylko na podstawie ogólnych przepisów mających zastosowanie do wszystkich osób. Rozwiązanie takie nie sprzyja a nawet uniemożliwia roztoczenie szczególnej opieki zdrowotnej nad dzieckiem. Bezwzględnie koniecznym staje się zatem ustawowe unormowanie zagadnień odnoszących się tylko do dzieci. Szczególnej regulacji wymaga problematyka zasad funkcjonowania medycyny szkolnej oraz zasad opieki zdrowotnej nad dzieckiem od 3 miesiąca życia do czasu rozpoczęcia realizacji obowiązku szkolnego. Obecnie brak takich unormowań jest wyraźnie widoczny. W ślad za ustawami wprowadzonych winno być szereg rozporządzeń precyzyjnie normujących kwestie zawarte w ustawach. Braki w tym względzie już obecnie powodują poważne perturbacje. Niewypełnianie delegacji ustawowych przez właściwe do tego organy władzy publicznej a także zaniechanie, w koniecznych zakresie, niezbędnych nowelizacji aktów wykonawczych prowadzi wielokrotnie do zamiany ustawowych praw dzieci w puste słowa. Równie palącym pozostaje problem aktów wykonawczych wydanych na podstawie uchylonych częściowo lub w całości norm ustawowych. Sprawia to, iż w istocie często nie sposób rozstrzygnąć czy i w jakim zakresie akty takie obowiązują oraz do jakich kategorii dzieci i co do jakiego zakresu świadczeń mają zastosowanie. Uznać należy, iż istnienie takiej sytuacji w demokratycznym państwie prawa nie powinno mieć miejsca. Ze względu na skalę i realność zagrożeń płynących z utrzymywania dalej obecnego stanu organizacyjnego ochrony zdrowia dzieci należy podjęć działania mające na celu przygotowanie szczególnych programów zdrowotnych określających podstawowe kierunki polityki prozdrowotnej władz państwowych na rzecz dzieci oraz wspierających wszelkie formy inicjatyw nakierowanych na ochronę zdrowia najmłodszych. Takich szczególnych programów jak dotąd nie powołano pomimo licznych apeli ze strony Rzecznika. W tych okolicznościach stwierdzić należy, iż bez podejmowania działań w sposób skoordynowany, całościowy, powszechny, systemowy, oparty na rzetelnych ocenach sytuacji, uwzględnieniu zasadniczej roli rodziny oraz stosownej odpowiedzialności całego

13 społeczeństwa i państwa nie będzie możliwe zapewnienie dzieciom właściwego poziomu ochrony zdrowia [1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483, z 2001r. Nr 28, poz. 319) [2] Konwencja o Prawach Dziecka (Dz.U. z 1991r. Nr 120, poz. 526, DZ. U. z 2000r. Nr 2, poz. 11) [3] Europejska Karta Społeczna (Dz. U. z 1999r. Nr 8, poz. 67) [4] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (Dz.U. z 1977r. Nr 38, poz.169) [5] ustawa z dnia 31 stycznia 2003r o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia.(Dz. U. Nr 45, poz. 391) Ustawa ta reguluje materię odnoszącą się do realizacji prawa do ochrony zdrowia w tym do profilaktycznej opieki zdrowotnej. Osoby ubezpieczone na zasadach określonych w ustawie, mają zapewnione świadczenia zdrowotne mające na celu: zachowanie zdrowia oraz zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie, zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie. Ustawa określa sposoby realizacji prawa do świadczeń na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób, w tym między innymi prawo do badań profilaktycznych, szczegółowo określa prawo do leczenia szpitalnego, prawo do świadczeń rehabilitacji leczniczej w celu zapobieżenia niepełnosprawności, jej usunięcia, ograniczenia lub złagodzenia jej skutków, prawo do bezpłatnych podstawowych świadczeń zdrowotnych lekarza stomatologa oraz podstawowych materiałów stomatologicznych stosowanych przy udzielaniu tych świadczeń, a dzieci i młodzież do ukończenia 18 roku życia prawo do bezpłatnych dodatkowych świadczeń zdrowotnych lekarza stomatologa oraz materiałów stosowanych przy udzielaniu tych świadczeń, jak też prawo do bezpłatnych leków i materiałów medycznych. Zaznaczyć także należy, iż na mocy ustawy prawa do świadczeń zdrowotnych przysługują wszystkim dzieciom niezależnie od tego czy zaliczają się do kategorii osób ubezpieczonych. [6] ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535, z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i Nr 113, poz. 731, z 1998 r. Nr 106, poz. 668 oraz z 1999 r. Nr 11, poz. 95, z 2000r. Nr 120, poz. 1268). Ustawa zawiera szczególną regulację związaną z ochroną zdrowia. Ustawa ta przewiduje między innymi działania zapobiegawcze w zakresie ochrony zdrowia psychicznego podejmowane wobec dzieci, młodzieży obejmujące w szczególności stosowanie zasad ochrony zdrowia psychicznego w pracy szkół, placówek oświatowych, opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych. Szczegółowo normuje także postępowanie lecznicze oraz rehabilitację, [7] ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 91, poz. 408, z 1992 r. Nr 63, poz. 315, z 1994 r. Nr 121, poz. 591, z 1995 r. Nr 138, poz. 682, z 1996 r. Nr 24, poz. 110, z 1997 r. Nr 104, poz. 661, Nr 121, poz. 769 i Nr 158, poz. 1041, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, Nr 117, poz. 756 i Nr 162, poz. 1115, z 1999 r. Nr 28, poz. 255 i 256 i Nr 84, poz. 935, z 2000 r. Nr 3, poz. 28, Nr 12, poz. 136, Nr 43, poz. 489, Nr 84, poz. 948, Nr 114, poz i Nr 120, poz oraz z 2001 r. Nr 5, poz. 45, Nr 88, poz. 961, Nr 100,

14 poz. 1083, Nr 111, poz. 1193, Nr 113, poz. 1207, Nr 126, poz. 1382, 1383 i 1384 i Nr 128, poz. 1407, z 2002r. Nr 113, poz. 984). Ustawa reguluje między innymi zasady udzielania świadczeń zdrowotnych i ich rodzaje oraz prawa pacjenta. [8] ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 i Nr 106, poz. 496, z 1997 r. Nr 28, poz. 153 i Nr 141, poz. 943, z 1998 r. Nr 117, poz. 759 i Nr 162, poz. 1126, z 2000 r. Nr 12, poz. 136, Nr 19, poz. 239, Nr 48, poz. 550, Nr 104, poz. 1104, Nr 120, poz i Nr 122, poz. 1320, z 2001 r. Nr 111, poz i Nr 144, poz oraz z 2002 r. Nr 41, poz. 362, Nr 113, poz. 984 i Nr 141, poz. 1185). Zaznaczyć jednakże należy, iż ustawa ta zawiera jedynie szczątkową regulację w zakresie ochrony zdrowia, mianowicie w art. 92 przewiduje, iż uczniowie mają prawo do opieki zdrowotnej, a w szczególności do korzystania z bezpłatnych świadczeń leczniczych i rehabilitacyjnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Zapis ten jednak utracił częściowo moc prawną w zakresie uregulowanym przez ustawę o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, co w związku z wejściem w życie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia poddaje w wątpliwość jego obowiązywanie. [9] ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym (Dz. U. Nr 23, poz. 150, z 1987 r. Nr 33, poz. 180, z 1989 r. Nr 35, poz. 192, z 1990 r. Nr 34, poz. 198, z 1998 r. Nr 162, poz oraz z 2000r. Nr 120, poz. 1268). [10] ustawa z dnia 6 września 2001r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach (Dz. U. Nr 126, poz. 1384) [11] ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2003r. Nr 24, poz. 198) [12] ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55, z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i Nr 121, poz. 770 oraz z 1999r. Nr 96, poz ) [13] ustawa z dnia 14 marca 1985r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 1998 r. Nr 90, poz. 575, Nr 106, poz. 668 i Nr 117, poz. 756, z 1999 r. Nr 70, poz. 778, z 2000 r. Nr 12, poz. 136 i Nr 120, poz. 1268, z 2001 r. Nr 11, poz. 84, Nr 29, poz. 320, Nr 42, poz. 473, Nr 63, poz. 634, Nr 125, poz. 1367, Nr 126, poz i Nr 128, poz i 1408 oraz z 2002 r. Nr 37, poz. 329 i Nr 74, poz. 676, Nr 135, poz.1145) [14] ustawa z dnia 7 stycznia 1993r o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z 1995 r. Nr 66, poz. 334, z 1996 r. Nr 139, poz. 646, z 1997 r. Nr 141, poz. 943 i Nr 157, poz. 1040, z 1999 r. Nr 5, poz. 32 oraz z 2001r. Nr 154, poz. 1792) [15] ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 i Nr 128, poz. 840, z 1999 r. Nr 64, poz. 729 i Nr 83, poz. 931 oraz z 2000 r. Nr 48, poz. 548, Nr 93, poz. 1027, Nr 116, poz i z 2001r. Nr 98, poz. 1071) [16] ustawa z dnia 20 maja 1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz. 114, z 1981 r. Nr 24, poz. 124, z 1982 r. Nr 16, poz. 125, z 1983 r. Nr 6, poz. 35 i Nr 44, poz. 203, z 1984 r. Nr 54, poz. 275, z 1985 r. Nr 14, poz. 60 i Nr 23, poz. 100, z 1986 r. Nr 39, poz. 193, z 1988 r. Nr 20, poz. 135 i Nr 41, poz. 324, z 1989 r. Nr 34, poz. 180, z 1990 r. Nr 51, poz. 297, Nr 72, poz. 422 i Nr 86, poz. 504, z 1991 r. Nr 75, poz. 332 i Nr 91, poz. 408, z 1992 r. Nr 24, poz. 101, z 1994 r. Nr 123, poz. 600, z 1995 r. Nr 6, poz. 29, Nr 60, poz. 310 i Nr 95, poz.

15 475, z 1997 r. Nr 54, poz. 349, Nr 60, poz. 369, Nr 85, poz. 539, Nr 98, poz. 602, Nr 104, poz. 661, Nr 106, poz. 677, Nr 111, poz. 724, Nr 123, poz. 779, Nr 133, poz. 884 i Nr 141, poz. 942, z 1998 r. Nr 113, poz. 717, z 1999 r. Nr 83, poz. 931 i Nr 101, poz. 1178, z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 73, poz. 852, Nr 74, poz. 855 i Nr 117, poz oraz z 2001 r. Nr 100, poz. 1081, Nr 106, poz i Nr 125, poz. 1371) [17] ustawa z dnia 6 stycznia 2000 o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz.U. Nr 6, poz. 69) [18] ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 204 i Nr 76, poz. 691) [19] ustawa z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 138, poz. 682 oraz z 1997 r. Nr 88, poz. 554 i Nr 104, poz. 661 oraz z 2000r. Nr 120, poz. 1268) [20] ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, z 1971 r. Nr 27, poz. 252, z 1976 r. Nr 19, poz. 122, z 1982 r. Nr 11, poz. 81, Nr 19, poz. 147 i Nr 30, poz. 210, z 1984 r. Nr 45, poz. 242, z 1985 r. Nr 22, poz. 99, z 1989 r. Nr 3, poz. 11, z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321 i Nr 79, poz. 464, z 1991 r. Nr 107, poz. 464 i Nr 115, poz. 496, z 1993 r. Nr 17, poz. 78, z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 85, poz. 388 i Nr 105, poz. 509, z 1995 r. Nr 83, poz. 417, z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646 i Nr 149, poz. 703, z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751 i Nr 157, poz. 1040, z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 117, poz. 758, z 1999 r. Nr 52, poz. 532, z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 74, poz. 855 i 857, Nr 88, poz. 983 i Nr 114, poz. 1191, z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr 71, poz. 733, Nr 130, poz i Nr 145, poz oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984). [21] Przewidziane w ustawie o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym regulacje, które w założeniu jak się wydaje miały chronić dzieci przed znalezieniem się w omawianym położeniu, okazały się dalece nieskuteczne. Procedury tam zawarte miały ograniczony zakres i były na tyle skomplikowane, iż w praktyce niezwykle trudną a częstokroć niemożliwą była ich realizacja. Ustawa w art. 8 pkt 11a przewidywała mianowicie, iż obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego podlegały dzieci do czasu rozpoczęcia realizacji obowiązku szkolnego, nie przebywające w placówkach, o których mowa w pkt 11 art. 8, nie podlegające ubezpieczeniu z innego tytułu, z zastrzeżeniem jednak art. 15 pkt 2a. Zastrzeżenie to powodowało, iż obowiązek ubezpieczenia powstawał z dniem uznania przez ośrodek pomocy społecznej konieczności i zasadności objęcia ubezpieczeniem, a wygasał z dniem uznania, że konieczność i zasadność objęcia takim ubezpieczeniem ustała. W takiej sytuacji objęcie dziecka ubezpieczeniem zdrowotnym uzależniony był od podjęcia stosownych działań przez właściwy ośrodek pomocy społecznej. Ponadto przepisy te pozostawiały pełną swobodę i znaczny zakres uznaniowości w ocenie sytuacji dziecka. Poważne trudności wynikały także z treści będącego konsekwencją powyższych zapisów art. 16 ust 4a ustawy zgodnie z którym dzieci, o których mowa w art. 8 pkt 11a, zgłaszał do ubezpieczenia zdrowotnego ośrodek pomocy społecznej, z własnej inicjatywy, na wniosek opiekuna prawnego lub faktycznego dziecka lub na wniosek innej osoby. Zatem aby stosowne działania zostały podjęte ośrodek musiał powziąć wiadomość o takiej potrzebie. Zważyć jednak należy, iż osoby, które mogłyby wystąpić ze stosownym wnioskiem (w szczególności opiekunowie prawni) częstokroć nie miały świadomości, że prawo taką możliwość przewidywało albo też ignorowały potrzebę podjęcia stosownych działań. Natomiast, jak wykazały przeprowadzone analizy, podjecie działań z własnej inicjatywy przez ośrodek pomocy społecznej z wielu powodów praktycznie pozostawało tylko i wyłącznie teoretyczną możliwością, ponieważ brak było jasnych procedur mówiących o sposobie zbierania takich informacji i kryteriów ich oceny. W powyższej sytuacji dziecko zostawało pozbawione możliwości korzystania ze świadczeń publicznej służby

16 zdrowia, co w oczywisty sposób skutkowało powstaniem zagrożenia dla jego zdrowia. Problemy, które się z tym wiązały zwykle ujawniały się dopiero, gdy dziecko trafiało do placówki służby zdrowia w sytuacji krytycznej i okazywało się, że nie posiada ubezpieczenia zdrowotnego. Jednocześnie, nie może budzić wątpliwości, iż dzieci, o których mowa, nie korzystały z wizyt prywatnych, ponieważ wskazana sytuacja w głównej mierze dotyczyła dzieci pochodzących z najuboższych grup społecznych (zamieszkujących tereny wiejskie, tereny gdzie występuje wysokie bezrobocie oraz degradacja społeczna), których opiekunów nie stać było na pokrycie kosztów wizyty w prywatnych gabinetach lekarskich. Z oczywistych względów istnienie takiej sytuacji nie mogło być dalej tolerowane. Prawo winno bowiem gwarantować dzieciom łatwy dostęp do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego bez konieczności podejmowania przez inne osoby lub instytucje dodatkowych działań, a w szczególności wedle tak niejasnych i nadmiernie rozbudowanych procedur, jakie obowiązywały na gruncie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym. [22] Dz. U. Nr 25, poz [23] Dz.U. Nr.87, poz. 441, ze zm. [24] Dz. U. z 2001 r. Nr 81, poz. 889 i Nr 102, poz oraz z 2002 r. Nr 4, poz. 31, Nr 25, poz. 253, Nr 74, poz. 676, Nr 93, poz. 820 i Nr 130, poz Edukacja dzieci w zakresie znajomości ich praw UNICEF Według badań przeprowadzonych na zlecenie UNICEF w Polsce w 2001 roku, na reprezentatywnej próbie dzieci i młodzieży, tylko 13% dzieci deklaruje, że posiada dużo informacji na temat praw dziecka, 52% posiada trochę informacji, a 35% wie bardzo mało albo nic. Pytane dokładniej, o jakich prawach wiedzą dzieci wymieniały prawo do nauki i zabawy (71%), poczucia bezpieczeństwa i zdrowia (51%), godności i wolności (49%) oraz o posiadaniu rodziny i opieki (30%). W artykule 42 Konwencji o Prawach Dziecka Państwa-Strony zobowiązują się do szerzenia informacji o zasadach i postanowieniach Konwencji i to zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci, wykorzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki. Obowiązujący w Polsce system prawny szczegółowo określa prawa dziecka, w tym także prawa dziecka do informacji i do poznania własnych praw. Preambuła do ustawy o systemie oświaty zawiera odniesienie do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz do Konwencji o Prawach Dziecka. Problematyka praw dziecka powinna, więc być w szkole realizowana. Dlaczego więc tak mało dzieci zna swoje prawa? W większości szkół problematyka praw dziecka włączana jest do programów wychowawczych czy programów nauczania. Nie istnieje jednak program, czy przedmiot systematycznie i

17 konsekwentnie poruszający to zagadnienie. Jeżeli temat ten w ogóle jest poruszany, to przy okazji innych zagadnień i często w ograniczonym zakresie. Kolejną kwestią jest brak przygotowania nauczycieli do uczenia dzieci o przysługujących im prawach. Wprawdzie odbywają się sporadyczne warsztaty, czy szkolenia dla wybranych nauczycieli, czy pedagogów, ale nie obejmują one wszystkich, którzy tą tematyką powinni się zajmować. W konsekwencji dzieci, które uczyły się o swoich prawach i często potrafią nawet je wyrecytować nie rozumieją, co się za nimi kryje i jakie w praktyce wynikają z nich konsekwencje. Skrajną sytuacją jest nie tylko brak nauczania praw dziecka, ale ich łamanie. Tymczasem ważne jest stworzenie w szkole atmosfery poszanowania wzajemnych praw, w której dzieci nie tylko będą uczyły się teorii, ale w praktyce poznawały, na czym polegają przysługujące im prawa, a z drugiej strony, w jaki sposób należy respektować prawa innych ludzi. Znajomość prawa dziecka jest pierwszym krokiem do poprawy sytuacji dzieci w Polsce. W następnej kolejności trzeba również stworzyć mechanizmy, które umożliwią dzieciom otrzymanie pomocy i wsparcia, kiedy ich prawa są łamane. Rzecznik Praw Dziecka Konstytucyjne Podstawy Ochrony Praw Dzieci We współczesnym świecie jednym z najistotniejszych warunków wpływających na harmonijny rozwój dziecka, jest prawo. Prawo, wtedy jest tworzone dla dobra dziecka kiedy chroni jego godność i podmiotowość, umożliwiając jednocześnie jego harmonijny rozwój od momentu jego poczęcia aż do przejścia do pełnoletności. Czy zatem dziecko w obliczu prawa jest w Polsce przez nie w sposób należyty chronione i czy obowiązujące prawo zabezpiecza go na każdym etapie jego rozwoju? Moim podstawowym zadaniem jest poszukiwanie odpowiedzi na tak postawione pytanie i aby temu sprostać dokonuję stałej analizy obowiązujących i projektowanych przepisów prawnych. Dokonując analizy podstaw legislacyjnych ochrony praw dziecka w obowiązującym w Polsce systemie prawnym należy stwierdzić że fundamentalne znaczenie posiada treść postanowień zawartych w Zasadach ogólnych Konstytucji RP z 1997 r. w których zapisano między innymi: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Warto podkreślić, że nowa konstytucja wprowadziła po raz pierwszy wyraźne odesłanie do tej podstawowej zasady i wartości systemu prawnego. Art. 30 Konstytucji przedstawia najszersze ujęcie zasady i jest zarazem nakazem kierowanym do ustawodawcy. Tym samym żadna stanowiona norma prawna nie może naruszyć przyrodzonej godności człowieka, będącej wobec nich pierwotną i decydującej o istocie stanowionych praw. Dziecko jest człowiekiem, który domaga się zapewnienia mu odpowiednich warunków do pełni osobowego rozwoju. Konstytucja zawiera katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich, a także przepisy szczególne dotyczące bezpośrednio praw dziecka. Nie należy zapominać, iż prawa dziecka to prawa człowieka, który jest chroniony od momentu jego poczęcia. Rzeczypospolita Polska ma obowiązek chronić macierzyństwo i rodzicielstwo, zgodnie z zapisem konstytucyjnym. Z przepisu art. 68 konstytucji, wynika bezpośrednio zasada, iż każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Władze publiczne zostały zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym. Ustawodawca nie bez powodu podkreślił szczególność opieki zdrowotnej nad dzieckiem. Można przyjąć, iż konstytucyjne obowiązki w tej dziedzinie państwo ma wykonywać nie tylko poprzez zagwarantowanie bezpłatnych świadczeń zdrowotnych, ale również poprzez tworzenie i wspieranie instrumentów prawnych

18 dających podstawę do zachowania jak najlepszego zdrowia dziecka i zagwarantowania im godnego życia w rodzinie i społeczeństwie. Tak jak to już wyżej wspomniałem, ochrona rodzicielstwa i rodziny jest zasadą konstytucyjną i to o wysokiej randze. Art. 18 Konstytucji stanowi "Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej". Rozwinięcie tej zasady znajdziemy w innym zapisie konstytucji, (art. 72 ust 2) gdzie podkreślone zostało pierwszeństwo pieczy rodzicielskiej nad innymi postaciami pieczy nad dzieckiem. To rodzina jest naturalnym środowiskiem rozwoju dziecka i powinna ona być w sposób szczególny chroniona. Rodzina jest miejscem kształtowania najważniejszych cech osobowości dziecka. W momencie, gdy dziecko zostaje pozbawione naturalnej opieki rodziców obowiązkiem państwa jest roztoczenie opieki nad takim dzieckiem i okazanie mu należytej pomocy. Z zasady tej wynika kolejne prawo. Prawo do godziwych warunków socjalnych. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych (art. 71). Przede wszystkim państwo wspiera własne siły rodziców dla uzyskania godziwego poziomu życia, jednakże nie może wyręczać rodziny ze sprawowania jej funkcji. W naszej konstytucji przyjęta jest zasada pomocniczości państwa, z której wynika, iż polityka gospodarcza kraju powinna sprzyjać uzyskiwaniu dochodów z pracy dla utrzymania rodziny i uzupełniać świadczeniami pomocy społecznej te spośród nich, których dochód nie pozwala na zapewnienie godziwego poziomu życia. Konstytucja roztacza ponadto ochronę nad matkami przed i po urodzeniu dziecka. Ochrona ta wynika z naturalnych potrzeb kobiety i jej dziecka. Sformułowanie w art. 70 ust 1 i 2 Konstytucji RP określa prawo do nauki, które pociąga za sobą obowiązek szkolny. Trudną do przecenienia i podważenia jest rola edukacji w życiu dziecka. Określony w Konstytucji obowiązek nauki do lat 18 może być realizowany przez dowolną formę kształcenia, tj. zarówno poprzez naukę w szkole ponadpodstawowej, czy też przyuczanie do zawodu, kursy. Zasada konstytucyjna stanowi, iż nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa zasadnicza reguluje też kwestię pracy dzieci. Zgodnie z zapisem art. 65 ust 3 Konstytucji w Polsce jest zakaz stałego zatrudniania dzieci do lat 16. Wobec narastających przejawów przemocy i okrucieństwa otaczających dziecko, jakże ważny jest zapis konstytucyjny nakładający na władze publiczne obowiązek ochrony dziecka przed tego rodzaju zjawiskami. W art. 72 ust 1 czytamy "Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją". Zapisy Konstytucji określają również procedurę realizacji tych praw dziecka. Mianowicie w toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. Zapis ten sprawia, iż głos i zdanie dziecka powinno być ważne dla organów władzy publicznej. W ten sposób dziecko z biernego podmiotu swoich własnych praw staje się aktywnym członkiem życia społecznego. Wymienione przeze mnie przepisy konstytucji są podstawą dla aktów prawnych szczegółowo normujących prawa dzieci-obywateli w różnych dziedzinach stawodawstwa. Każde z przytoczonych powyżej praw znajduje swoje szczegółowe rozwinięcie i dokładne dookreślenie w ustawodawstwie polskim. Nie sposób tu wymienić wszystkich ustaw i rozporządzeń, najbardziej charakterystyczne zostały przeze mnie szczegółowo wymienione: -w złożonym w sejmie w 2002r. sprawozdaniu z mojej działalności za 2001r. -w przygotowanym sprawozdaniu z działalności RPD za 2002r. (składanym sejmowi w czerwcu br.) Możliwość stosowania Konstytucji wprost oraz znajdujące się w niej wezwanie do wszystkich,

19 którzy prawo uchwalają lub je stosują, by czynili to z poszanowaniem godności dziecka, daje nie tylko mnie ale także wszystkim obywatelom, prawo domagania się od wszelkich organów władzy publicznej, aby wykonywały swoje obowiązki rzetelnie, przestrzegając omawianej tu zasady. Ustanawiane w Polsce przez kompetentne do tego organy, akty prawne winny w sposób pełny i kompleksowy realizować prawa dziecka określone w Konstytucji i w ratyfikowanych przez Polskę umowach międzynarodowych. Z formalnego punktu widzenia można stwierdzić, że w zasadzie obowiązujący w Polsce system prawa w sposób należyty chroni dzieci i tym samym wypełnia normy zawarte w Konstytucji, jednakże nie zawsze udaje się w pełni zrealizować w praktyce zasadę tworzenia prawa tylko dla dobra dziecka. Nadal zdarzają się przypadki gdy prawo nie dostrzega potrzeb dziecka i nie zauważa jego obiektywnego interesu. Przypadki działań ze szkodą dla dzieci dotyczą zarówno uchwalania przepisów nie uwzględniających obiektywnie rozumianego interesu dzieci ale także odnoszą się do kwestii braku aktywności w uchwalaniu oczekiwanych nowych unormowań mających polepszyć warunki rozwoju społecznego i zdrowotnego młodego pokolenia. Niestety bardzo częstą praktyką jest niewydawanie przez organy rządowe przepisów wykonawczych - co czyni wielokrotnie zapisane ustawowo dla dzieci prawa pustymi słowami. Swoją szczegółową ocenę przestrzegania praw dziecka przedstawiłem w informacji o mojej działalności za rok 2001 oraz za rok Należy także podkreślić że wyrazem nadania prawom dziecka wysokiej rangi w Konstytucji RP jest w szczególności powołanie w niej instytucji Rzecznika Praw Dziecka. Urząd Rzecznika Praw Dziecka ustanowiono ustawą z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka dla stania na straży praw dziecka określonych w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców. Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka wraz z przysługującymi mu kompetencjami w sposób istotny wzbogaca istniejące już instrumentarium ochrony praw dziecka. Wartym szczególnego zaakcentowania jest fakt, że przy wykonywaniu swoich uprawnień mam ustawowy obowiązek kierowania się: - dobrem dziecka (wszystkie działania podejmowane są w jak najlepiej pojętym interesie dziecka), - zasadą równości (troska o ochronę praw każdego dziecka) - poszanowaniem praw, obowiązków i odpowiedzialności rodziców, którzy stanowią naturalne środowisko rozwoju dziecka. Rzecznik Praw Dziecka działa na rzecz ochrony wszystkich obowiązujących w Polskim systemie praw dziecka (ze szczególnym uwzględnieniem praw dzieci niepełnosprawnych), jednak ustawa wskazuje w sposób szczególny: prawo do życia i ochrony zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie, prawo do godziwych warunków socjalnych, prawo do nauki. Zgodnie z ustawą wszystkie podejmowane przez Rzecznika działania mają na celu zapewnienie dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju i powinny być prowadzone z poszanowaniem jego godności i podmiotowości. Aby zapewnić dziecku takie możliwości, należy je chronić przed wszelkimi przejawami przemocy, okrucieństwa, wyzysku, a także przed demoralizacją, zaniedbaniem i innymi formami niewłaściwego traktowania. Uprawnienia jakimi dysponuje Rzecznik są analogiczne do tych, którymi dysponują inni rzecznicy praw dziecka w Europie. Uprawnienia, które można zaliczyć do kategorii kontrolnych (art. 10 ust. 1 pkt 1), pozwalają zwrócić się do organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji o złożenie wyjaśnień i

20 udzielenie niezbędnych informacji, a także o udostępnienie akt i dokumentów. Rzecznik Praw Dziecka nie może zastąpić organów i instytucji, którym ustawodawca powierza różnego typu zadania z dziedziny pomocy rodzinie i dziecku. Z tego też powodu art. 10 ust. 1 pkt. 2 ustawy określa, iż Rzecznik może zwrócić się do właściwych organów, w tym do Rzecznika Praw Obywatelskich, o podjęcie działań na rzecz dziecka należących do ich kompetencji. Punkt 2 tego artykułu stanowi zaś, że Rzecznik Praw Obywatelskich podejmuje sprawy skierowane przez Rzecznika Praw Dziecka. Ustawa przyznaje Rzecznikowi (art. 11 ust. 1) kompetencję przedstawiania właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków zmierzających do skutecznej ochrony praw i dobra dziecka oraz usprawnienia trybu załatwiania spraw w tym zakresie. Może on również (art. 11 ust. 2) występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych. Powołanie instytucji Rzecznika Praw Dziecka w Polsce stanowiło wypełnienie woli ustawodawcy konstytucyjnego, ale przede wszystkim spowodowało powstanie niezależnej instytucji, wyposażonej w uprawnienia o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym, interwencyjnym i inicjującym, podejmującej i wspierającej wysiłki zmierzające do maksymalnej ochrony praw dziecka. Mimo, że w wielu sytuacjach RPD jest stanowczy i zdecydowany, nie przeciwstawia jednak rodziców dzieciom ani dzieci rodzicom a w swoich działaniach kieruje się przede wszystkim przyjaźnią i życzliwością. Rzecznik - Prawo dzieci do godziwych warunkow socjalnych Prawo dziecka do godziwych warunków socjalnych ma szczególny charakter. Mimo, że wszystkie dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy, Konwencja wyróżnia dodatkowo te, które żyją w trudnych warunkach. Warunki te to permanentna sytuacja odbiegająca w znaczny sposób od przeciętnych warunków życia dzieci w danym państwie. Obowiązkiem każdego państwa jest podejmowanie działań na rzecz tych dzieci. Działania pomocy socjalnej podejmowane na rzecz dzieci stanowią istotny element sprawozdań składanych przez każdy kraj, zgodnie z wymogami art. 44 Konwencji, do Komitetu Praw Dziecka Organizacji Narodów Zjednoczonych. Konwencja określa nie tylko prawa dziecka, prawa i obowiązki rodziców, ale także zadania i obowiązki państwa wobec dzieci w sferze pomocy dziecku i rodzinie, edukacji, opieki zdrowotnej, prawa do uczestnictwa i ochrony, jak również w sferze socjalnej. Stosowne dyrektywy odnoszące się do prawa dziecka do odpowiedniego poziomu życia zawarte są w kilku przepisach Konwencji, m.in. w art.6 ust 2 oraz art. 26 ust. 1 i 2. Najpełniej prawa socjalne dziecka ujmuje art. 27 Konwencji: Artykuł Państwa-Strony uznają prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu. 2. Rodzice (rodzic) lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną odpowiedzialność za zabezpieczenie, w ramach swych możliwości, także finansowych, warunków życia niezbędnych do rozwoju dziecka. 3. Państwa-Strony, zgodnie z warunkami krajowymi oraz odpowiednio do swoich środków, będą podejmowały właściwe kroki dla wspomagania rodziców lub innych osób odpowiedzialnych za dziecko w realizacji tego prawa oraz będą udzielały, w razie potrzeby, pomocy materialnej oraz innych programów pomocy, szczególnie w zakresie żywności, odzieży i mieszkań.