Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie na Ukrainie

Transkrypt

1 Karmelici bosi w Polsce Księga jubileuszowa Praca zbiorowa pod red. Czesława Gila OCD Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2005 BENIGNUS JÓZEF WANAT OCD Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie na Ukrainie Karmelici bosi byli stróżami głównego sanktuarium Matki Bożej w Berdyczowie na Ukrainie od 1642 roku. Podejmowali w nim wielokierunkową działalność: misyjną; apostolstwa karmelitańskiego, zgodnego z własnym charyzmatem zakonu, przez pogłębianie życia duchowego wiernych, duszpasterstwa pielgrzymkowego, duszpasterstwa parafialnego; działalność ekumeniczną na styku dwóch kultur pobizantyjskiej (orientalnej) i zachodniej (łacińskiej); działalność wydawniczą i poligraficzną przez prowadzenie Drukarni Fortecy Najświętszej Maryi Panny ; działalność patriotyczną i obronną Ojczyzny przez utrzymywanie fortecy i stałej załogi wojskowej, charytatywną przez utrzymywanie domu opieki dla ludzi biednych oraz dydaktyczną i pedagogiczną przez utrzymywanie i prowadzenie szkoły średniej przy swoim klasztorze. I. Szkoła podwydziałowa i powiatowa ( ) 1. Z dziejów szkolnictwa w Polsce Kościół Chrystusowy od początku swego istnienia zajmował się nauczaniem prawd ewangelicznych, zgodnie z powierzoną mu misją swego założyciela Jezusa Chrystusa: Dana Mi jest wszelka władza na niebie i na ziemi. Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Uczcie je zachowywać wszystko, co wam przykazałem. A Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata (Mt 28, 18-20). Apostołowie po Zesłaniu Ducha Świętego rozeszli się na cały świat i głosili naukę Jezusa,

2 108 Benignus J. Wanat OCD o czym świadczą Dzieje Apostolskie. Następcy apostołów zakładali w chrześcijańskich gminach szkoły biskupie i szkoły katechetyczne (Rzym, Aleksandria, Antiochia, Cezarea Palestyńska) 1. Od VI wieku istnieją szkoły biskupie katedralne i zakonne, w których przygotowywano kandydatów do stanu duchownego oraz urzędników do administracji kościelnej 2. Kierownikiem takiej szkoły był jeden z kanoników zwany scholastykiem. Szkoły te dzieliły się na trivium, w których uczono trzech z siedmiu sztuk wyzwolonych: gramatyki, retoryki i dialektyki. Wyższy stopień wykształcenia, czyli quadrivium obejmował dalsze cztery sztuki wyzwolone: geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę 3. Wnet też zakładano przy kościołach parafialnych szkoły elementarne dla wszystkich ludzi. Polska z chwilą przyjęcia chrztu świętego (966) i ustanowienia struktur administracji kościelnych otwarła się na wpływy kultury łacińskiej Rzymu i chrześcijaństwa Zachodniej Europy. Podobnie jak w całej Europie przy katedrach, kolegiatach i klasztorach zakładano pierwsze szkoły na ziemiach polskich, początkowo przeznaczone dla kształcenia duchowieństwa oraz urzędników kościelnych i państwowych 4. Papież Innocenty III uzupełniając postanowienia III Soboru Laterańskiego o szkołach katedralnych i kolegiackich, na IV Soborze Laterańskim w 1215 roku rozciągnął obowiązek zakładania szkół na wszystkie kościoły parafialne 5. Od tej pory coraz bardziej rozwijała się sieć parafialnych szkół. Przez szkoły oświata i kultura przenikała do mieszkańców miast i wsi. Z powodu kolonizacji niemieckiej na terenach wyludnionych przez wojny i napady Tatarów nauczycielami szkół byli koloniści niemieccy. W trosce o zachowanie tożsamości narodowej przed germanizacją Polski, abp Pełka (Fulko) na synodzie sieradzkim z roku 1233 i inni biskupi na synodach z lat 1244, 1256, 1257, 1285 uchwalali i przypominali ustawę szkolną, aby nauczyciele szkół na terenach ziem polskich znali język polski i nim się posługiwali. Widocznie zarządzenia te nie były wszę- 1 J. UMIŃSKI, Historia Kościoła, t. I., Opole 1959, s A. FAJĘCKI, Szkolnictwo, [w:] Podręczna encyklopedia kościelna, t , Warszawa 1913 (?), s Tamże, s Zob. A. KARBOWIAK, Dzieje wychowania i szkoły w Polsce, Petersburg 1898, Lwów 1923; J. ŁUKASZEWICZ, Historia szkół w Polsce, Poznań 1849; S. KOT, Historia wychowania, t. I II, Lwów 1934; A. FAJĘCKI, Szkoły w Polsce, [w:] Podręczna encyklopedia kościelna, t , Warszawa 1913 (?); S. CHODYŃSKI, Szkoły w Polsce, [w:] Encyklopedia kościelna, wydana przez X. Michała Nowodworskiego, t. XXVII, Warszawa 1904, s ; E. WIŚNIOWSKI, Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reformacji, [w:] Kościół w Polsce średniowiecze. Studia nad historią Kościoła Katolickiego w Polsce, pod red. J. Kłoczowskiego, t. I, Kraków 1966, s J.D. MANSI, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, Venetiis 1760, v. 22, col. 999.

3 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 109 dzie respektowane, skoro synod z roku 1326 opornym nauczycielom i plebanom zagroził interdyktem 6. W szkołach ludowych, czyli elementarnych uczono: religii, służby kościelnej, początków arytmetyki, czytania i pisania po łacinie i po polsku, nieco gramatyki łacińskiej, rachunków i śpiewu 7. Nauczyciela niekiedy nazywano klechą lub dominusem. Szkoły katedralne i kolegiackie oraz klasztorne realizowały poziom średni trivium i wyższy quadrivium. Szkoły katedralne w stolicach średniowiecznej kultury, jak Bolonia i Paryż, przyciągały nauczycieli i studentów ze wszystkich krajów Europy. Dla swej popularności i powszechności nazwano je studium generale, nadającymi powszechnie uznawane stopnie naukowe (magistra i doktora) oraz prawo nauczania. Do XVI wieku status studium generale, czyli uniwersytetu, nadawał papież. Pierwsze studium generalne, czyli uniwersytety powstały w XI XII wieku w Bolonii i w Paryżu. Do końca XV wieku utworzono ich w Europie ok Akademię Krakowską założył król Kazimierz Wielki w 1364 roku, a odnowił ją z wydziałem teologii z fundacji świętej królowej Jadwigi król Władysław Jagiełło w 1400 r. Uniwersytety przygotowywały kadry nauczycieli do nauczania we wszystkich typach szkół. Owocem Soboru Trydenckiego dla szkolnictwa była między innymi uchwała z 1563 roku zobowiązująca biskupów do zakładania w diecezjach seminariów duchownych dla kształcenia i wychowywania przyszłych kapłanów według określonego programu nauczania i wychowania. W Polsce przez długi okres prowadzili je Jezuici i misjonarze św. Wincentego a Paulo 9. Ogromne zasługi dla rozwoju oświaty i szkolnictwa w Polsce mają zakony Jezuitów, Pijarów, Braci Szkolnych i Teatynów. Jezuitów sprowadził do Polski ks. kard. Stanisław Hozjusz na Warmię w 1564 r. Pierwsze kolegia założyli oni w Braniewie w roku 1565, Pułtusku 1566, Wilnie 1570, Poznaniu 1571 i Jarosławiu Praca Jezuitów koncentrowała się głównie w kolegiach i polegała na pracy dydaktyczno- -pedagogicznej w szkolnictwie oraz na duszpasterstwie we własnych świątyniach. Działalność ich w pierwszym okresie miała charakter kontrreformacyjny. Przez założenie gęstej sieci szkół Jezuici dali możliwość kształcenia się licznej rzeszy młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej a przez młodzież mieli ogromny wpływ na społeczeństwo. Pod koniec XVI wieku w szkołach jezuickich kształciło się ok uczniów, a już w roku 1620 ok W 1772 r. na terenie Korony i Litwy Jezuici prowadzili 56 kolegiów i 2 akademie: w Wilnie i we Lwowie. Kolegia w pierwszym okresie swojego istnienia posiadały znakomitych nauczy- 6 A. FAJĘCKI, Szkoły w Polsce, s E. WIŚNIOWSKI, op. cit., s Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 6, Warszawa 1996, s. 558, S. CHODYŃSKI, Seminaria duchowne w Polsce, [w:] Encyklopedia kościelna, wyd. przez X. Michała Nowodworskiego, t. XXV, Warszawa 1902, s ; L. GRZEBIEŃ SJ, Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy , Kraków 1996, s. 542.

4 110 Benignus J. Wanat OCD cieli, przeważnie zagranicznych, i wysoki poziom nauczania. Realizowały program językowo retoryczny, oparty na studiowaniu klasyków łacińskich, wymagano opanowania języka łacińskiego i sztuki wymowy. Prowadzono też lekcje historii, dialektyki, fizyki, matematyki, śpiewu, języka niemieckiego, ruskiego, gimnastyki i teatru 10. Jezuici organizowali również seminaria nauczycielskie (Pułtusk, Poznań, Jarosław), a dla ubogiej młodzieży szlacheckiej bursy, zwane konwiktami szlacheckimi. Wielką pomocą w procesie wychowawczym w kolegiach była działalność sodalicji mariańskiej 11. W tym układzie zasłużone szkoły katedralne, kolegiackie i zakonne straciły na znaczeniu. Kolegiackie zredukowane zostały do rzędu szkół parafialnych, a szkoły klasztorne zostały wewnętrznymi studiami dla zakonników 12. W XVIII wieku szkolnictwo w Polsce zaczęło się szybko reformować. Szkoły jezuickie już pod koniec XVII wieku traciły na znaczeniu. Powodem była stagnacja programu. Stary program Ratio studiorum potrzebował nowelizacji i dostosowania do potrzeb ludzi i kultury nowych czasów 13. Do reformy szkolnictwa przyczynili się Pijarzy, sprowadzeni do Polski przez króla Władysława IV w 1642 r. Głównym zadaniem i charyzmatem zakonu było nauczanie i wychowanie dzieci i młodzieży 14. Najbardziej do odrodzenia szkolnictwa w Polsce przyczynił się ks. Stanisław Konarski, prowincjał Pijarów. W roku 1740 założył on w Warszawie sławną szkołę dla młodzieży najmożniejszych rodów tzw. Collegium nobilium, aby nowa generacja wpływowych ludzi mogła lepiej pokierować sprawami publicznymi Ojczyzny niż ich ojcowie. Ze szkoły tej wyszło wielu światłych i patriotycznych ludzi, jak np. Ignacy Potocki, jeden z twórców Konstytucji Trzeciego Maja 15. Konarski przeprowadził w l reformę wszystkich szkół pijarskich 16. Ograniczył naukę łaciny, a wprowadził ojczysty język ze znajomością arcydzieł literatury polskiej. Usunął scholastykę, a wprowadził nauczanie historii, geografii, prawa, matematyki, fizyki, nauki przyrodnicze i obce języki. Po zniesieniu Zakonu Jezuitów (22 VII 1773) Pijarzy wzięli w swoje ręce nauczanie młodzieży. Niedługo potem na sejmie w 1775 roku, na wniosek Joachima Littawora Chreptowicza, kanclerza litewskiego, za poparciem 10 L. GRZEBIEŃ SJ, op. cit., s L. GRZEBIEŃ SJ, Jezuickie szkoły, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VII, Lublin 1997, kol A. FAJĘCKI, Szkoły w Polsce, s S. BEDNARSKI SJ, Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego, Kraków 1933, s B. ŁOZIŃSKI, Leksykon zakonów w Polsce, Warszawa 1998, s A. LEWICKI, Zarys historii Polski, Wydanie szkolne dziewiąte, Warszawa-Kraków, s A. PITALA SchP, Pijarskie zakłady kształcenia nauczycieli w dawnej Polsce profesoria, [w:] Wkład Pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII XIX w., pod red. Ireny Stasiewicz-Jasiukowej, Warszawa-Kraków 1993, s ; M. KINOWSKA, Osiemnastowieczne szkoły pijarskie w Warszawie, [w:] tamże, s

5 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 111 króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, utworzono jak gdyby pierwsze ministerstwo szkolnictwa, tzw. Komisję Edukacyjną pierwszą w Europie świecką instytucję oświatową, działającą w latach Powołana została w celu przejęcia szkół prowadzonych przez Jezuitów po ich kasacie oraz dla sprawowania kontroli nad programem i organizacją polskiego szkolnictwa 17. Jest to ważne wydarzenie, ponieważ od tego momentu kształcenie i wychowanie przestało być monopolem Kościoła i zakonów. Przeszło pod kuratelę ludzi świeckich i państwa, chociaż zakony nigdy nie zrezygnowały ze swego ewangelicznego posłannictwa i swego charyzmatu kształcenia i wychowywania młodzieży. Obok pionierskiej roli Zakonu Pijarów, w działalność Komisji Edukacji Narodowej włączyło się 450 Jezuitów po zniesieniu ich zakonu 18. Wszystkie inne zgromadzenia zakonne mogły nadal prowadzić szkoły, ale według ustalonego programu i pod nadzorem wizytatorów Komisji Edukacji Narodowej. Pod względem terytorialnym szkolnictwo podzielono na 6 departamentów, kierowanych przez wybranych komisarzy- -wizytatorów, posiadających duże uprawnienia administracyjno-programowe. Sieć szkolna w 1783 roku objęła 6 wydziałów w Koronie i 4 na Litwie oraz eksterytorialny wydział pijarski w Koronie i na Litwie 19. Pijarzy mieli 2 szkoły wydziałowe i 12 podwydziałowych, w których uczyło się ok młodzieży. Ustalił się podział na szkoły wydziałowe (dawne wojewódzkie) i podwydziałowe (dawne powiatowe) z analogicznym programem nauczania. Nauczycieli kształcono w u- tworzonym w r Seminarium Kandydatów przy Szkole Głównej Koronnej i od 1783 r. przy Szkole Głównej Litewskiej. Wykształcono w nich 76 w Koronie i 47 na Litwie świeckich nauczycieli. Komisja Edukacyjna wezwała zakony do przygotowywania przyszłych swoich nauczycieli na uniwersytetach 20. Działalność komisji finansowana była z funduszów i dóbr zniesionego Zakonu Jezuitów oraz ze skarbu Rzeczypospolitej. Wskutek upadku I Rzeczypospolitej Komisja Edukacji Narodowej przestała funkcjonować w zakresie organizacyjnym. W pewnym wymiarze podtrzymano jej system w zaborze rosyjskim. Zasłużonymi jej promotorami byli: książę Adam Czartoryski, Tadeusz Czacki, ks. Hugo Kołłątaj. Po zniesieniu w 1794 roku Komisji Edukacyjnej, utworzono w jej miejsce Izbę Edukacyjną, która znów po pięciu latach zmieniła nazwę na: Dyrekcya Edukacyi Narodowej. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 roku wraz z konstytucją Królestwa Polskiego utworzono dla szkolnictwa Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Volumina legum, wyd. II, t. VIII, Petersburg 1860, fol. 266; S. JANECZEK, Komisja Edukacji Narodowej, [w:] Encyklopedia katolicka, t. IX, Lublin 2002, kol L. GRZEBIEŃ SJ, Jezuickie szkoły, op. cit., kol S. JANECZEK, Komisja Edukacji Narodowej, op. cit., kol Tamże, kol A. FAJĘCKI, Szkoły w Polsce, s. 404.

6 112 Benignus J. Wanat OCD Reforma szkolnictwa przeprowadzona została w dużej mierze pod wpływem racjonalistycznej filozofii. Ruch ten zwany oświeceniem powstał poza Kościołem i chrześcijaństwem. Dążył on do stworzenia racjonalistycznej religii i etyki (deizm). Podkreślał wszechwładzę państwa w zakresie spraw kościelnych (cezaropapizm) i wpłynął na spłycenie życia religijnego i załamanie się życia zakonnego 22 oraz na laicyzację społeczeństw i kasatę zakonów. Pod wpływem tego ruchu absolutystyczne dwory panujących w Europie wymusiły od pap. Klemensa XIV pod groźbą schizmy i likwidacji wszystkich zakonów zniesienie wpływowego Zakonu Jezuitów. Papież uległ szantażowi i wydał 22 VII 1773 roku brewe Dominus ac Redemptor, mocą którego rozwiązał Zakon Jezuitów na całym świecie. Jedynie prawosławna Rosja (Katarzyna II) i protestanckie Prusy (Fryderyk II) nie przyjęły decyzji papieskiej i tam Zakon przetrwał aż do swego wznowienia. Papież Pius VII reaktywował Zakon w całym Kościele bullą Sollicitudo omnium ecclesiarum z 7 VIII 1814 roku Założenie szkoły przy klasztorze Karmelitów bosych w Berdyczowie Klasztor w Berdyczowie w 2. poł. XVIII wieku przeżywał apogeum rozwoju i świetności. Zakończenie budowy górnego kościoła uroczystością jego konsekracji (1754), a szczególnie koronacja łaskami słynącego obrazu papieskimi koronami Benedykta XIV, dokonana przez biskupa kijowskiego Kajetana Sołtyka w dniu 16 lipca 1756 roku, odbiła się szerokim echem w całej Ojczyźnie 24. Od tego czasu liczne pielgrzymki zaczęły przybywać do tego sanktuarium. Karmelici dla dobra pielgrzymów i miejscowej ludności założyli drukanię zw. Drukania Karmelu Fortecy Najświętszej Maryi Panny, na podstawie uzyskanego przywileju króla Augusta III z dnia 14 stycznia 1758 roku 25. Poligrafia wydała ponad 838 pozycji książkowych i druków okolicznościowych 26. Znacznie przyczyniła się do rozwoju kultury i oświaty na wschodnich kresach Polski. Bardzo popularnym był Kalendarz Gospodarski lub Kalendarz Berdyczowski, wydawany przez Karmelitów bosych w nakładzie 40 tys. przez 104 lata. Dochód z niego przeznaczony był na utrzymanie klasztornych szkół. Drukarnia oddała ogromne usługi dla 22 B. KUMOR, Historia Kościoła, cz. 6, Kościół w okresie absolutyzmu i oświecenia, Lublin 1985, s L. GRZEBIEŃ SJ, Jezuici, Towarzystwo Jezusowe, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VII, Lublin 1997, kol.1257; B. KUMOR, Historia Kościoła, s Zob. GRZEGORZ MARIA OD DUCHA ŚWIĘTEGO [PINOCCI] OCD, Ozdoba y Obrona Ukraińskich krajów Przecudowna w Berdyczowskim obrazie Marya, Roku Pańskiego 1765, w Berdyczowie. (Dokumentacja koronacji obrazu Matki Bożej). 25 B.J. WANAT OCD, Drukarnia Karmelu Fortecy Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie, Kraków 2002, s Tamże, s. 61.

7 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 113 klasztornej szkoły średniej, drukując dla niej podręczniki i pomoce szkolne do nauki. Pierwsza propozycja założenia szkoły przy klasztorze berdyczowskim wyszła od ks. Adama Jakukiewicza, byłego jezuity, wizytatora Komisji Edukacyjnej. Na zaproszenie Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich, przybył on pod koniec września 1774 roku wraz z chorążym Franciszkiem Zabłockim na wizytę szkół województw ruskich. Od września do grudnia przeprowadził wizytacje szkół we Włodzimierzu, Łucku, Krzemieńcu, Ostrogu, Ruszczy, Międzyrzeczu Koreckim, Lubarze, Owruczu, Żytomierzu, Berdyczowie, Winnicy, Humaniu, Barze, Szarogrodzie i Kamieńcu Podolskim 27. W Berdyczowie zwiedził sanktuarium, zapoznał się ze szkołą i bursą muzyków. Zaproponował Karmelitom zorganizowanie i utworzenie od przyszłego roku 1775 szkół podwydziałowych 28. Zarząd klasztoru pod przewodnictwem o. przeora Józefa od Matki Bożej z Góry Karmel (Jakuba Zwolińskiego) 29, głównego organizatora sanktuarium, drukarni i fortecy, przyjął propozycję komisarza i wizytatora Komisji Edukacyjnej. Karmelici wiedząc, że Komisja dysponuje ogromnym majątkiem przydzielonym jej przez sejm po kasacie Zakonu Jezuitów na cele szkolnictwa, zażądali jako warunek pokrycia kosztów budowy szkoły oraz przeznaczenia pewnej sumy pieniędzy na utrzymanie profesorów. Klasztor w tym czasie nie był w stanie podejmować dodatkowych inwestycji. Naprawiał jeszcze szkody zniszczeń dokonanych przez rosyjskie wojsko gen. Michała Kreczetnikowa, który przez 17 dni otaczał i zdobywał twierdzę Karmelu. Karmelici bowiem wykazując solidarność z Narodem w obronie Ojczyzny udostępnili swą twierdzę dowódcy konfederacji barskiej Kazimierzowi Pułaskiemu ( ), który wprowadził do niej 700 konfederatów i 800 cywilnych mieszkańców Berdyczowa. Przez 17 dni bohatersko bronili się i przetrzymali oblężenie regularnej armii rosyjskiej od 28 maja do 14 czerwca 1768 r. W tym dniu na mocy zawartego układu konfederaci opuścili mury twierdzy z powodu braku żywności, wody i broni 30. Z kolei twierdzę zajmowało wojsko rosyjskie do dnia 4 października tegoż roku. Komisja Edukacji Narodowej nie przyjęła warunków postawionych przez klasztor. Oczekiwała raczej, że Karmelici w Berdyczowie własnym nakładem 27 J. POPLATEK SJ, Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 1973, s Komisya Edukacyjna, Warszawa 1906, zeszyt XXIV, s. 113; APKB, rkps 36, [Jan Marek Giżycki], Berdyczów klasztor Karmelitów Bosych, k APKB, sygn. AKB 1, Liber in quo annotantur acta conventus berdiczoviensis ab introducta conventualitate Anno Domini 1734, die 26 9bris (novembris), k. 65 (dalej ograniczam się do podania sygnatury i skróconego tytułu rękopisu w APKB). 30 Szczegółowy opis obrony konfederatów w fortecy berdyczowskiej opisał bezpośredni świadek tej obrony o. Bruno Ignacy od św. Franciszka w urzędowej księdze akt kapituły klasztoru berdyczowskiego. Zob. AKB 1, Liber in quo annotantur acta conventus, k ; W polskim przekładzie wydrukował go Czas, t. VII, 1857 r.

8 114 Benignus J. Wanat OCD wybudują szkołę i będą ją utrzymywać ze swoich dochodów. Ostatecznie sama Komisja zrezygnowała ze swej propozycji motywując to brakiem drobnej szlachty w okolicy Berdyczowa oraz istnieniem na tym terenie innych szkół 31. Sprawa założenia szkoły powróciła dopiero po dwudziestu latach. Po upadku konfederacji barskiej nastąpił drugi rozbiór Polski w 1793 r. Rosja zajęła km 2 terytorium Rzeczypospolitej i ponad 3 miliony ludności 32. Berdyczów znalazł się w zaborze rosyjskim. Ostatnim prowincjałem ogólnopolskim Karmelitów bosych rezydującym w Berdyczowie był o. Andrzej Corsini od św. Różańca (Bardecki). Na ten urząd został wybrany 20 kwietnia 1793 roku na kapitule prowincjalnej w Wiśniowcu 33. W tym roku w Grodnie zebrał się ostatni Sejm Rzeczypospolitej Szlacheckiej, który pod naciskiem represji ze strony wojska rosyjskiego oraz przy kolaboracji targowicy ratyfikował w dniu 17 sierpnia drugi zabór rosyjski 34. Zawarto przymierze z Rosją, podporządkowując jej resztę Rzeczypospolitej. Polacy nie mogli pogodzić się z upadkiem Ojczyzny i hańbiącymi uchwałami sejmu, dlatego już w następnym roku 1794 nastąpiła insurekcja pod dowództwem gen. Tadeusza Kościuszki. Pomimo udanej bitwy przy pomocy kosynierów pod Racławicami i oswobodzenia Warszawy przez powstańców, Kościuszko jednak poniósł klęskę z regularną armią gen. Fersena i gen. Suworowa pod Maciejowicami. Epilogiem był trzeci rozbiór Polski w 1795 roku i całkowita utrata niepodległości oraz zagarnięcie całego terytorium Polski przez Rosję, Prusy i Austrię 35. Już po drugim rozbiorze Polski prowincja Ducha Świętego z konieczności podzieliła się na prowincję polską i ruską lub wołyńską. Prowincjał o. Andrzej Corsini Bardecki nie mógł wykonywać swojej władzy na terenach Polski i zaboru austriackiego z powodu kordonu granicznego i ukazów carycy Katarzyny II, ograniczającej wolność Kościoła pod zaborem rosyjskim. Ze względów politycznych usamodzielniła się prowincja ruska, posiadająca klasztory w: Berdyczowie, Kamieńcu Podolskim, Wiśniowcu i Kupinie 36. Zarząd tej prowincji ustanowił struktury organizacyjne. Kanoniczny nowicjat umieszczono w Wiśniowcu, studia filozoficzne i teologiczne umieszczono w Berdyczowie i Kamieńcu Podolskim. Dla przyszłego rozwoju prowincji i przygotowania młodzieży do 31 Komisya Edukacyjna, Warszawa 1906, zeszyt XXIV, s Atlas historyczny Polski, Warszawa [1967], s. 16; mapa: Polska w okresie rozbiorów nr APKB, sygn. AP 10, Acta Provinciae Sancti Spiritus ab anno et 1808, s. 133; APKB, sygn. AKB 1, Liber in quo annotantur acta conventus berdiczoviensis, k J. TOPOLSKI, Polska nowożytna ( ), [w:] Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977, s A. LEWICKI, Zarys historii Polski, s B.J. WANAT OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych , Kraków 1979, s. 69; tenże: Życie i działalność karmelitów bosych w diecezji kamienieckiej w latach , Kraków 2001, s

9 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 115 ewentualnego życia zakonnego w Karmelu o. prowincjał Andrzej Bardecki założył w Berdyczowie szkołę średnią podwydziałową. Z całą pewnością szkoła prowadziła już zajęcia dydaktyczne od 1 września 1796 roku. Świadczy o tym zachowany Rapport od szkół berdyczowskich Jaśnie Wielmożnym Hołochwastowi i graffowi Ilińskiemu senatorom inspektorom i kawalerom różnych orderów, dnia 29 kwietnia 1800 roku podany 37. Raport wyraźnie stwierdza, że Szkoły Berdyczowskie zaprowadzone są przez Zakon WW. OO. XX. Karmelitów Bosych w roku 1796 dnia 1 octobra (października). Żadnego funduszu nie mają, utrzymują się staraniem Zakonu. Przy tych szkołach jest konwikt dla dzieci obywatelskich, który jest oraz pomieszkaniem JJ. PP. Profesorów; ci razem stojąc z dziećmi obywatelskimi mają obowiązek względem ich instrukcji z strony nauk i obyczajności 38. Rozpoczęcie działalności dydaktycznej i pedagogicznej w roku 1796 potwierdza również Piotr Koeppen w materiałach do dziejów szkolnictwa 39. Dokument ten usuwa wątpliwości Jana Marka Giżyckiego, który ustalał początek szkoły na rok Nie jest jednak wykluczone, że Karmelici w Berdyczowie już w roku 1794 podjęli ostateczną decyzję o założeniu swojej szkoły i uzyskali licencję na jej prowadzenie od Akademii Wileńskiej, za uprzednim przyzwoleniem biskupa Kaspra Kazimierza Cieciszowskiego, biskupa pińskiego ze stolicą w Żytomierzu 41 i jego konsystorza. Wydaje się rzeczą oczywistą, że klasztor po uzyskaniu zgody od kompetentnych władz oświatowych i administracyjnych na prowadzenie szkoły, musiał wcześniej wybudować konwikt dla młodzieży z zapleczem socjalnym i mieszkaniami dla nauczycieli, przygotować sale wykładowe i gabinety do ćwiczeń. Po ustaleniu programu nauczania i wychowania (ratio studiorum) o. Andrzej Corsini Bardecki zajął się naborem odpowiednich nauczycieli, uprawnionych do nauczania, zgodnie z przepisami i wymaganiami Akademii Wileńskiej. Ze względu na brak własnych nauczycieli 37 Państwowe Archiwum Żytomierskiej Oblasti (PAŻO), fond 178 (Zespół Łucko-Żytomierskiej Kurii Diecezjalnej), opis 4 (inwentarz), dieło 5 (sygnatura), s Tamże, s P. KOEPPEN, Opyt chronologiczeskago spiska uczebnogo zawedenija, Petersburg 1827, s APKB, rkps 36, [Jan Marek Giżycki], Berdyczów Klasztor OO. Karmelitów Bosych, k Carowa Katarzyna II ukazem z 27 IX 1795 r. samowolnie bez zgody Stolicy Apostolskiej zniosła biskupstwa: wileńskie, inflandzkie, kijowskie, kamienieckie i łuckie. Na ich miejsce utworzyła biskupstwa: inflandzkie, pińskie i latyczowskie. Po śmierci Katarzyny II (17 XI 1796) jej syn Paweł I ukazem z dnia 28 IV 1798 r. zniósł wszystkie utworzone przez jego matkę diecezje i przywrócił do istnienia dawne diecezje z czasów niepodległości Polski. Zob. J. WYSOCKI, Kościół katolicki w zaborze rosyjskim w latach , [w:] Historia Kościoła w Polsce, pod red. ks. Bolesława Kumora KUL i ks. Zdzisława Obertyńskiego UW, t. II., cz. 1, Poznań-Warszawa 1979, s. 213; B. KUMOR, Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej , Kraków 1980, s. 193; K.R. PROKOP, Sylwetki biskupów łuckich, Biały Dunajec Ostróg 2001, s. 171.

10 116 Benignus J. Wanat OCD zakonnych zatrudniono osoby świeckie. Ten okres około dwóch lat był przygotowaniem do otwarcia szkoły w 1796 roku. 3. Lokalizacja i opis budynku szkoły Szkoła i konwikt usytuowane były od wschodniej strony klasztoru, przed główną bramą klasztoru i fortecznymi murami. Budynek stał na parceli darowanej klasztorowi dnia 13 lutego 1778 roku przez Albrychta i Stanisława Radziwiłłów. Wyznaczeni przez nich komisarze wydzielili dla klasztoru plac o długości od drogi do stawu i szeroki od murów fortecy do zabudowań Staszka Cieśli 42. Budynek konwiktu miał kształt prostokąta o długości 66 i szerokości 20 łokci. Zbudowany był z muru pruskiego o konstrukcji szkieletowej, dwukondygnacyjny, pokryty dachem dwuspadowym, gontowym. Na parterze była duża sala o wymiarach 28 x 20 łokci nakryta płaskim stropem, podtrzymywanym 10. kolumnami w dwóch rzędach. Pomiędzy kolumnami przepierzenia z desek na małe pomieszczenia mieszkalne, otwarte do środka sali, dla najmłodszych konwiktorów. Po bokach na osi sali większe pokoje dla prefekta konwiktu i profesorów. Na piętrze znajdowało się osiem pokoi z drzwiami wejściowymi z podłużnego korytarza, mającego 10 okien. Wszystkie pomieszczenia miały podłogi z desek i piece do ogrzewania. Pokoje na piętrze przeznaczone były dla starszych konwiktorów oraz dla profesorów 43. Przy krótszych bokach budynku zlokalizowano toalety. Według wizyty klasztoru berdyczowskiego z roku 1798 wszystkich konwiktorów było 32, eksternów dochodzących z miasta lub okolicy 123, razem wszystkich uczniów Konwiktorzy uiszczali umiarkowaną opłatę za mieszkanie i za wyżywienie, nauka zaś dla wszystkich była bezpłatna. Młodzież z konwiktu przechodziła specjalną bramką zrobioną w murze obronnym w pobliżu południowego bastionu (po rozbrojeniu i upadku twierdzy) na posiłki do oficyny przy placu kościelnym, która znajdowała w sąsiedztwie drukarni. Rano w dni powszednie, a obowiązkowo w niedziele i święta młodzież uczestniczyła we Mszy św. w górnym kościele. Lekcje i zajęcia szkolne odbywały się w sześciu salach (klasach) na piętrze w budynku przybramnym naprzeciw fasady kościoła i klasztoru Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw, Sankt-Petersburg (CGIA), fond 822, op. 12, dieło 3, Wiadomość o kościele i klasztorze Księży Karmelitów Bosych Berdyczowskim [ ], przez przełożonego tegoż klasztoru Imci Księdza Klementyna od Najśw. Maryi Szkaplerznej Zaleskiego, dnia 21 Novembra 1802 roku spisana, k Tamże, s Do wizytacji załączony został plan konwiktu z opisem, wyrysowany przez rektora szkoły o. Andrzeja Bardeckiego OCD. 44 APKB, rkps 36, J.M. GIŻYCKI, op. cit., k CGIA fond 822, op. 12, d. 3, Wiadomość o kościele i klasztorze, s. 397.

11 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 117 Poniżej konwiktu, a w pobliżu południowego bastionu zwanego baterią, za zgodą kapituły klasztoru z dnia 28 marca 1797 roku, W. Moszyński, generalny instruktor wojskowy, a dawniej koronny, właściciel miejscowości Marmusz, wybudował drewniany dom dla swoich synów, kształcących się w klasztornej szkole 46. Według zawartej umowy, dom ten po ukończeniu szkoły przez jego synów miał przejść na własność klasztoru. Wizytacja klasztoru z 1802 roku podaje jego opis. Drewniany budynek posiadał 2 izby z alkierzami, 6 drzwi, 10 okien, 2 piece do ogrzewania, 1 piec piekarski, 1 komin murowany, wyprowadzony ponad dach. Dach był gontem pokryty. Ściany zewnętrzne i wewnętrzne pobielone 47. Dom ten później służył za mieszkanie dla nauczycieli szkoły. W 1830 roku staraniem klasztoru w obrębie murów obronnych, po stronie południowej placu kościelnego, obok oficyny i drukarni zbudowano nowy, piętrowy budynek o wymiarach 30 x 14 łokci dla Szkoły Powiatowej, z klasycystycznym gankiem kolumnowym, prowadzącym do wnętrza. Obok niego stała stara oficyna szkolna wymagająca kapitalnego remontu. Nakładem klasztoru i staraniem o. Ludwika Badowskiego przeprowadzono już w 1820 roku jej restaurację i modernizację. W wizycie kościoła i klasztoru z 1830 roku zaznaczono, że oddana została do użytku oficyna murowana na dwa piętra gontem pokryta na nowo wewnątrz i zewnątrz na wygodne umieszczenie w niej szkoły, konwiktu, biblioteki szkolnej i gabinetu fizycznego 48. Budynek ten zachował się do obecnych czasów. 4. Program nauczania w szkole za rektorstwa o. Andrzeja Bardeckiego ( ) Według opracowanego raportu z 20 kwietnia 1800 roku dla inspektorów Hołochwasta i Ilińskiego szkoła posiadała 5 klas i 126 uczniów. Uczono w niej następujących przedmiotów w poszczególnych klasach: KLASA I: Nauka chrześcijańska, nauka moralna, początki języka łacińskiego, arytmetyka o czterech działaniach prostych, geografia Europy i historia święta 49. KLASA II: Dalsze wiadomości nauki chrześcijańskiej, moralnej i języka łacińskiego; arytmetyka o czterech działaniach liczb wielorakich, ułamkach pospolitych i dziesiętnych; geografia Azji, Afryki i Ameryki. Ukończenie historii świętej. 46 AKB 1, Liber in quo, k. 87 v. 47 CGIA, fond 822, op. 12, d. 3, Wiadomość o kościele i klasztorze, s CGIA, fon 822, op. 12, d. 1694, Opisanie kościoła i klasztoru berdyczowskiego, k. 1 v.; APKB sygn. AKB 3, Wizyta kościoła i klasztoru berdyczowskiego z roku 1841, k Archiwum Państwowe Obwodu Żytomierskiego na Ukrainie (APOŻ), fond 178, op. 4, d.106.

12 118 Benignus J. Wanat OCD KLASA III: Z wymowy: ukończenie konstrukcji języka łacińskiego, początek retoryki, pisanie listów, różne imitacje, tłumaczenie autorów łacińskich klasycznych, poezja zewnętrzna. Z matematyki: arytmetyka o liczbach kwadratowych i sześciennych oraz o wyciąganiu ich pierwiastków. O stosunkach i proporcjach arytmetycznych i geometrycznych z przystosowaniem tych do reguł arytmetycznych znanych pod nazwą: reguły trzech prostej i złożonej, reguły spółki, wiązania, mieszania i fałszywego założenia. Geometria: o wyobrażeniach powszechnych tej nauki (czyli wiadomości ogólne), o własnościach linii prostych do siebie nawzajem odniesionych i od kątów od nich zamkniętych, o właściwościach linii prostych do koła odniesionych i o właściwościach linii prostych zamykających miejsce. Z fizyki: wiadomości ogólne o ziemi, o odmianach pór roku, dni i nocy; bieg słońca dwoisty. Traktat o wiatrach i obłokach. Historia naturalna w języku łacińskim. KLASA IV: Z wymowy: dalsze wiadomości retoryki. Tłumaczenie mówców i poetów łacińskich; poezja wewnętrzna o wszystkich gatunkach poezji w szczególności, historia grecka i rzymska. Z matematyki: geometria teoria o podobieństwie figur, wyliczenie ich powierzchni i zamienianie jednych na drugie, zachowując równość powierzchni. Trygonometria w całej obszerności teoretyczna i praktyczna. Algebra: o równaniach pierwszego stopnia, własności progresów arytmetycznej i geometrycznej i logarytmów za pomocą algebry tłumaczone. Geometria praktyczna w całej obszerności pokazuje się uczniom w polu. Z fizyki: o własnościach powszechnych ciał i o każdym w szczególności gatunku. Traktat o biegu do mechaniki. KLASA V: Z wymowy: ukończenie retoryki. Tłumaczenie mówców i poetów łacińskich; nauka pisania własnych przemów i wierszy, które dla satysfakcji publicznej będą drukowane; historia państwa rosyjskiego. Z matematyki: algebra, o potęgach ilości algebraicznych, sposób ich robienia; wzór Newtona służący na wynoszenie funkcji dwurazowej do jakiejkolwiek potęgi n; prawidła wzory do rozwiązania równań stopnia 2 go; własności powszechne równań; stereometria w całej obszerności z przystosowaniem praw jej zdarzeń ekonomicznych i architektury cywilnej. Z fizyki: statyka z przystosowaniem do różnych maszyn złożonych; traktat o elektryczności, o piorunach i meteorach.

13 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 119 Nauka języków obcych 1. JĘZYK ROSYJSKI: W klasie I: Nauka czytania i pisania; początki języka i tłumaczenie listów. W klasie II: Uczą się ortografii i dalszych nauk języka; tłumaczą uwagi polityczne. 2. JĘZYK NIEMIECKI: W klasie I: Nauka czytania i pisania; nauka tłumaczenia i rozmowy. W klasie II: Konstrukcja początkowa języka; tłumaczenie stylów łatwiejszych. W klasie III: Ukończenie konstrukcji; młodzież uczy się w tym języku historii naturalnej i tłumaczy poetów. 3. JĘZYK FRANCUSKI: W klasie I: Reguły początkowe języka; rozmowy i tłumaczenie maksym moralnych. W klasie II: Reguły dalsze, tłumaczenie listów i anegdot oraz konwersacje. W klasie III: Ukończenie konstrukcji. Uczniowie uczą się w tym języku historii Millota, satyry du Sr. Boileau-Despréaux i poema l art poetique. Ponadto w wyższych klasach jest nauka architektury cywilnej i militarnej oraz rysunku. Dla edukacji zaś fizycznej i uformowania ciała trzy razy w tygodniu jest nauka tańca 50. Powyższy program wskazuje na wysoki poziom szkoły, inspirowanej szkołami pijarów, zgodnie z wymogami byłej Komisji Edukacji Narodowej. 5. Nauczyciele szkoły według raportu z 1800 roku 1. O. Andrzej Corsini Bardecki, prowincjał i rektor szkoły Dionizy Bardecki urodził się w 1743 roku na Wołyniu. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Do życia zakonnego został przyjęty w Berdyczowie 7 X 1761 roku 51. Nowicjat odbył w Przemyślu i tam profesję złożył 15 X 1762 roku. Filozofię i teologię studiował w Warszawie. Tam też został dopuszczony przez kapitułę klasztoru w dniu 31 maja 1767 roku do święceń kapłańskich 52. Święcenia przyjął z rąk ks. bpa Józefa Andrzeja Załuskiego, ordynariusza kijowskiego, w 1767 r. Po 50 Tamże, s APKB, sygn. AKB 1, Liber in quo, k Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW), rkps 40, Acta capituli conventus varsaviensis inchoata a positione communitatis in Anno Domini 1641, k. 189.

14 120 Benignus J. Wanat OCD święceniach był w 1770 roku wykładowcą filozofii we Lwowie 53, a w latach lektorem filozofii i teologii oraz egzaminatorem studentów w Warszawie 54. Na kapitule prowincjalnej w 1778 roku w Berdyczowie wybrany został czwartym definitorem (radnym) prowincjalnym 55. W latach przebywał we Lwowie i był wykładowcą teologii 56. Na kapitule prowincjalnej w Wiśniowcu w 1781 roku został wybrany przeorem klasztoru w Berdyczowie 57 oraz pełnił tam urząd egzaminatora diecezji kijowskiej. W roku 1785 brał udział w kapitule generalnej w Rzymie jako socjusz prowincjała. W latach był przeorem klasztoru w Kamieńcu Podolskim 58. Po ukończeniu urzędu przeora na kapitule prowincjalnej w Wiśniowcu 1793 roku został obrany prowincjałem ogólnopolskiej prowincji Ducha Świętego 59. Pełniąc ten urząd założył ogólnokształcącą średnią szkołę, zwaną podwydziałową a później powiatową. Tej idei oddał wszystkie swoje siły i zdolności. Był utalentowanym organizatorem i dobrym pedagogiem. Na urzędzie prowincjała prowincji ruskiej i rektora szkoły pozostał aż do śmierci, która wszystkich zaskoczyła. Zmarł 14 VI 1806 roku w Zasławiu Antoni Rożdżałowski geometra Jego Królewskiej Mości, prefekt szkół, profesor matematyki i języka francuskiego klasy III. Ma lat 30. Zatrudniony jest jako nauczyciel i prefekt rok czwarty, czyli od początku istnienia szkoły. Dawniej przez cztery lata pracował w szkołach w Kamieńcu Podolskim jako profesor również matematyki i języka francuskiego Andrzej Justyn Lewicki prefekt konwiktu, profesor fizyki i języka francuskiego klasy II. Ma lat 26 i zatrudniony został w 1799 roku. Dawniej uczył tegoż przedmiotu w Szkołach Niemirowskich przez 4 lata 62. W roku 1802 uczył także wymowy i historii w klasach wyższych w Berdyczowie, ale już w 1804 roku znajdował się na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie w 1805 r. uzyskał tytuł dra 53 Cathalogus religiosorum carmelitarum discalceatorum Provinciae Polonae S. Spiritus, [Berdiczoviae] MDCCLXX (1770), k BUW, rkps 40, Acta capituli conventus varsaviensis inchoata a positione communitatis in Anno Domini 1641, k APKB, sygn. AP 10, Acta Provinciae Sancti Spiritus ab anno , s Cathalogus religiosorum et monialium Carmelitarum Discalceatorum Provinciae Polonae S. Spiritus in Annum Domini MDCCLXXXI (1781), [Berdiczoviae], k AP 10, Acta Provinciae, s Tamże, s Tamże. 60 APKB, sygn. AKWC 1, Liber actuum capituli conventus visniovecensis Carmelitatum Discalceatorum anno 1726 die 23 maii inchoatus, k. 77 v. (dalej ograniczam się do podania sygnatury i skróconego tytułu rękopisu) ; AKB 1, Liber in quo, k Raport od szkół berdyczowskich, k Tamże.

15 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 121 filozofii. Potem pracował w gimnazjum wileńskim, prowadził zajęcia z łaciny na uniwersytecie, a następnie był dyrektorem szkoły w Białymstoku i w Krzemieńcu. Zmarł ok roku Remi Failly profesor architektury militarnej i cywilnej, rysunków i języka francuskiego klasy II i III, lat 29. W Berdyczowie uczy drugi rok. 5. Michał Żerliński profesor historii naturalnej, języka niemieckiego klasy trzeciej i francuskiego klasy pierwszej, ma lat 38. Pracuje rok drugi przy tych szkołach. Dawniej uczył tych języków w szkołach żytomierskich. 6. Jakub Błonieski profesor języka łacińskiego i wymowy ma lat 50. Pracuje w tej szkole rok trzeci. W 1805 roku wykładał historię, geografię i uczył języka łacińskiego. Dawniej uczył w szkołach publicznych w Żytomierzu, Winnicy i Łucku. Kształcił się w Kamieńcu Podolskim i Jarosławiu. 7. Grzegorz Sułkowski profesor języka łacińskiego i obowiązujących przedmiotów w klasie drugiej oraz języka rosyjskiego w klasie pierwszej. Ma lat 25 i uczy w tej szkole rok drugi. 8. Antoni Kuczewski profesor języka łacińskiego, języka niemieckiego oraz obowiązujących przedmiotów w klasie pierwszej. Uczy też języka rosyjskiego w klasie drugiej. Ma lat 29 i uczy w tej szkole rok drugi. 9. Mikołaj Żukowski nauczyciel języka niemieckiego klasy drugiej. Daje przy tym początki języka łacińskiego przygotowującym się konwiktorom do klasy pierwszej. Ma lat 24 i uczy w tej szkole rok pierwszy. Powyższy raport z 1800 roku uzupełniają popisy uczniów berdyczowskich z 1802 i 1804 roku 64, wizytacje biskupie klasztoru i sprawozdania dyrektora szkoły do władz oświatowych 65. W 1802 roku nauczycielami i opiekunami niższych klas byli: Kl. I Dominik Rudnicki Kl. II Mikołaj Żukowski Kl. III Godfryd Korsak Kl. IV Jakub Błonieski 63 J.M. GIŻYCKI, op. cit., k B.J. WANAT OCD, Drukarnia Karmelu, s. 113, Zob. Sbornik materiałow dla istorii proswieszczenia w Rossii, t. I, Petersburg 1893, s. 871.

16 122 Benignus J. Wanat OCD Prefektem szkół był Andrzej Justyn Lewicki, nauczyciel wymowy i historii klas wyższych, prefektem zaś konwiktu był Michał Żarliński, nauczyciel języka niemieckiego. Fizyki w klasach wyższych uczył o. Jan Myślewski, dominikanin i Chaussier emigrant z Francji. Nowożytnych języków uczyli: francuskiego Dominik Rudnicki i Remi de Failly 66 ; języka niemieckiego Mikołaj Żukowski i Michał Żarliński; języka włoskiego Godfryd Korsak 67 ; języka rosyjskiego Jan Lubiczanowski 68 i Godfryd Korsak. Rysunków uczył Remi de Failly. W języku francuskim wykładano starożytną historię i logikę. W roku 1802 ukończył szkołę berdyczowską słynny Benedykt Rakowiecki, syn Teodora Rakowieckiego, zasłużonego artysty i sztycharza drukarni berdyczowskiej. Cennym jego dziełem jest wydawana w Warszawie w Ruska Prawda 69. W roku 1803 uczyło siedmiu profesorów, a ponadto nauczyciele do muzyki i tańców. Pensje ich były stosowne do zawartej umowy. Najwyższa sięgała 450 a najniższa 25 rubli. Ponadto zapewnione mieli mieszkanie, wikt, opał i światło 70. Szkoły utrzymywał klasztor, przeznaczając na to dochód ze sprzedaży kalendarzy gospodarskich oraz opłaty od konwiktorów, których nie było nigdy za dużo. Płacili oni za stancje i utrzymanie rocznie od 75 do 120 rubli srebrnych. Wszystkich uczniów było 156; w klasie I 65, II 16, III 32, IV 16, V 21, VI 6. Klasa VI była dwuletnia. Program nauczania obejmował przedmioty: nauka moralna (religia), język polski i łaciński, geografia, historia powszechna, historia Rosji (historia Polski była zabroniona), arytmetyka, historia przyrodnicza, geometria, algebra, fizyka, wymowa, logika, prawo i ekonomia polityczna. Nauczano czterech języków nowożytnych: francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego i włoskiego. Nauka była bezpłatna. Egzaminy prywatne u profesora obowiązywały co trzy miesiące, a na końcu roku publiczne w obecności rodziców, przedstawicieli władz miejskich i obywateli. W roku 1804 do grona personelu nauczycielskiego dołączony został Gabriel Wietkowski, nauczyciel fizyki i logiki oraz Faustyn Bukowski, nauczyciel języków nowożytnych. Wietkowski w tym roku pełnił funkcję prefekta szkoły. Uczniów w tymże roku było 177 w sześciu klasach Jego gramatykę francuską przełożył na język polski ks. Kajetan Kamieński, Berdyczów (Estr ) 67 Profesor wymowy i języków nowożytnych, lat 30. Kształcił się w Połocku i w Moskwie. 68 Uczył najpierw matematyki a potem fizyki. Kształcił się w Szarogrodzie u XX. Bazylianów a następnie w Winnicy. Przed zatrudnieniem w Berdyczowie uczył pierwsze klasy w Niemirowie. W roku 1805 liczył 30 lat życia. Por. J.M. GIŻYCKI, op. cit., s APKB, rkps 36, J.M. GIŻYCKI, op. cit., k J.M. GIŻYCKI, op. cit., s Popis uczniów Szkół Berdyczowskich w końcu czerwca, Berdyczów 1804.

17 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie Biblioteka, podręczniki szkolne i pomoce naukowe a) biblioteka Nauczyciele i uczniowie szkół korzystali ze zbiorów biblioteki klasztornej. Była ona zlokalizowana na parterze klasztoru w narożnej sali północno-zachodniego skrzydła, za skarbcem zakrystyjnym. Sala o wymiarach 16 x 16 łokci miała dwa okna wychodzące na północny dziedziniec. Przy ścianach były ustawione szafy regały na książki, zamykane żelaznymi kratami. Według wizytacji generalnej klasztoru z 1802 roku cały zasób biblioteki wynosił 3133 egzemplarzy 72. Podzielony był na 21 działów tematycznych: 1. Pismo Święte, Ojcowie Kościoła i komentarze do Biblii egz. 2. Teologów moralnych i scholastycznych Teologów apologetycznych Teologów kanonistów Kaznodziejów łacińskich i polskich Ascetów łacińskich i polskich Historyków duchownych i świeckich Ksiąg politycznych łacińskich i polskich Ksiąg prawniczych łacińskich i polskich Filozoficznych Geograficznych Polemicznych Szkolnych Francuskich różnych Niemieckich Włoskich Greckich Węgierskich Czeskich Ksiąg na indeksie kościelnym i naturalnym (w szafie oddzielnej zamknięte) Ksiąg zakupionych po ostatniej wizytacji klasztoru Razem tytułów książek W zbiorach biblioteki znajdował się księgozbiór Stanisława Baczyńskiego, miecznika owruckiego, który wspaniałomyślnie ofiarował klasztorowi swoją bibliotekę 14 kwietnia 1772 r. Karmelici w dowód wdzięczności zobowiązali się 72 CGIA fond 822, op. 12, d. 3, Wiadomość o kościele i klasztorze, k. 397.

18 124 Benignus J. Wanat OCD corocznie w maju odprawiać anniwersarz czyli nabożeństwo żałobne za zmarłych rodziców i rodzeństwo ofiarodawcy, a po jego śmierci również za jego duszę 73. Zbiory książek biblioteki powiększały się z roku na rok, o czym świadczą relacje wizytatorów biskupich klasztoru. Edward Chwalewik stwierdził, że po kasacie klasztoru w roku 1878 władze carskie zabrały część biblioteki OO. Karmelitów Bosych z Berdyczowa, w liczbie 6508 tomów, do Biblioteki Instytutu Oświaty Narodowej im. Dragomenowa w Kijowie 74. Liczba ta nie budzi zdziwienia. Karmelici bosi w 1832 roku po kasacie klasztoru w Wiśniowcu i Kupinie przewieźli najprawdopodobniej swoje księgozbiory do Berdyczowa. Biblioteka wiśniowiecka w 1818 roku posiadała 1327 tomów 75. b) Podręczniki szkolne Nauczyciele i uczniowie zazwyczaj posługiwali się podręcznikami polecanymi przez Komisję Edukacji Narodowej. Przygotowaniem podręczników szkolnych z mandatu KEN zajmowało się Towarzystwo Ksiąg Elementarnych. Ponieważ do końca istnienia KEN nie zdążono przygotować kompletu podręczników, dlatego wykorzystywano podręczniki używane w zreformowanym wcześniej szkolnictwie kościelnym 76, a szczególnie będące w użyciu szkół pijarskich. W późniejszym okresie więcej zliberalizowano dobór podręczników na terenie zaboru rosyjskiego. Karmelici w Berdyczowie do nauki religii posługiwali się podręcznikiem Claude Fleury ( ): Katechizm historyczny większy, zawierający historię świętą i naukę chrześcijańską, Warszawa 1812, 1789 (Estr XVI, 237). Używano też podręcznika A. Popławskiego: Moralna nauka dla szkół narodowych na klasę I i II, Warszawa 1778 oraz dla klasy III, Kraków Do matematyki używano podręczników Szwajcara Simona L Huillera: Arithmètique pour les écoles palatinales, Warszawa 1778 (przełożył na j. polski ks. Andrzej Gawroński); Bossut a ( ): Cours complet de mathématique, t. I VII, wyd. 1795, 1801 oraz Cours de mathématique a l usage des écoles militaires, t. I V; L Huillier Szymon: Algebra, Wilno Geometrię wykładano według słynnego matematyka francuskiego Sylwestra de Lacroix ( ): Cours de mathématique élémentaires. Do fizyki używano podręcznika dla szkół narodo- 73 APKB, sygn. AKB 1, Liber in quo., k. 64; tamże, AKB 3, Wizyta kościoła i klasztoru Berdyczowskiego, k. 14 v. 74 E. CHWALEWIK, Zbiory polskie, archiwa, biblioteki, gabinety, galerie i inne zbiory pamiątek przeszłości w Ojczyźnie i na obczyźnie, t. I, Warszawa-Kraków 1926, s J.M. GIŻYCKI, Klasztor OO. Karmelitów bosych w Wiśniowcu, [w:] Rocznik Wołyński, t. VIII, pod red. Jakuba Hoffmana, Równe 1939, s W Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu, pod sygn. fond 822 op.12, d. 976, znajduje się opis kościoła Karmelitów Bosych w Wiśniowcu z 1815 roku wraz ze szczegółowymi inwentarzami zakrystii i biblioteki klasztornej. 76 S. JANECZEK, Komisja Edukacji Narodowej, op. cit., kol. 454.

19 Szkoły karmelitów bosych w Berdyczowie 125 wych Michała Jana Hubego ( ), wyd. Kraków 1782, 1792, Wstęp do fizyki dla szkół narodowych, Kraków 1783 (Estr XVIII, 305), ks. J. H. Osińskiego SchP ( ), wyd. w Warszawie i ks. Józefa Lisikiewicza Fizyka, czyli wiadomości natury y skutki rzeczy, wyd. w Sandomierzu 1779, 1781 (Estr XXI, 333). Do historii powszechnej używano podręcznika Klaudiusza Franciszka Millot a ( ) Élémaits de l histoire de France oraz K. J. Skrzetuskiego Historia powszechna dla szkół narodowych na klasę III, Kraków 1781, 1792, IV, 1786; do historii Rosji używano podręcznika obowiązującego dla ludowych szkół rosyjskich. Prawa i ekonomii politycznej uczono według podręcznika ks. Hieronima Strojnowskiego SchP: Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów, wydanego w Wilnie 1785 roku, Wilno (Estr XXIX, 336). Na zamówienie Ignacego Potockiego E. Condillac opracował w 1781 roku podręcznik logiki w języku francuskim (La logique ou les premiers développements de l art de penser, 1780), przełożony z początku XIX wieku na język polski przez prof. Znocka z uniwersytetu wileńskiego 77. Ks. Krzysztof Kluk przygotował podręczniki: Botanika dla szkół narodowych, Warszawa 1785 i Zoologia, Warszawa 1789 (Estr XIX, ). Do wymowy używano podręczników Filipa Golańskiego SchP ( ): O wymowie i poezji (Warszawa 1786), Grzegorza Piramowicza ( ): Wymowa i poezja dla szkół narodowych (Warszawa 1792, 1802) oraz Karola Rollin a ( ): De la manière d enseigner et étudier les belles lettres (1740) a także E. Condillac a ( ): Essai sur l origine de connaissances humaines (1746). Karmelici w swojej drukarni w Berdyczowie wydawali liczne podręczniki szkolne dla młodzieży oraz dla zainteresowanych sprawami gospodarczymi i zdrowotnymi. Spośród 64 podręczników do ważniejszych należą 78 : Torżewski Józef, Rachmistrz Polski To iest Zebranie Wszystkich Reguł Arytmetycznych y Algebrycznych (1760), wyd. II (1766); tegoż: Rozmowa o sztukach robienia Szkła, Palenia Potaszow i Topienia Zelaza (1785); Zbiór rzeczy użytecznych, zawierających informacye o leczeniu defektów końskich (1782), wyd. II (1794), wyd. III (1818); Haur Jakub Kazimierz, Oekonomika gospodarska generalna (1788); tegoż, Ekonomika lekarska albo domowe lekarstwo (1790), wyd. II (1793); Bukwar dlia obuczenija junoszewstwa czteniju po wysoczajszemu poweleniju (1793); toż: Elementarz dla uczenia młodzieży czytać po rosyisku i po polsku. Bukwar dlia obuczenija junoszewstwa czteniju po rossijski i po polski (1797); Gramatyka francuska krótko zebrana z Wileńskiej (1796); Wypisy z autorów klasycznych na klasę III (1797); X. Kamieński Kajetan, Gramatyka niemiecka (1801), wyd. II (1808); Eléménts de la géographie 77 J.M. GIŻYCKI, op. cit. (rkps 36), k. 64; J. CZERKAWSKI, Condillac Etienne Bennot, [w:] Encyklopedia katolicka, t. III, Lublin 1985, kol Por. B.J. WANAT OCD, Drukarnia Karmelu Fortecy Najświętszej Maryi Panny w Berdyczowie, Kraków 2002, s Zob. też tamże katalog druków w układzie chronologicznym, s