Andrzej Sochaj UPAMIĘTNIENIE ROMÓW I SINTI POMORDOWANYCH W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ( )

Transkrypt

1 Andrzej Sochaj UPAMIĘTNIENIE ROMÓW I SINTI POMORDOWANYCH W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ( ) Szczecinek 2018

2 Andrzej Sochaj UPAMIĘTNIENIE ROMÓW I SINTI POMORDOWANYCH W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ( ) Szczecinek 2018

3 Wydawca: Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu Szczecinek, ul. Wyszyńskiego 32 tel./fax: rom.ch@pro.onet.pl Publikacja powstała przy wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg Prawa autorskie zastrzeżone ISBN Nakład: 500 szt. Druk: Wydawnictwo PiK Bydgoszcz ul. Sobieskiego Bydgoszcz

4 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE 5 ROZDZIAŁ I. INSTYTUT PAMIĘCI I DZIEDZICTWA ROMÓW ORAZ OFIAR HOLOKAUSTU Biblioteka Instytutu Archiwum Seria wydawnicza Romowie wczoraj i dziś 17 ROZDZIAŁ II. PAMIĘĆ I TOŻSAMOŚĆ Upamiętnienia (Treblinka, Chełmno nad Nerem) Konferencje, warsztaty, sympozja 30 ROZDZIAŁ III. WSPÓŁPRACA Z FUNDACJĄ IM. RÓŻY LUKSEMBURG 32 ROZDZIAŁ IV. WSPÓŁPRACA Z FUNDACJĄ PAMIĘĆ, ODPOWIEDZIALNOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ 40 ROZDZIAŁ V. CZASOPISMO ROMANO ATMO 44 ROZDZIAŁ VI. AUDYCJA ROMANO DŻIPEN 46 ZAKOŃCZENIE 47 NOTA O AUTORZE 48 BIBLIOGRAFIA 50 ZDJĘCIA 53

5

6 WPROWADZENIE W 2019 roku minie osiemdziesiąt lat od czasu wybuchu II wojny światowej ( ). Pochłonęła ona miliony istnień ludzkich nie tylko na polach bitewnych. Wiele milionów osób różnych narodowości zakończyło w tym czasie swój żywot również w byłych niemieckich nazistowskich obozach zagłady, obozach koncentracyjnych lub obozach pracy. Wśród wielu pomordowanych ofiar byli m.in. Romowie i Sinti 1. Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku 2 od samego początku swego istnienia do dzisiaj podejmuje rozmaite starania, aby nie tylko pozyskiwać informacje i popularyzować wiedzę na temat Zagłady Romów i Sinti w czasie II wojny światowej, ale także dba o upamiętnienie ofiar. Niniejsze opracowanie zatytułowane Upamiętnienie Romów i Sinti pomordowanych w czasie II wojny światowej ( ) powstało właśnie w tym celu, aby podsumować dotychczasową działalność Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku na tym polu. Od listopada 2001 roku do dzisiaj zajmuje się nią nieprzerwanie Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, który istnieje przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Jest to jedno z najbardziej znanych i prężnie działających oraz rozpoznawalnych stowarzyszeń romskich w Polsce. Ta pozarządowa organizacja pożytku publicznego została założona w 2000 roku. Od samego początku do chwili obecnej jej prezesem jest Roman Chojnacki, a sekretarzem Joanna Chojnacka. Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu działa w jego ramach na podstawie Statutu Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Instytut jest placówką o charakterze dokumentacyjnym i naukowo-badawczym, która w zakresie badań interdyscyplinarnych prowadzi badania nad Holokaustem, wielowiekowymi prześladowaniami Romów, kulturą, tożsamością oraz ich dziejami społecznymi ze szczególnym uwzględnieniem czasu ich Zagłady w okresie II wojny światowej oraz akcji osiedleńczej Romów w Polsce. Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu z siedzibą w Szczecinku jest jednostką zajmującą się gromadzeniem dorobku twórczego narodu romskiego, jak również innych dzieł naukowych, literackich i kinematograficznych odwołujących się do obecnego i dawnego życia Romów w Polsce, Europie i na świecie. Zadaniem Instytutu jest pielęgnowanie pamięci o dawnych Romach, a także pokazywanie w korzystnym świetle współcześnie żyjących osób narodowości romskiej z ich osiągnięciami, problemami i panującymi wśród nich relacjami międzyludzkimi 3. 1 Por. A. Sochaj, Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), Szczecinek 2017, s Zob. Zdjęcie nr 1, s Por. (dostęp: ). 5

7 Romowie to najmniej lubiana mniejszość etniczna w naszym kraju, a jej odmienność i hermetyczność znacznie pogłębiają ten problem. Rodzące się z niewiedzy i strachu stereotypy i uprzedzenia zakorzenione w świadomości społecznej przeradzają się w nietolerancję i niechęć, a w skrajnych przypadkach prowadzą do dyskryminacji, rasizmu i ksenofobii. Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, wzbudza wielkie zainteresowanie w szerokich kręgach społeczeństwa polskiego, a zwłaszcza w ośrodkach naukowych, w wyższych uczelniach, instytutach i stowarzyszeniach zajmujących się kulturą, oświatą, sztuką i tematyką romską. Obszar zainteresowań badawczych placówki obejmuje tereny Polski, Europy, Indii i całego świata 4. Instytut regularnie udziela odpowiedzi na pytania zainteresowanych osób dotyczące poszczególnych zagadnień z historii, kultury i tożsamości ludności romskiej w Polsce, Europie i na świecie. Nasza organizacja nie tylko bowiem zbiera wszelkie materiały dotyczące historii, kultury i dziedzictwa Romów. Nie chcemy ich zachowywać jedynie dla siebie. w miarę naszych możliwości udostępniamy je zainteresowanym osobom: uczniom, studentom, doktorantom i innym osobom zawodowo albo naukowo zajmującym się sprawami Romów. Udzielamy rzetelnych odpowiedzi na kierowane do nas zapytania w oparciu o posiadane materiały archiwalne, literaturę oraz raporty i analizy krajowych i międzynarodowych organizacji rządowych i pozarządowych, jak również o wiedzę naszych współpracowników. Statut Instytutu w sposób bardzo dokładny określa cele i zadania, które postawiło sobie kierownictwo Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku, powołując do życia tę instytucję. Do głównych zadań Instytutu należą: gromadzenie dokumentacji dotyczącej pochodzenia Romów; prowadzenie badań nad dziejami Romów, ich specyficzną rolą i miejscem w strukturach społecznych w Polsce; prowadzenie badań nad stosunkami etnicznymi między Romami a innymi grupami regionalnymi, etnicznymi i narodowymi; badania wizerunku Romów w innych grupach regionalnych i narodach; prowadzenie badań nad integracją lub asymilacją Romów w strukturach społecznych i narodowych państw, w których żyją; prowadzenie badań nad kulturą, obyczajami i obrzędowością Romów; prowadzenie interdyscyplinarnych badań nad Holokaustem, Zagładą Romów i Sinti; opieka nad dokumentacją Zagłady Romów; spisywanie wspomnień żyjących ofiar Holokaustu, Zagłady Romów i Sinti; zbieranie relacji, zdjęć, pamiętników, życiorysów; 6 4 Związek Romów Polskich, Pochodzenie, historia, holocaust i światopogląd Romów, Szczecinek 2005, s. 18.

8 gromadzenie istniejących dokumentów archiwalnych z czasów II wojny światowej wystawianych przez władze niemieckie; prowadzenie badań nad wielowiekowymi prześladowaniami Romów; prowadzenie innych badań mieszczących się w statutowym zakresie funkcjonowania Instytutu. Siedziba ZWIĄZEK ROMÓW POLSKICH z siedzibą w Szczecinku ul. K.S. Wyszyńskiego Szczecinek tel fax zrp.instytut@wp.pl; rom.ch@pro.onet.pl strona internetowa: 7

9 ROZDZIAŁ I. INSTYTUT PAMIĘCI I DZIEDZICTWA ROMÓW ORAZ OFIAR HOLOKAUSTU Na czele Instytutu stoi dyrektor, który przy wsparciu Rady Naukowej, i w porozumieniu z kierownictwem Związku Romów Polskich kieruje pracami Instytutu. Ponadto reprezentuje placówkę na zewnątrz w zakresie programowej działalności. Władze Instytutu są powoływane na okres 4 lat. Pierwszym dyrektorem Instytutu w latach był dr Jacek E. Wilczur. Obecnie, od roku funkcję tę pełni mgr Andrzej Łuczak, a funkcję zastępcy mgr Andrzej Sochaj. Natomiast sekretarzem Instytutu jest dr Mateusz Alan Babicki. Staraniem kierownictwa Związku Romów Polskich w skład Rady Naukowej Instytutu wchodzą wybitni znawcy problematyki romskiej, naukowcy z różnych dziedzin, dyscyplin naukowych, działacze z Polski i z zagranicy 5. Posiedzeniu Rady Naukowej Instytutu przewodniczy Roman Chojnacki, prezes Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku, członek Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych razem z dyrektorem Instytutu. Oprócz członków zarządu w skład Rady Naukowej Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu wchodzą obecnie następujące osoby: 1. dr hab. prof. US Janusz Mieczkowski (Uniwersytet Szczeciński) 2. dr Małgorzata Mieczkowska (Uniwersytet Szczeciński) 3. prof. dr hab. Ewa Nowicka-Rusek (Uniwersytet Warszawski, Collegium Civitas) 4. prof. Marcel Courthiade (Uniwersytet w Paryżu) 5. dr Dagmara Mrozowska (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rtm. W. Pileckiego w Oświęcimiu; Uniwersytet Jagielloński) 6. dr Anna Ziółkowska (dyrektor Muzeum Martyrologii w Żabikowie-Luboniu) 7. dr hab. prof. UAM Tomasz Wicherkiewicz (Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu) 8. dr hab. Maciej Witkowski (Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej) 9. mgr Krzysztof Bukowski (IPN Koszalin) 10. dr Jerzy Norbert Grzegorek (Uniwersytet Szczeciński) Honorowym członkiem Rady Naukowej był zmarły w 2018 roku dr Jacek E. Wilczur. Wszystkie osoby zainteresowane tematyką romską mogą w siedzibie Instytutu skorzystać z zasobów prowadzonej przez tę placówkę naukowo-badawczą biblioteki oraz archiwum. 5 Por. A. Sochaj, V posiedzenie Rady Naukowej Instytutu, Romano Atmo, (2015), (58), Nr 4, s ; A. Sochaj, VI posiedzenie Rady Naukowej Instytutu, Romano Atmo, (2016), (64), Nr 4, s ; (dostęp: ). 8

10 1.1. Biblioteka Instytutu Wśród zadań, jakie na co dzień realizuje Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, są dbałość o zasoby Biblioteki Instytutu, ich pomnażanie, a także ich udostępnianie wszystkim osobom zainteresowanym problematyką romską w celu jej popularyzacji. DZIAŁY BIBLIOTEKI INSTYTUTU PAMIĘCI i DZIEDZICTWA ROMÓW ORAZ OFIAR HOLOKAUSTU: 1. ALBUMY 2. BIOGRAFIA 3. DZIAŁ OGÓLNY 4. ETNOGRAFIA 5. HISTORIA 6. HISTORIA POLSKI 7. LITERATURA POLSKA 8. LITERATURA OBCA 9. PRAWO i ADMINISTRACJA 10. PEDAGOGIKA 11. POEZJA 12. RELIGIA 13. SOCJOLOGIA 14. NASZE WYDAWNICTWA 15. MASZYNOPISY 16. INNE Dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, życzliwych osób oraz instytucji pozyskaliśmy szereg książek polsko- i obcojęzycznych o tematyce romskiej, a zwłaszcza publikacji związanych z Holokaustem, z Zagładą Romów i Sinti w czasie II wojny światowej ( ). Na przykład tylko od stycznia 2015 do końca lutego 2016 roku otrzymaliśmy z różnych instytucji lub od osób prywatnych aż 37 publikacji, które zasiliły zasoby Biblioteki Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu. Wśród nich są m.in.: Studia Romologica Nr 7/2014 i Nr 8/2015; album autorstwa Andrzeja Grzymały-Kazłowskiego, Cyganie. Romowie. Znikający świat; od p. Anny Sobieskiej z Instytutu Badań Literackich PAN otrzymaliśmy książkę jej autorstwa Dzieci Hagar. Literackie wizerunki Romów/Cyganów. Studia imagologiczne; podarowana przez p. Edwarda Kopówkę z Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince publikacja: Treblinka. Historia i pamięć, w której znalazł się m.in. opis 9

11 uroczystości odsłonięcia pomnika poświęconego Romom i Sinti, zamordowanym w byłym niemieckim nazistowskim Obozie Pracy i Obozie Zagłady w Treblince. Uroczystość odbyła się 30 lipca 2014 roku. Obecnie zasoby Biblioteki Instytutu liczą (stan na ): 84 tytuły obcojęzyczne; 294 tytuły polskojęzyczne. Lista opracowań obcojęzycznych o tematyce związanej z Zagładą Romów i Sinti i ich upamiętnieniem w zasobach Biblioteki Instytutu 6 : 1. De Groen Els, Mila berśa ko drom 2. Factsheets on Roma History, Roma. History 3. Haliti Bajram, E roma anglal e mudarimasko duvari e Ausvicosko 4. IOM, Humanitarian and Social Programmes. Final Report on Assistance to Needy, Elderly Survivors of Nazi Persecution 5. Kladivova Vlasta, Konecna stanice Auschwitz-Birkenau 6. Kudsen Marko D., Die Geschichte der Roma 7. Nečas Ctibor, Nemůžeme zapomenout Našti Bisteras 8. Piper Franciszek, Auschwitz. How many perished Jews, Poles, Gypsies 9. Praca zbiorowa, Die nationalsozialistische Verfolgung Hamburger Roma und Sinti 10. Praca zbiorowa, Documentary and Cultural Centre of German Sinti and Roma, The Nazi genocide of the Sinti and Roma, romani Rose (editor) 11. Praca zbiorowa, Ma Bisteren, Nezapomenme 12. Praca zbiorowa, Historia Polskakry 13. Praca zbiorowa, o Rroma iz, adive thaj tahara. Romët dje, sot dhe neser. The Roma people yesterday, today and tomorrow 14. Praca zbiorowa, Roma Holocaust 15. Praca zbiorowa, The Right to Remember 16. Praca zbiorowa, Under German occupation 17. Praca zbiorowa, Unter Deutscher Besatzung 18. Riboldi Mario, Emilia Gitana martire e gli Eroi del Rio Almanzora 19. Sochaj Andrzej, Die Vernichtung von Sinti und Roma im ehemaligen, ersten, deutschen, nationalsozialistichen Vernichtungslager Kulmhof in Chełmno nad Nerem während des zweiten Weltkriegs ( ) 20. Stahiro-Stankiewicz Stanisław, Historia Romengry 21. Stojska Ceija, Sogar der Tod hat Angst vor Auschwitz 22. Zwjagincew A. G., Gławnyj process czełowieczestwa 10 6 Zob. (dostęp: ).

12 Lista książek o tematyce związanej z Zagładą Romów i Sinti i z ich upamiętnieniem w języku polskim, które znajdują się w zasobach Biblioteki Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu: 1. Ambrosewicz-Jacobs Jolanta, Hońdo Leszek, Dlaczego należy uczyć o Holokauście 2. Babicki Mateusz, Polityka państw Grupy Wyszehradzkiej wobec mniejszości narodowych etnicznych i językowych 3. Baranowski Julian, Obóz cygański w Łodzi Bartosz Adam, Amen Roma/Jame Roma My Romowie 5. Bartosz Adam, Cyganie. Rroma. Gypsies. Przewodnik po wystawie 6. Bartosz Adam, Katalog zbiorów cyganologicznych Muzeum Okręgowego w Tarnowie 7. Bartosz Adam, Małopolski szlak martyrologii Romów 8. Bartosz Adam, Nie bój się Cygana 9. Bartosz Adam, Poznajemy historię Romów 10. Bartosz Adam, Roma Cyganie. Historia i Kultura przewodnik po wystawie 11. Bartosz Adam, Romowie w Polsce. Kalendarium Bartosz Adam, Stanęły wozy kolorowe 13. Bartosz Adam, Tabor Pamięci Romów 14. Bartosz Adam, Gancarz Natalia, Tarnowscy Romowie 15. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej XXXIV 16. Bonusiak Włodzimierz (red.), Polscy robotnicy przymusowi w Trzeciej Rzeszy 17. Borek Piotr, Romowie w Polsce i Europie 18. Bukowski Krzysztof, Sterylizacja ludności romskiej w Bydgoszczy, Dobiegniewie, Pile i Złotowie (zarys problemu) 19. Bukowski Krzysztof, Tragedia Romów w Niemieckich Nazistowskich Obozach w Treblince (w dokumentach Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie) 20. Bukowski Krzysztof, Wybrane zbrodnie nazistowskie popełnione przez okupanta hitlerowskiego na Romach w Polsce w okresie II wojny światowej w dokumentach Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie 21. Cyrano Andrzej, Me som Gadzio. Moje spotkania z Cyganami 22. Dębicki Edward, Teł nango boliben Pod gołym niebem. Wiersze cygańskie 23. Dębicki Edward, Ptak umarłych 24. Dębski Jerzy, Talewicz-Kwiatkowska Joanna, Prześladowania i masowa zagłada Romów podczas II wojny światowej w świetle relacji i wspomnień 25. Don Wasyl, Pasażerowie niebieskiego taboru 26. Drużyńska Jolanta, Ostatni tabor. Jak władza ludowa zakazała Cyganom wędrowania 27. Ekspres Reporterów 87, Praca zbiorowa, Król Cyganów, N.Y. i nasi, Mordercy u drzwi 11

13 28. Ficowski Jerzy, Cyganie na polskich drogach 29. Ficowski Jerzy, Cyganie polscy 30. Ficowski Jerzy, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje 31. Ficowski Jerzy, Demony cudzego strachu 32. Ficowski Jerzy, Wszystko to czego nie wiem 33. Gancarz Natalia, Mietek na wojnie 34. Gerlich Marian Grzegorz, Pozostaniemy Romami 35. Gierliński Karol Parno, Xaratuno thuv. Odległy dym 36. Gierliński Karol Parno, Meteory. Siłałe Ćerhenia 37. Gierliński Karol Parno, Zawody, profesje romskie 38. Grzegorczyk Andrzej, Wąsowicz Piotr, Obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Przewodnik po Miejscu Pamięci 39. Grzegorczyk Andrzej, Rzeczy Zagłady 40. Grzymała-Kazłowski Andrzej, Cyganie. Romowie. Znikający świat 41. Jakimik Elżbieta Alina, Romowie. Koczownictwo, osiadły tryb życia wybór, konieczność czy przymus? 42. Kaczmarek Marian, Organizacja poznańskiego gestapo Kapralski Sławomir, Naród z popiołów. Pamięć zagłady a tożsamość Romów 44. Kondusza Wojciech, Legniccy Cyganie. Romowie 45. Kopycińska Anna, Ilustrowana encyklopedia małego Roma 46. Kornak Marcin, Brunatna Księga Kornak Marcin, Brunatna Księga Kościół wobec Romów 49. Kowarska Agnieszka, Polska Roma. Tradycja i nowoczesność 50. Kowarska Agnieszka, Stereotyp czy tradycja? o etosie wędrowcy i wartościowaniu przestrzeni u polskich Romów 51. Krzyżanowski Piotr Jacek, Między wędrówką a osiedleniem. Cyganie w Polsce w latach Krzyżanowski Piotr, Pytlak Grażyna, Bończuk Leszek, Cyganie. Mity i fakty 53. Kubica Helena, Kobiety ciężarne i dzieci urodzone w KL Auschwitz 54. Kuźniak Angelika, Papusza 55. Lakatos Menyhert, Krajobraz widziany przez dym 56. Lubecka Anna, Tożsamość kulturowa. Bergitka Roma 57. Łuczak Andrzej, Romowie na Warmii i Mazurach 58. Łuczak Andrzej, Sytuacja ludności romskiej na Ziemi Lubuskiej w XX wieku 59. Machowska Magdalena, Bronisława Wajs Papusza. Między biografią a legendą 60. Makarczyński Tadeusz, Cyganie wachtmeistra Schultza 61. Maleszyński Dariusz Cezary, Porajmos. Pochłonięcie 62. Markwitz-Bielerzewska Aleksandra, Wspomnienia więźniarki Żabikowa 63. Mikołajczak Edmund (red.), Obóz hitlerowski na Błoniach w Inowrocławiu 64. Milewski Jacek, Chyba za nami nie traficie 65. Milewski Jacek, Romowie żyją wśród nas 66. Mirga Andrzej, Mróz Lech, Cyganie. Odmienność i nietolerancja 12

14 67. Mirga Teresa, Wiersze i pieśni 68. Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady 69. Mrozowska Dagmara, Zagłada. Tragedia Romów w XX wieku 70. Mróz Lech, Cyganie 71. Nawrowski Ewaryst, w szponach gestapo 72. Odezwa do naszego przyszłego narodu. 70. rocznica likwidacji Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Katalog wystawy 73. Orłowska Beata, Krzyżanowski Piotr, Cyganie/Romowie w Polsce. Dawne i współczesne konteksty 1964 roku 74. Paleczny Tadeusz, Socjologiczne refleksje na temat polskich Romów 75. Paleczny Tadeusz, Talewicz-Kwiatkowska Joanna (red.), Tożsamość kulturowa Romów w procesach globalizacji 76. Papusza (Bronisława Wajs), Lesie, Ojcze mój 77. Piper Franciszek, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz 78. Praca zbiorowa, ABC dla Romów 79. Praca zbiorowa pod redakcją Dariusza Rymara, Bronisława Wajs Papusza ( ) biografia i dziedzictwo 80. Praca zbiorowa, Chełmno/Rzeczy ostatnie/last Things 81. Praca zbiorowa, Krzyk pamięci 82. Praca zbiorowa, Stowarzyszenie Romów w Polsce, Los Cyganów w KL Auschwitz-Birkenau 83. Praca zbiorowa, Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Księga Pamięci Cyganie w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, Tom I 84. Praca zbiorowa, Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Księga Pamięci Cyganie w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, Tom II 85. Praca zbiorowa pod redakcją Ewy Nowickiej, Sytuacja Romów w Polsce. U nas dole i niedole 86. Praca zbiorowa pod red. S. Różyckiego, M. Michalaka, E. Kopówki, Obóz Pracy Treblinka I. Metodyka integracji danych wieloźródłowych 87. Praca zbiorowa, Pro Memoria, 10. Biuletyn informacyjny Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka Fundacji Pamięci Ofiar Obozu Zagłady Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu 88. Praca zbiorowa, Przeszłość i Pamięć, nr 41, styczeń-czerwiec Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa 89. Praca zbiorowa, Romowie. Przewodnik. Historia i kultura 90. Praca zbiorowa, Romowie Roma Romanies, Historia w obrazach 91. Praca zbiorowa, Romowie w Polsce i w Europie. Od dyskryminacji do tolerancji 92. Praca zbiorowa, Są częścią naszej historii. Romowie w gminie Borzęcin 93. Praca zbiorowa, Stowarzyszenie Romów w Polsce, 50-lecie zagłady Romów KL Auschwitz-Birkenau 94. Praca zbiorowa, Stowarzyszenie Romów w Polsce, Cyganie Romowie. Zapomniane obrazy 13

15 95. Praca zbiorowa, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Legnicy, Inni ale tacy sami!, pod red. K. Wiercińskiej (z płytą) 96. Praca zbiorowa pod red. E. Kopówki, Treblinka. Historia i pamięć 97. Praca zbiorowa, Wielka wędrówka wielki postój. Wizerunki Romów w literaturze, historii, sztuce 98. Praca zbiorowa, Wśród czy obok nas? Mniejszości w literaturze, kulturze i historii krajów słowiańskich 99. Praca zbiorowa, Zapukali do drzwi 100. Romski modlitewnik i śpiewnik, opr. Andrzej Sochaj 101. Różycki Sebastian, Michalski Marek, Kopówka Edward, Obóz Pracy Treblinka I 102. Schmidt Heinz G., Jadą Cyganie. Śladami Romów po Europie 103. Sławni Romowie. Leksykon 104. Sobieska Anna, Dzieci Hagar. Literackie wizerunki Romów/Cyganów. Studia imagologiczne 105. Sochaj Andrzej, Wielka wędrówka wielki postój (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce) 106. Sochaj Andrzej, Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ) 107. Stankiewicz Stanisław, Historia Romengry 108. Stankiewicz Stanisław, Wybitne postacie romskie. o Romach w dawnej Polsce 109. Studia o Romach w Polsce i w Europie, pod red. P. Borka Studia Romologica Nr 1/2008, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 111. Studia Romologica Nr 2/2009, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 112. Studia Romologica Nr 3/2010, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 113. Studia Romologica Nr 4/2011, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 114. Studia Romologica Nr 5/2012, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 115. Studia Romologica Nr 6/2013, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 116. Studia Romologica Nr 7/2014, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 117. Studia Romologica Nr 8/2015, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 118. Studia Romologica Nr 9/2016, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 119. Studia Romologica Nr 10/2017, Muzeum Okręgowe w Tarnowie 120. Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, opr. Łucja Pawlicka-Nowak, Jolanta Adamska 121. Wiśniewski Mateusz, Rudowski Marek, Drom Droga. Historia Romów w Europie 122. Vania de Gila Jan Kochanowski, Mówimy po romsku 123. Yoors Jan, Cyganie 124. Zniewolony Poznań Związek Romów Polskich, Pochodzenie, historia, holokaust i światopogląd Romów 14

16 126. Żydowski Instytut Historyczny, Relacje z zagłady. Inwentarz, t. I 127. Żydowski Instytut Historyczny, Relacje z zagłady. Inwentarz, t. II Polecamy lekturę wspomnianych powyżej publikacji, a także innych opracowań w języku polskim lub obcym, jakie znajdują się w zasobach naszej biblioteki. Na przykład kilka posiadanych przez nas publikacji na temat życia i twórczości Bronisławy Wajs Papuszy, jakie posiadamy w naszych zasobach, zostało udostępnionych na interesującą imprezę kulturalną, która odbyła się 17 lutego 2016 roku w Centrum Konferencyjnym Zamek w Szczecinku, w ramach ogólnopolskiej akcji Rocznicowe czytania poetów. Została ona przygotowana przez członków Klubu Poetyckiego OPAL. Porwał on licznie zgromadzoną publiczność w podróż drogą, którą przeszła Bronisława Wajs (Papusza), niebanalna, pierwsza świadoma romska poetka. w rolę Papuszy ze znakomitym wyczuciem wcieliła się Tatiana Rogowska. Romskie stroje, muzyka, film, zdjęcia poetki przywołały nastrój nieistniejących już cygańskich taborów, a imię tej skromnej poetki jeszcze raz pięknie wybrzmiało na chwałę kultury i romskiej, i polskiej. Zapraszam wszystkie osoby zainteresowane problematyką romską do zapoznania się z wykazem książek i innych publikacji naszej biblioteki, można go znaleźć również na naszej stronie internetowej w zakładce Instytut 7. Książki z księgozbioru Biblioteki Instytutu można wypożyczyć w siedzibie Związku Romów Polskich w Szczecinku lub zapoznać się z nimi na miejscu w naszej czytelni od poniedziałku do piątku w godzinach urzędowania Archiwum Jednym z zadań, jakie na co dzień realizuje Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, jest dbałość o zasoby Archiwum Instytutu, ich pomnażanie oraz udostępnianie wszystkim osobom zainteresowanym problematyką romską w celu popularyzacji wiedzy na ten temat. Dostęp do zgromadzonych materiałów można uzyskać na miejscu, w czytelni, która mieści się w siedzibie w naszego stowarzyszenia. Do dzisiaj pracownicy Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu pozyskali szereg materiałów o tematyce romskiej. Ich kopie otrzymaliśmy z różnych instytucji, m.in. z Państwowego Muzeum na Majdanku, z IPN, z różnych oddziałów Archiwum Państwowego z całego kraju lub od osób prywatnych, a także dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji obecnie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Są to głównie materiały z XX w., ale nie tylko. Najstarsze pochodzą z XVIII w. są to Zarządzenia władz Królestwa Prus z lat (w jęz. niem.); wiele dokumentów datowanych jest na XIX wiek. Najwięcej dokumentów udało się 7 Zob. (dostęp: ). 15

17 pozyskać z czasów powojennych, z akcji produktywizacyjnej i osiedleńczej Romów w Polsce, jaka miała miejsce w XX w. Są to najczęściej materiały z różnych urzędów: z Sejmu PRL-u; z Urzędu Rady Ministrów, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, Prokuratury Generalnej, Najwyższej Izby Kontroli, z Urzędów Wojewódzkich do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu Centralnego PZPR, z Komendy Głównej i z Komend Wojewódzkich Milicji Obywatelskiej; z posiedzeń prezydiów Wojewódzkiej, Powiatowej, Miejskiej lub Gminnej Rady Narodowej, licznych organizacji, jakie działały wtedy w PRL-u, na przykład Zarządu Głównego Ligi Kobiet, są to także dokumenty z dochodzeń prowadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej, z którym stale współpracujemy w związku prowadzonymi przez tę instytucję śledztwami dotyczącymi Zagłady, a także prześladowań Romów, jakie miały miejsce w czasie II wojny światowej ( ). Materiały archiwalne stanowią zazwyczaj sprawozdania dotyczące Romów i zawierają: ówczesne opinie na temat Romów i wędrówki taborów; sprawozdania z pracy z ludnością romską, opisy sytuacji narodowościowej, taborowe księgi meldunkowe, zalecenia w kwestii zwalczania koczownictwa i wędrówek, plany działań administracji w stosunku do Romów, notatki z wywiadów środowiskowych, meldunki terenowych jednostek Żandarmerii, sprawozdania z prowadzonych śledztw IPN dotyczących zbrodni z czasów II wojny światowej, dane statystyczne dotyczące ludności romskiej, migracji i wędrówek romskich, a także edukacji realizacji obowiązku szkolnego przez dzieci, aktywizacji zawodowej Romów, skupisk ludności romskiej, dane liczbowe i opisy sytuacji Romów, dokumenty ze śledztw IPN dotyczących zbrodni popełnionych na terenie getta warszawskiego w latach , a także dotyczących zabójstw osób narodowości romskiej w getcie we Lwowie w okresie od 1941 do 1942 roku lub dotyczących masowych egzekucji w Imbramowicach w powiecie miechowskim w czasie II wojny światowej. Ponadto w zasobach Archiwum Instytutu znajdują się także liczne materiały z prasy, czasopism itp., które poruszają tematykę romską. Zgromadzone materiały są w różnych językach w polskim, niemieckim, angielskim, romskim w różnych jego dialektach, oraz łacińskim. Obecnie (stan na r.) zasób Archiwum Instytutu liczy 305 sygnatur 8. Wszystkie materiały wchodzące w skład zasobów Archiwum naszego Instytutu można przejrzeć i zapoznać się z nimi na miejscu w czytelni, która mieści się w siedzibie Związku Romów Polskich w Szczecinku przy ulicy Wyszyńskiego 32, od poniedziałku do piątku w godzinach urzędowania. Wszystkie osoby zainteresowane problematyką romską pragnę zachęcić do odwiedzenia naszej placówki, zapraszam również do zapoznania się z wykazem dokumentów zgromadzonych w naszym Archiwum, jaki znajduje się na stronie internetowej w zakładce Archiwum Instytutu. 8 Wykaz dokumentów zgromadzonych w Archiwum Instytutu. Zob. modules.php?name=content&pa=showpage&pid=99 (dostęp: ). 16

18 1.3. Seria wydawnicza Romowie wczoraj i dziś Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu prowadzi m.in. działalność wydawniczą. w ostatnim czasie w ramach serii wydawniczej Romowie wczoraj i dziś zostały opublikowane dwa opracowania: Romowie na Warmii i Mazurach 9 Andrzeja Łuczaka oraz Wielka wędrówka wielki postój. (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce) 10 Andrzeja Sochaja, które zasiliły zasoby naszej Biblioteki. Ponadto wznowiliśmy już kilka publikacji z tej serii, m.in. opracowanie prokuratora IPN Krzysztofa Bukowskiego Tragedia Romów w Niemieckich Nazistowskich Obozach w Treblince, Szczecinek oraz w 2017 roku publikację Andrzeja Sochaja, Wielka wędrówka wielki postój. (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce), Szczecinek Obecnie seria Romowie wczoraj i dziś liczy już 19 pozycji: 1. Mateusz Alan Babicki, Polityka władzy PRL wobec społeczności romskiej. Ewidencjonowanie ludności romskiej w PRL w 1955 roku, Szczecinek Adam Bartosz, Poznajemy historię Romów, Szczecinek Krzysztof Bukowski, Sterylizacja ludności romskiej , Szczecinek Krzysztof Bukowski, Tragedia Romów w Niemieckich Nazistowskich Obozach w Treblince, Szczecinek Krzysztof Bukowski, Wybrane zbrodnie nazistowskie popełnione przez okupanta hitlerowskiego na Romach w Polsce w okresie II wojny światowej w dokumentach Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, Szczecinek Karol Parno Gierliński, Zawody i profesje romskie, Szczecinek Jerzy Norbert Grzegorek, Romowie kulturowe postrzeganie innych etnicznych. Mniejszość romska na Pomorzu Zachodnim. Problem identyfikacji w społeczeństwie większościowym, Szczecinek Elżbieta Alina Jakimik, Romowie. Koczownictwo, osiadły tryb życia wybór, konieczność czy przymus?, Szczecinek Elżbieta Alina Jakimik, Karol Parno Gierliński, Kobieta w środowisku romskim, Szczecinek Elżbieta Alina Jakimik, Karol Parno Gierliński, Sinti w Polsce, Szczecinek Agnieszka J. Kowarska, Stereotyp czy tradycja? o etosie wędrowcy i wartościowaniu przestrzeni u polskich Romów, Szczecinek Dagmara Mrozowska, Zagłada. Tragedia Romów w XX wieku, Szczecinek Andrzej Łuczak, Romowie na Warmii i Mazurach, Szczecinek Zob. Zdjęcie nr 2, s Zob. Zdjęcie nr 3, s Zob. Zdjęcie nr 4, s

19 14. Andrzej Łuczak, Sytuacja ludności romskiej na Ziemi Lubuskiej w XX wieku, Szczecinek Pochodzenie, historia, holocaust i światopogląd Romów, Szczecinek Andrzej Sochaj, Wielka wędrówka wielki postój. (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce), Szczecinek Stanisław Stankiewicz, Uwagi dotyczące Romów w jednoczącej się Europie, Szczecinek Stanisław Stankiewicz, Wybitne postacie romskie. o Romach w dawnej Polsce, Szczecinek Wojciech Szostak, Administracja publiczna wobec Romów po 1989 roku. Sytuacja społeczno-polityczna w Polsce po 1989 roku, Szczecinek W chwili obecnej Instytut posiada i popularyzuje także inne wydawnictwa, które ukazały się w wyniku działalności Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku: Mateusz A. Babicki, Polityka państw Grupy Wyszehradzkiej wobec mniejszości narodowych, etnicznych i językowych, Gdańsk ; Vania de Gila Jan Kochanowski, Mówmy po romsku. Historia, kultura i język narodu romskiego, Szczecinek 2005; Karol Parno Gierliński, Meteory. Siłałe Ćerhenia, Szczecinek 2007; Anna Kopycińska, Akademia przedszkolaka, czyli łamigłówki romskiej główki, Szczecinek 2013; Anna Kopycińska, Ilustrowana encyklopedia małego Roma, Szczecinek 2009; Romski modlitewnik i śpiewnik, opr. Andrzej Sochaj, Szczecinek 2017; Andrzej Sochaj, Die Vernichtung von Sinti und Roma im ehemaligen, ersten, deutschen, nationalsozialistichen Vernichtungslager Kulmhof in Chełmno nad Nerem während des zweiten Weltkriegs ( ), Szczecinek ; Andrzej Sochaj, Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), Szczecinek ; Anna Szymańska, Piszę, czytam i rysuję, Szczecinek Wydanie tych opracowań było możliwe przede wszystkim dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg. Mamy nadzieję, że jeszcze w tym roku i w latach następnych ukażą się kolejne opracowania w ramach serii wydawniczej Romowie wczoraj i dziś popularyzujące historię, tożsamość oraz dziedzictwo kulturowe Romów i Sinti w Polsce, Europie i na świecie. 12 Zob. Zdjęcie nr 5, s Zob. Zdjęcie nr 7, s Zob. Zdjęcie nr 6, s

20 ROZDZIAŁ II. PAMIĘĆ I TOŻSAMOŚĆ Doświadczenie Zagłady Romów jest bardzo zróżnicowane i ciągle jednak, mimo upływu tylu lat, a może właśnie dlatego jest ono niedostatecznie udokumentowane. Znając jedynie szacunkowo ogrom eksterminacji ludności romskiej, można powiedzieć, że wówczas Romowie całymi taborami powędrowali do Nieba. Na ziemiach polskich okupowanych przez hitlerowców śmierć poniosło około 50 tysięcy Romów zwożonych przez nazistów z całej Europy. Ginęli w obozach koncentracyjnych (Auschwitz-Birkenau, Chełmno nad Nerem 15, Bełżec, Treblinka, Stutthof, Sobibór, Majdanek) i gettach (Łódź, Warszawa, Białystok, Przemyśl, Rzeszów). Wielu z nich było rozstrzeliwanych na miejscu. Duża część Romów zginęła tam, gdzie złapali ich oprawcy. Zabijano pojedyncze osoby, jak i całe tabory, a ciała grzebano w lasach. w samym Generalnym Gubernatorstwie znanych jest około stu osiemdziesięciu miejsc, w których dokonano mordu na Romach. Najbardziej znane i zbadane miejsca egzekucji Romów to Szczurowa, Żabno, Karczew, Zakroczym, Karczew, Duchowizna, Góra Motyczna, Zawadka Brzostecka, Skarszewy, Oszmiana, Ułęż, więzienie w Prowienieszkach. w czasie wojny zginęło około 35 tysięcy spośród 50 tysięcy zamieszkujących przedwojenną Polskę Romów, zarówno tych prowadzących wędrowny tryb życia, jak i tych od wielu już lat osiadłych. Szacunkowa liczba Romów eksterminowanych w obozach koncentracyjnych wynosi 500 tysięcy osób: mężczyzn, kobiet i dzieci. Ilu ich zginęło w egzekucjach na miejscu schwytania, tego nikt nie jest w stanie podać. Po 1945 roku pozostało w Polsce około tysięcy Romów 16. Nie wiadomo dokładnie, ilu Romów zginęło ze względów rasowych z rąk nazistów. Umierali w masowych egzekucjach w lasach, wsiach, gettach i obozach. Wiele 15 Władze hitlerowskie w listopadzie 1941 roku zesłały do getta łódzkiego także około 5 tysięcy Romów z Rzeszy (m.in. z miejscowości: Hartberg, Fürstenfeld, Mattesburg i Roten Turm), dla których utworzyły na obszarze Kraju Warty specjalny obóz. w getcie łódzkim w listopadzie i grudniu 1941 roku z powodu bardzo trudnych warunków życiowych zmarło 613 osób, natomiast wszystkie pozostałe poniosły śmierć w obozie w Chełmnie nad Nerem. Romskie pomieszczenie w getcie ze względu na dużą w nich śmiertelność nazywano obozem dla zdychających (Krepierungslager). Por. A. Galiński, Obóz dla Cyganów w Łodzi (Zigeunerlager in Litzmannstadt, [w:] Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi IPN, I, w 50. rocznicę agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę, Łódź 1989, s ; Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty * ), Poznań 1996, s Por. M. A. Babicki, Romowie w Polsce na początku XXI wieku, [w:] Współczesne wyzwania polityki wobec romskiej mniejszości etnicznej edukacja, dyskryminacja, wykluczenie społeczne, E. Subocz i S. Garbart (red.), Warszawa 2013, s. 143; Tenże, Zagłada Romów na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej, Romano Atmo, Szczecinek, nr 4, 2010 (28), s ; A. Bartosz, Nie bój się Cygana, Sejny 1994, 2004, s ; A. Bartosz, Poznajemy historię Romów, Szczecinek Warszawa 2008, s. 8-13; J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków 1965, s i nast.; A. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa 2001, s. 198; P. Jastrzębski, Jeszcze słyszę turkot kół! Romowie w województwie zachodniopomorskim. Bilans dziesięciolecia ( ), Kraków 2010, s ; S. Kapralski, Wpływ doświadczenia zagłady na współczesne tożsamości romskie, [w:] Głosy Pamięci 7. Romowie w KL Auschwitz, S. Kapralski, M. Martyniak, 19

21 dokumentów zostało zniszczonych lub nie ewidencjonowano mordów na tej mniejszości. Romowie ginęli na skutek rozstrzeliwania, głodu, w komorach gazowych. Po czym ich ciała były palone. Przez dziesięciolecia sami nie zdawali sobie sprawy ze skali masowego mordu i nie starali się, w przeciwieństwie do Żydów, dokumentować zbrodni hitlerowskich. Niektórzy podają, że wymordowano ćwierć miliona, inni że pół miliona Romów. Simon Viesenthal ocenia cygański Holokaust w obozach i więzieniach na dwa miliony, a Vania da Gila podaje, że większość cyganologów jest zgodna co do tego, aby uznać rzeź 75% narodu, co odpowiada zamordowaniu około 7,5 miliona osób. Wspomniany obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau stał się symbolem cygańskiego Holokaustu 17, czasem nazywanego zapomnianym, świadomie ukrywanym lub uciszonym 18. W 2001 roku w Bloku 13 na terenie Stammlager byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau otwarto stałą wystawę poświęconą martyrologii Romów i Sinti w Europie. Rocznica likwidacji Zigeunerlager w Auschwitz-Birkenau jest dniem pamięci o wszystkich pomordowanych osobach narodowości romskiej. Od 2011 roku uchwałą Sejmu RP 2 sierpnia jest Dniem Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti 19. Angelika Kuźniak w książce Papusza napisała m.in., że Cyganów zabijano z zazdrości. Tak głosi pierwsza taborowa legenda. Niemcy chcieli podbić świat, ale podobno brakowało im bystrości. Nie mogli znieść, że Żydzi i Cyganie są od nich mądrzejsi. Więc postanowili ich wymordować. Według drugiej legendy wszystkiemu winna była wróżba. w Niemczech przed wojną żyła Cyganka Marfa. Jej przepowiednie zawsze się sprawdzały. Hitler chciał mieć pewność, że to on wygra wojnę. Przywołał Marfę do siebie. Rozłożyła karty i powoli, nie bez strachu, powiedziała: Führera czeka klęska i zginie z własnej ręki. Hitler kazał ją zamknąć w więzieniu, a Cyganów zabić 20. J. Talewicz-Kwiatkowska (red.), Oświęcim 2011, s. 45; A. Sochaj, 70. rocznica pierwszej deportacji Romów do obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz Birkenau, Romano Atmo, (2013), (47), Nr 5, s ; Tenże, Pamiętamy. Chełmno nad Nerem Las Rzuchowski, Romano Atmo, (2013), (48), Nr 6, s ; J. Talewicz-Kwiatkowska, Romowie i Sinti w KL Auschwitz, [w:] Głosy Pamięci 7. Romowie w KL Auschwitz, S. Kapralski, M. Martyniak, J. Talewicz-Kwiatkowska (red.), Oświęcim 2011, s Pojęcie Holokaust (ang. Holocaust) wywodzi się od greckiego określenia holokauston, oznaczającego ofiarę całopalenia. T. Włodarczyk, Szoah/Porrajmos jako podstawa tożsamości Żydów i Romów, [w:] Romowie w Europie. Tożsamość i współczesne wyzwania, J. Faryś, P. J. Krzyżanowski, B. A. Orłowska (red.), Gorzów Wielkopolski 2013, s Por. A. L. Szász, Pamięć, niepamięć i sztuka: przypadek Romów na Węgrzech, Studia Romologica, (2012), Nr 5, s Amare Roma, Nasi Romowie. Podręcznik, J. Kunikowski (red.), Kowary 2012, s ; T. Kuczyńska, Wyrzuceni z pamięci. Holocaust Cyganów, Tygodnik Powszechny, 8 (28 II 1990), s. 5; S. Kapralski, Wpływ doświadczenia zagłady, dz. cyt., s. 47; V. de Gila Jan Kochanowski, Mówmy po romsku. Historia, kultura i język narodu romskiego, Szczecinek 2005, s ; T. Włodarczyk, Szoah/Porrajmos jako podstawa tożsamości, dz. cyt., s A. Kuźniak, Papusza, Wołowiec 2013, s

22 Niewielu to pamięta i przypomina, że w procesach norymberskich przestępstw dokonanych na Romach nie uznano wcale za ludobójstwo 21. Związek Romów polskich z siedzibą w Szczecinku i działający w jego ramach Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu od wielu lat podejmuje starania, aby na stałe upamiętnić w różnych miejscach Romów i Sinti, którzy zostali zamordowani w byłych niemieckich nazistowskich obozach pracy, obozach koncentracyjnych i obozach zagłady w czasie II wojny światowej ( ) lub byli więzieni w niemieckich gettach w tym strasznym dla ludzkości okresie w jej historii. Wiele lat starań potrzeba było i licznych zbiegów, aby razem z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Instytutem Pamięci Narodowej i innymi instytucjami można było wreszcie po tylu latach uhonorować osoby pochodzenia romskiego, które w tragiczny sposób zakończyły swoją wędrówkę na tej ziemi. Dopiero od lat 80. XX wieku zaczęto oficjalnie mówić o zapomnianym uprzednio holokauście, Zagładzie Romów i Sinti w czasie II wojny światowej ( ), o okrucieństwach, jakich doznali z rąk Niemców. Pomocne w tym są organizowane konferencje, sympozja i inne spotkania, na których coraz większym rzeszom ludzi w różnym wieku przypomina się tę smutną prawdę, że obok ludności polskiej czy też żydowskiej także Romowie i Sinti w czasie tej okrutnej II wojny światowej byli masowo skazywani przez niemieckich nazistów na eksterminację. Wspominają także o tym rozliczne wspomniane już uprzednio publikacje Instytutu wydawane w ramach serii: Romowie wczoraj i dziś. Tematykę Zagłady Romów i Sinti z tego okresu przybliżają m.in. takie opracowania, jak: Adam Bartosz, Poznajemy historię Romów, Szczecinek Krzysztof Bukowski, Tragedia Romów w Niemieckich Nazistowskich Obozach w Treblince, Szczecinek Dagmara Mrozowska, Zagłada. Tragedia Romów w XX wieku, Szczecinek Andrzej Sochaj, Wielka wędrówka wielki postój. (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce), Szczecinek Andrzej Sochaj, Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), Szczecinek Ostatnie z wymienionych opracowań zostało przetłumaczone i wydane również w języku niemieckim. Nosi ono tytuł Die Vernichtung von Sinti und Roma im ehemaligen, ersten, deutschen, nationalsozialistichen Vernichtungslager Kulmhof in Chełmno nad Nerem während des zweiten Weltkriegs ( ), zostało wydane staraniem 21 Por. Tamże, s Zob. Zdjęcie nr 3, s Zob. Zdjęcie nr 6, s

23 Wydawnictwa Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, Szczecinek Upamiętnienia (Treblinka, Chełmno nad Nerem) W celu przybliżenia tematyki Zagłady Romów nie poprzestajemy jednak na tym, by tylko o niej mówić lub pisać. Instytut podjął do tej pory i podejmuje nadal rozliczne starania, aby trwale upamiętnić poszczególne miejsca i oddać cześć Romom i Sinti, na których dokonano tam kaźni w czasie II wojny światowej ( ). Takimi miejscami w Polsce, gdzie udało się do tej pory zaprojektować, zbudować oraz uroczyście odsłonić i poświęcić pomnik w hołdzie Romom i Sinti, są m.in. byłe niemieckie nazistowskie obozy zagłady, koncentracyjne lub obozy pracy. Treblinka 30 lipca 2014 roku na terenie Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Kosów Lacki, w miejscu straceń w byłym niemieckim nazistowskim Obozie Pracy i Obozie Zagłady w Treblince odbyła się wielka uroczystość. Objął ją swym honorowym patronatem Prezydent RP, natomiast organizatorem był Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku przy współpracy Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach. Punktem kulminacyjnym tych obchodów było odsłonięcie i poświęcenie pomnika, ufundowanego przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, złożenie wieńców i wiązanek kwiatów przez przybyłe delegacje oraz przypomnienie grozy tamtych dni z nadzieją, że już nigdy więcej się nie powtórzy. Na pomniku został umieszczony napis w trzech językach: polskim, romskim i angielskim. Napis w języku polskim brzmi następująco: 24 Zob. Zdjęcie nr 7, s

24 (Język polski) Na świecie bywałem, krótko wędrowałem, zostałem wezwany na inne bywanie. Teresa Mirga PAMIĘCI ROMÓW i SINTI ZAMORDOWANYCH PRZEZ NIEMIECKICH OKUPANTÓW W KARNYM OBOZIE PRACY i OBOZIE ZAGŁADY W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ BÓL i CIERPIENIE OFIAR ZABRAŁA ZIEMIA, KTÓRA KRYJE PROCHY TYSIĘCY NIEWINNYCH LUDZI. POCHYLAMY GŁOWY NAD WASZĄ MĘCZEŃSKĄ ŚMIERCIĄ. ZWIĄZEK ROMÓW POLSKICH z SIEDZIBĄ w SZCZECINKU RADA OCHRONY PAMIĘCI WALK i MĘCZEŃSTWA 2014 ROK (Język romani romski) Pałe phuv phiravas ciuno adaj dzivavas imar man wicinde pre aver dzivipen. Teresa Mirga RYPYRYBEN PAŁ ROMA i SINTI ZAMARDEN PEŁDY SASENDYR DRE BUĆITKO ŚTARYBEN i DRE KONCENTRACYJNO LAGRO DRE II BARO MARYBEN. ŁENGRY DUKH i ROIBEN ZALIJA PHUV, SAI GARUVEŁ DRE PESTYR BUTE MANUŚEN SAŁE ĆHI NA SYS BANGE. ODDAS BARY PATYV SARE JAMARE MUŁORENGE SAŁE ĆHINE ZAMARDE. ORGANIZACJA POLSKIE ROMENGRY ZRP DRE SZCZECINKO RADA PAŁ RAKHIBEN RYPYRYBEN MARYBENA i DUKHA 2014 BERŚ 23

25 (Język angielski) IN MEMORY OF ROMA AND SINTI i have been in the world, I wandered briefly, I have been called to other being. Teresa Mirga MURDERED BY THE GERMAN OCCUPIERS IN THE FORCED-LABOUR CAMP AND IN THE EXTERMINATION CAMP DURING THE SECOND WORLD WAR PAIN AND SUFFERING OF THE VICTIMS TOOK THE LAND WHICH HIDES THE ASHES OF THOUSANDS OF INNOCENT PEOPLE WE BEND OUR HEADS OVER YOUR MARTYR S DEATH POLISH ROMA UNION BASED IN SZCZECINEK COUNCIL FOR THE PROTECTION OF STRUGGLE AND MARTYRDOM SITES 2014 Dzięki patronatom medialnym, środkom społecznego przekazu ogólnopolskim i lokalnym (prasa, radio, telewizja, internet) obchody odbiły się w Polsce szerokim echem. Opis uroczystości odsłonięcia pomnika poświęconego Romom i Sinti, którzy zostali zamordowani w byłym niemieckim nazistowskim Obozie Pracy i Obozie Zagłady w Treblince znajduje się nie tylko w naszym czasopiśmie Romano Atmo, ale także w publikacjach naukowych, m.in. w opracowaniu Treblinka. Historia i pamięć powstałym pod redakcją dra Edwarda Kopówki, kierownika Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince. Oprócz wspomnienia dni dawno minionych i oddania hołdu tym, co odeszli, uroczystość ta podobnie jak i w latach następnych miała także wymiar i cel edukacyjny. Tego dnia młodzież romska skierowała do całego świata apel, w którym wezwała do pokoju oraz przypomniała, jaką tragedię przeżyli Romowie nie tylko tu, ale w wielu miejscach znanych i nieznanych na tej ziemi w czasie II wojny światowej ( ). Podkreślano wielokrotnie, że ówcześni zwolennicy bestialskiej ideologii nazistowskiej dokonali tej zbrodni i chcieli w ten sposób wymazać z powierzchni ziemi pamięć i tożsamość wielu narodowości, także Romów i Sinti. Ci okrutni mordercy uważali, że Romowie jako naród bez państwa nie mają prawa do życia i dlatego bezlitośnie zamordowali tysiące istnień ludzkich. Do dziś rozliczne miejsca kaźni, w tym obóz w Treblince, to nie tylko miejsca, ale także symbole romskiej Zagłady, romskiego Holokaustu, który nie może i nie powinien nigdy zostać zapomniany. 24

26 Przez wiele lat po wojnie świat milczał na temat Zagłady Romów. Obecnie słusznie głośno mówi się otwarcie o tym, czego dokonali na tej ziemi ludzie bez serca, a także oddaje się cześć i chwałę wszystkim, którzy tutaj zakończyli swą doczesną wędrówkę. Niech ten tragiczny okres w historii Europy i świata będzie przestrogą dla wszystkich. Młodzież obecna na obchodach wezwała także do walki przeciw dyskryminacji i prześladowaniom dokonywanym ze względu na pochodzenie etniczne, wygląd czy pozycję społeczną, apelując do tworzenia wspólnoty, do integracji i współdziałania. Bez względu na narodowość, przekonania, wyznanie, język i kulturę jesteśmy przede wszystkim ludźmi; braćmi i siostrami. Pamiętajmy i uczyńmy wszystko, aby nie doszło do tego, by sromotna lekcja historii sprzed 70 lat powtórzyła się na nowo. Nigdy więcej wojny i deptania godności człowieka; każdego człowieka! Chełmno nad Nerem W 2016 roku Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku 2016 roku razem z Kulturverein Österreichischer Roma, z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji, Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Fundacją im. Róży Luksemburg, Przedstawicielstwo w Polsce i przy współpracy z Ambasadą Austrii w Warszawie, z Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie (Instytucja Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego) i z władzami lokalnymi (Starostwo Powiatowe w Kole, Miasto i Gmina Dąbie nad Nerem, Gmina Grzegorzew) trwale upamiętnił romskie ofiary, które zginęły w byłym niemieckim nazistowskim Obozie Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem (województwo wielkopolskie). Niewiele osób wie i zdaje sobie z tego sprawę, że w czasie II wojny światowej na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę pierwszy niemiecki nazistowski obóz zagłady powstał w małej wsi noszącej nazwę Chełmno na Nerem, która wówczas znajdowała się w Kraju Warty (niem. Reichsgau Wartheland), a jej nazwę zmieniono na Kulmhof am Ner. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce 3 sierpnia 2016 w Lesie Rzuchowskim, w tym Leśnym Sanktuarium Niewinnej Krwi na terenie Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie (Instytucja Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego). Uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pomnika upamiętniającego pomordowanych Romów i Sinti, którzy zostali zgładzeni w styczniu 1942 roku w byłym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej, honorowym patronatem objęli: 25

27 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda i Prezydent Federalny Republiki Austrii. Patronat medialny objęły: TVP 2 SA, Polskie Radio Program 1 SA oraz dziennik Rzeczpospolita. Na obchodach obecni byli również przedstawiciele mediów z krajów niemieckojęzycznych, m.in. z austriackiej telewizji i radia publicznego Österreichischer Rundfunk ORF. Uroczystość rozpoczęła się 3 sierpnia 2016 roku, czyli w środę o godzinie 12 przy pomniku upamiętniającym Romów i Sinti pomordowanych w czasie II wojny światowej. Odbyła się ona następnego dnia po romskim święcie, które oficjalnie od kilku lat uchwałą Sejmu RP z 2011 roku obchodzone jest w Polsce jako Dzień Pamięci o Zagładzie Romów (02.08). Było to ważne wydarzenie historyczne, nie tylko dla Romów i Sinti. Była to także sposobność do uczczenia 75. rocznicy deportacji austriackich Romów i Sinti do Łodzi oraz ich śmierci w Obozie Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Punktem kulminacyjnym obchodów było odsłonięcie pomnika, którego fundatorami były następujące instytucje: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Kulturverein österreichischer Roma, Zukunftsfonds der Republik Österreich i Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Tekst, jaki został umieszczony w pięciu językach: polskim, niemieckim, romskim, sinti i angielskim na tablicy pomnika w Chełmnie nad Nerem, brzmi następująco: 26

28 (Język polski) TYM, KTÓRZY CAŁYMI TABORAMI POWĘDROWALI DO NIEBA... PAMIĘCI OKOŁO 4300 ROMÓW i SINTI z AUSTRII PRZYWIEZIONYCH DO OBOZU ZAGŁADY KULMHOF W STYCZNIU 1942 R. z GETTA ŁÓDZKIEGO i NASTĘPNIE ZAMORDOWANYCH w TYM SAMYM MIESIĄCU PRZEZ NIEMIECKICH OKUPANTÓW. ICH BÓL i CIERPIENIE ZABRAŁA ZIEMIA, KTÓRA KRYJE PROCHY TYSIĘCY LUDZI. NIGDY WAS NIE ZAPOMNIMY! KULTURVEREIN ÖSTERREICHISCHER ROMA ZWIĄZEK ROMÓW POLSKICH z SIEDZIBĄ w SZCZECINKU RADA OCHRONY PAMIĘCI WALK i MĘCZEŃSTWA 2016 ROK (Język niemiecki) GEWIDMET ALLEN, DIE ALS GANZE FAMILIEN IN DEN HIMMEL GEZOGEN SIND ZUM GEDENKEN AN ETWA 4300 ROMA UND SINTI AUS ÖSTERREICH, DIE IM JÄNNER 1942 AUS DEM GHETTO LITZMANNSTADT IN DAS VERNICHTUNGSLAGER KULMHOF VERSCHLEPPT UND DANN IM SELBEN MONAT VON DEN DEUTSCHEN BESATZERN ERMORDET WURDEN. IHRE SCHREIE UND LEIDEN NAHM DER ERDBODEN AUF, DER DIE ASCHE TAUSENDER OPFER VERBIRGT. WIR WERDEN EUCH NIE VERGESSEN! KULTURVEREIN ÖSTERREICHISCHER ROMA, VEREIN POLNISCHER ROMA MIT SITZ IN SZCZECINEK RAT ZUR BEWAHRUNG DES GEDENKENS AN KAMPF UND MARTYRIUM

29 (Język romani romski) DOŁENGE SAŁE ODGENE KIE BOLIBEN CEŁE ROMANE TABOROSA RYPYRYBEN SAŁE 4300 ROMA i SINTI THEMESTYR AUSTRIA SAŁE ĆHINE ZORIASA JANDŁE KIE KONCENTRACYJNO LAGRO KULMHOF DRE JEKTO ĆHON 1942 BERŚ DO MANUSZA ISYS JANDŁE GETTOSTYR SAŁO SYS DRE FORO ŁÓDŹ i DRE DO SAMO ĆHON ĆHINE ONE ZAMARDE PEŁDY SASENDYR. ŁENGRY DUKH i ROIBEN ZALIJA PHUV, SAI GARUVEŁ DRE PESTYR BUTE MANUŚEN SAŁE ĆHI NA SYS BANGE. NA BISTYRASAM TUMENDYR! KULTURAKERO FARAJN AUSTRITIKE ROMENDAR ORGANIZACJA POLSKIE ROMENGRY Z.R.P DRE SZCZECINKO RADA PAŁ RAKHIBEN RYPYRYBEN MARYBENA i DUKHA 2016 BERŚ (Język sinti) LE CILENGE, SAVE OJS FAMILIJA ANDO THEM GELE USO PALGONDOLIPE UPRE VALAMI 4300 ROMA TAJ SINTI ANDAR i AUSTRIJA, SAVE ANDO JENERI 1942 ANDAR o GHETO LITZMANNSTADT ANDO LOGERI KULMHOF LEDSCHIM TAJ ANDI GLAJCHI MASEK LE NIMTSCHKE NIMCENDAR MURDARDE ULE. LENGERI VRISCHTSCHA TAJ LENGERO TIRINIPE I PHUV UPRE LIJA, SAVI o PRAHO ESERI OPFERENDAR GARUL. TUMEN MINDIG ANDE AMARO VODSCHI ATSCHNA! KULTURAKERO FARAJN AUSTRITIKE ROMENDAR FARAJN POLNISCHI ROMENDAR LE BESCHIPEHA ANDE SZCZECINEK ROT USO UPRE LIKERIPE LE GONDOSTAR UPRO KEJMPFINIPE TAJ MARTIRIJUM

30 (Język angielski) DEDICATED TO THOSE WHO TRAVELLED TO HEAVEN AS ENTIRE FAMILIES IN MEMORY OF SOME 4300 ROMA AND SINTI FROM AUSTRIA, WHO WERE DEPORTED FROM THE GHETTO LITZMANNSTADT TO THE EXTERMINATION CAMP OF KULMHOF IN JANUARY 1942 AND MURDERED BY GERMAN OCCUPANTS THE SAME MONTH. THEIR CRIES AND SUFFERINGS WERE TAKEN BY THE EARTH WHICH HIDES THE ASHES OF THOUSANDS. WE WILL NEVER FORGET YOU! CULTURAL ASSOCIATION OF AUSTRIAN ROMA POLISH ROMA UNION BASED IN SZCZECINEK COUNCIL FOR THE PROTECTION OF STRUGGLE AND MARTYRDOM SITES 2016 W uroczystościach wzięło udział ponad 300 osób narodowości romskiej i nieromskiej z Polski i z Austrii, w tym osoby starsze pamietające tamte dni. Na ceremonię została zaproszona również młodzież z całej Europy, a także przedstawiciele władz państwowych, lokalnych, kościelnych, korpusu dyplomatycznego i organizacji pozarządowych. Często przemilczanym tematem z okresu II wojny światowej jest fakt, że nie tylko Żydzi, ale także Romowie i Sinti byli więzieni w niemieckich gettach w czasie II wojny światowej, m.in. w Łodzi, Warszawie, Białymstoku, Przemyślu, Rzeszowie czy we Lwowie. W najbliższych latach, być może już w roku następnym, mamy nadzieję upamiętnić mało znane miejsce, jakim jest teren po byłym niemieckim getcie Gęsi Borek (obecnie dzielnica w Siedlcach), gdzie także w 1942 roku byli więzieni Romowie i Sinti, oraz dopomóc w upamiętnieniu Romów i Sinti w innych miejscach, m.in. na cmentarzu Lisie Jamy w Garwolinie czy w lesie pod Lipinami w gminie Przesmyki (województwo mazowieckie). Czas pokaże, czy plany uda się zrealizować zgodnie z naszymi zamierzeniami. Dziś przygotowujemy publikacje, organizujemy konferencje, a gdy nas już nie będzie, kamienie i pomniki wołać będą i przypominać ludziom z różnych stron świata różnych czasów, którzy po nas żyć na tej ziemi będą, o grozie II wojny światowej i o jej romskich ofiarach. 29

31 2.2. Konferencje, warsztaty, sympozja Inną równie ważną sferą działalności Instytutu jest udział jego kierownictwa lub członków Rady Naukowej w różnych wydarzeniach poświęconych problematyce mniejszości narodowych i etnicznych, ze szczególnym uwzględnieniem spraw społeczności romskiej, jak również zjawisk związanych z dyskryminacją, agresją, rasizmem, mową nienawiści i ksenofobią. W 2013 roku członkowie i współpracownicy naszego Instytutu brali udział w sympozjum Polityka wobec Romów doświadczenia i perspektywy zorganizowanym przez Fundację Forum Dialogu Publicznego we współpracy z Wydziałem Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM oraz Fundacją im. Róży Luksemburg, Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM); w konferencji na UMCS w Lublinie Mniejszości w mediach i media mniejszości ; w międzynarodowej konferencji współorganizowanej przez OBWE (Ternype) w Krakowie; w ramach tego ostatniego wydarzenia przedstawiciele Instytutu wzięli udział w obchodach Dnia Pamięci o Zagładzie Romów jest to święto obchodzone 2 sierpnia, upamiętniające jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Romów: likwidację cygańskiego obozu rodzinnego tzw. Zigeunerlager w KL Auschwitz II-Birkenau w 1944 roku; we wrześniu 2013 roku po raz pierwszy wzięliśmy udział w nabożeństwie ekumenicznym i w upamiętnieniu osób pomordowanych w czasie II wojny światowej w Lesie Rzuchowskim w Chełmnie nad Nerem oraz w XXVIII Międzynarodowej Pielgrzymce Romów z Łososiny Górnej do Sanktuarium NMP w Limanowej. 30 lipca 2015 roku odbyły się uroczystości upamiętniające Romów i Sinti, zamordowanych w byłym niemieckim nazistowskim Obozie Pracy i Obozie Zagłady w Treblince, a po nich w dniach od 31 lipca do 1 sierpnia 2015 warsztaty edukacyjno-integracyjne w Broku. W dniach maja 2016 przedstawiciele Instytutu byli obecni w Głubczycach na konferencji, która odbyła się w Domu Kultury i w Gimnazjum nr 1. Tam spotkali się z uczniami, ich rodzicami, z radą pedagogiczną oraz z lokalnym środowiskiem romskim. Była to okazja do prezentacji wydawnictw Instytutu oraz popularyzacji historii, kultury i tożsamości romskiej ze szczególnym uwzględnieniem tematyki związanej z Zagładą Romów i Sinti w czasie II wojny światowej. Natomiast 27 czerwca 2016 roku dyrektor i sekretarz Instytutu wzięli udział w organizowanej razem z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie konferencji romologicznej WIELKA WĘDRÓWKA WIELKI POSTÓJ. ROMOWIE W LITERATURZE, HISTORII, POLITYCE. w 2017 roku Instytut Badań Literackich PAN wydał publikację pokonferencyjną zatytułowaną WIZERUNKI ROMÓW W LITERATURZE, HISTORII, SZTUCE 25. W dniach od 4 do 5 sierpnia 2016 roku w Poznaniu zorganizowane zostały warsztaty o tematyce romskiej, m.in. na temat historii i kultury romskiej, a także kultywowania języka romskiego. Warsztaty odbyły się po uroczystych obchodach 25 Zob. (dostęp: ). 30

32 odsłonięcia pomnika ku czci pomordowanych Romów i Sinti w byłym niemieckim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. W 2017 roku w kilku miastach Polski (Biała Podlaska, Wrocław, Lublin, Puławy, Zielona Góra) dzięki wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg, Przedstawicielstwo w Polsce, członkowie Rady Naukowej Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu mgr Andrzej Łuczak, mgr Andrzej Sochaj oraz mgr Jerzy Norbert Grzegorek przygotowali i przeprowadzili warsztaty o tematyce romskiej według projektu pod nazwą: Romowie znani i nieznani. Blask prawdy o Romach w Polsce. Geneza romskiego stereotypu i walka z nim. Andrzej Sochaj, zastępca dyrektora Instytutu wygłosił prelekcję na temat Tożsamość romska dziś, natomiast dyrektor Instytutu Andrzej Łuczak przedstawił uczestnikom warsztatów Zarys historii Romów w Polsce. Tematem wystąpienia Jerzego Norberta Grzegorka był Stereotyp Roma. Geneza i jego skutki. Drugą część warsztatów stanowił panel dyskusyjny zatytułowany Walka ze stereotypami, czy jest konieczna i czy jest możliwa? Sposoby przeciwdziałania dyskryminacji, rasizmowi, agresji, mowie nienawiści wobec osób narodowości romskiej. Celem projektu było rozpowszechnienie oraz promowanie historii i tradycji Romów i Sinti, dziedzictwa kulturowego romskiego narodu, podkreślenie wagi i znaczenia, jakie mają dla każdego narodu jego symbole, takie jak: flaga, hymn, język i wydarzenia. Ponadto projekt przewidywał zapoznanie się z genezą, skutkami i metodami przeciwdziałania powstawaniu i narastaniu stereotypów dotyczących Romów, niwelowanie osobowych, zbiorowych i środowiskowych skutków tych zjawisk oraz popularyzacja działalności i wydawnictw Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, a także prezentacja dwumiesięcznika Romano Atmo, wydawanego przez Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. 31

33 ROZDZIAŁ III. WSPÓŁPRACA Z FUNDACJĄ IM. RÓŻY LUKSEMBURG Od wielu już lat Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku 26 dzięki życzliwości i finansowemu wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg ma możliwość w różnoraki sposób popularyzować wiedzę na temat społeczności romskiej, także tę związaną z upamiętnieniem Romów i Sinti pomordowanych przez niemieckich nazistów w czasie II wojny światowej ( ). Przede wszystkim jesteśmy wdzięczni za możliwość współpracy z Fundacją im. Róży Luksemburg, za jej pomoc i umożliwienie nam wydania kilka publikacji o tematyce romskiej. Jedną z nich oprócz niniejszego opracowania jest praca autorstwa Andrzeja Łuczaka Romowie na Warmii Mazurach, Szczecinek Inną publikacją, która ujrzała światło dzienne dzięki wsparciu tej fundacji, jest praca doktorska członka Rady Naukowej Instytutu dra Mateusza Babickiego Polityka państw Grupy Wyszehradzkiej wobec mniejszości narodowych, etnicznych i językowych, Gdańsk Dzięki wieloletniemu wsparciu tej fundacji mogliśmy wspólnie zorganizować m.in. wspomniane uprzednio obchody w Treblince w 2014 i w 2015 roku, a także uroczystości poświęcone upamiętnieniu Romów i Sinti pomordowanych w czasie II wojny światowej w Lesie Rzuchowskim w Chełmnie nad Nerem w 2016 roku. Bez pomocy Fundacji im. Róży Luksemburg nie byłoby również możliwe zorganizowanie przez Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku warsztatów w Broku (woj. mazowieckie) w 2015 roku. Wśród tych pięknych okoliczności przyrody przywodzących na myśl taborowe czasy w dniach 29 lipca 1 sierpnia w pensjonacie Rzemieślnik w Broku spotkali się Romowie z całej Polski, by wziąć udział w warsztatach międzypokoleniowych oraz w uroczystych obchodach upamiętniających Romów i Sinti, którzy zostali pomordowani w Obozie Pracy i Obozie Zagłady w Treblince. Dla wszystkich uczestników tych warsztatów te dni były szansą na wspólne rozmowy na tematy niezwykle istotne dla naszej społeczności, poznanie historii Romów i ich tragicznych dziejów podczas drugiej wojny światowej, poszukiwanie rozwiązań dla dotykających nas problemów i wypracowanie strategii działania na przyszłe lata. Poszczególne bloki warsztatowe poprowadzili m.in. Andrzej Sochaj, Andrzej Łuczak, Roman Chojnacki, Krystyna Gil, Krzysztof Bukowski i dr Edward Kopówka. Pierwszego dnia po inauguracji i przywitaniu wszystkich zebranych kilka słów o działalności Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku wygłosił jego prezes Roman Chojnacki. Później z referatem Historia Romów do 1945 roku wystąpił Andrzej Łuczak, dyrektor Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu. Następnie w przededniu uroczystości w Treblince dr Edward Kopówka, kierownik Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince Oddział Muzeum 26 Zob. zdjęcie nr 1, s Zob. zdjęcie nr 2, s Zob. zdjęcie nr 5, s

34 Regionalnego w Siedlcach 29 wygłosił wykład Historia i funkcjonowanie Obozu Zagłady w Treblince. Natomiast po południu, w drugiej części pierwszego dnia warsztatów, zabrał głos Krzysztof Bukowski, prokurator IPN Koszalin i zaprezentował referat Procesy karne zbrodniarzy z Niemieckiego Nazistowskiego Obozu Zagłady w Treblince w materiałach śledczych Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie. Później o historii Romów po 1989 roku, o perspektywach rozwoju, szczególnie o edukacji ludności romskiej opowiedział dr Andrzej Mirga, szef Romskiego Funduszu Edukacyjnego. Dnia 30 lipca 2015 roku, niejako w samym środku tego spotkania, wszyscy uczestnicy warsztatów udali się na obchody upamiętniające Romów i Sinti, które odbyły się na terenie Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach w miejscu straceń (w tzw. części polskiej) w byłym niemieckim nazistowskim Obozie Pracy i Obozie Zagłady w Treblince. 31 lipca 2015 roku miał miejsce drugi dzień warsztatów. Rozpoczął się od świadectwa Krystyny Gil, która przeżyła mord Romów w Szczurowej w czasie II wojny światowej. Wspominała tamto wydarzenie, przedstawiła stan upamiętnienia tego mordu, a także odpowiedziała na szereg pytań, które dotyczyły zarówno czasu II wojny światowej, jak i spraw związanych z potrzebą upamiętnienia jeszcze wielu miejsc kaźni Romów 30. Później Andrzej Sochaj, sekretarz Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu przedstawił wszystkim zgromadzonym prezentację zatytułowaną Tożsamość romska dziś (Kim jest Rom? Romowie kilka słów o romskich symbolach: flaga, godło, hymn, święta romskie). Prezentację zakończyło postawienie przez prelegenta dwóch pytań, które stały się przyczynkiem do długiej, ciekawej i owocnej dyskusji dotyczącej tożsamości romskiej i troski o jej dalsze kultywowanie przez Romów. Ostatni wykład w czasie warsztatów wygłosił Andrzej Łuczak, dyrektor Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu. Nosił on tytuł Historia współczesna Romów od 1945 do 1989 r.. w czasie warsztatów podziękowano wszystkim za dotychczasową współpracę i podkreślono wagę wspólnego przeciwdziałania nietolerancji, agresji, mowie nienawiści i rasizmowi wobec mniejszości romskiej w związku z realizowanym przez Związek Romów Polskich projektem Moda na Tolerancję. Warsztaty zakończyły się ich podsumowaniem i podkreśleniem wagi wymiany myśli, dzielenia się swoimi spostrzeżeniami dotyczącymi Romów i ich spraw, pogłębiania wiedzy zebranych osób na temat historii, kultury, tożsamości i dziedzictwa Romów oraz tego, w jaki sposób nadal winny one być przeżywane. Zebrani widzieli potrzebę spotkań edukacyjno-integracyjnych. 29 Obecnie od roku dr Edward Kopówka pełni funkcję dyrektora nowopowstałego Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy ( ). Zob. Uchwała Sejmiku Województwa Mazowieckiego, [w:] (dostęp: ). 30 Por. A. Sochaj, Warsztaty edukacyjno-integracyjne w Broku, Romano Atmo, (2015), (59), Nr 5, s

35 Wyrazili nadzieję, że w niedalekiej przyszłości będą miały miejsce podobne spotkania o tej tematyce 31. I taka okazja nadeszła już w 2016 roku, kiedy to w dniach od 2 do 6 sierpnia 2016 roku w hotelu Olimpia w Poznaniu odbyły się Międzypokoleniowe warsztaty edukacyjno-integracyjne pod hasłem Historia i kultura Romów i Sinti, które były integralną częścią uroczystości upamiętniających Romów i Sinti zamordowanych w czasie II wojny światowej w byłym niemieckim Obozie Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie, Instytucja Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego. Pierwszy dzień wykładów rozpoczęła swym referatem Upamiętnienie Romów i Sinti w Polsce i Europie dr Dagmara Mrozowska z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. W. Pileckiego w Oświęcimiu, reprezentująca także Uniwersytet Jagielloński. Dr Mrozowska pokrótce nakreśliła zgromadzonym mapę miejsc pamięci Romów i Sinti na terenie Europy, z wyszczególnieniem monumentów powstałych dla oddania czci mordowanym w latach wojny Romom 32. Kolejnym prelegentem był mgr lic. Andrzej Sochaj, sekretarz Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu funkcjonującego przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku, który wygłosił wykład Zagłada Romów i Sinti w pierwszym niemieckim Obozie Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), w którym przedstawił uczestnikom warsztatów historię i funkcjonowanie Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem. Dzięki temu wystąpieniu zgromadzeni mieli szansę poznać lepiej przejmującą historię miejsca, gdzie dnia poprzedniego odbyły się uroczyste obchody oraz odsłonięcie pomnika upamiętniającego Romów i Sinti. Zoran Dimov, prezydent International Romani Union (IRU) mówił o sytuacji międzynarodowej Romów i o problemach, jakie ich dotyczą. Szczególnie zwrócił uwagę na fakt, iż Romowie mają trudność z porozumieniem się między sobą, co w dalszej perspektywie rzutuje także na brak porozumienia ze społeczeństwem większościowym. Podkreślał, że wśród Romów brak liderów, którzy mogliby prowadzić społeczność ku zmianom i rozwojowi sugerował założenie romskiej partii politycznej i reprezentację mniejszości romskiej w polskim parlamencie, dając za przykład inne państwa, w których takie partie prężnie funkcjonują. Z. Dimov wysunął również na pierwszy plan potrzebę wzajemnej integracji pomiędzy rożnymi grupami romskimi oraz Romami z różnych krajów. Konkludując prezydent IRU za najbardziej palące problemy społeczności romskiej uznał bezrobocie, brak edukacji i integracji 33. Drugą część środowych wykładów rozpoczęła mgr Justyna Matkowska (Uniwersytet Wrocławski) Pełnomocnik Wojewody Dolnośląskiego do spraw mniejszości narodowych i etnicznych. 31 Por. Tamże, s Por. A. Huczko, Spotkanie międzypokoleniowe w formie wykładów Historia i kultura Romów i Sinti, Romano Atmo, (2016), (64), Nr 4, s Por. Tamże. 34

36 Wystąpiła z referatem Sytuacja i tożsamość etniczna kobiet pochodzenia romskiego, w którym ukazała, jak na przestrzeni wieków zmieniał się wizerunek kobiety romskiej w różnych ujęciach. Jak się okazało w ożywionej dyskusji wywołanej wykładem mgr Matkowskiej, kwestia emancypacji Romni dla wielu słuchaczy, jak i dla samej prelegentki, miała skrajnie różne znaczenie. Zgromadzeni zastanawiali się, czy emancypacja kobiet romskich jest tożsama jedynie z ich edukacją i zdobywaniem kolejnych tytułów naukowych, czy też w konsekwencji nie jest zagrożeniem dla poczucia tożsamości narodowej i oddalania się od wielowiekowych zasad. Koniec końców zdania pozostały podzielone i dało się zauważyć dość przewidywalną opozycję pokolenia starszyzny romskiej, zazwyczaj przeciwnej spojrzeniu z zewnątrz, które reprezentowali polscy wykładowcy. Z kolei Krzysztof Kasak z Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, zamykający środowy panel, przedstawił bardzo ciekawy wykład zatytułowany Psychologiczne aspekty oddziaływania autorytetu. Rozproszenie odpowiedzialności na przykładzie II wojny światowej i działań państw autorytarnych, w którym zgłębiał tajniki ludzkich zachowań pod wpływem presji wywieranej przez osoby obdarzone autorytetem, na podstawie doświadczenia Jane Elliot walczącej przeciwko rasizmowi w Stanach Zjednoczonych, jakie przeprowadziła na dzieciach w 1995 roku, oraz eksperymentu psychologicznego Stanleya Milgrama z 1961 i 1962 roku 34. Drugi dzień warsztatów swym wykładem Kim są Sinti historia i charakterystyka grupy rozpoczął mgr Andrzej Łuczak (Uniwersytet Zielonogórski), który pełni funkcję dyrektora Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu działającego przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Dzięki jego wystąpieniu słuchacze poznali genezę grupy Sinti, która do dziś jest grupą mało znaną i często błędnie charakteryzowaną. Dr hab. prof. UAM w Poznaniu Tomasz Wicherkiewicz w swym referacie Historia i potrzeba badań lingwistycznych nad językiem romani. Troska o zachowanie języka romani przykładem ratowania zagrożonej romskiej tożsamości podkreślił zaś, że archeologią Romów jest właśnie ich język i badania nad nim przeprowadzane. Zaalarmował słuchaczy, przedstawiając skalę zagrożenia języka wymarciem według kryteriów Atlasu języków zagrożonych UNESCO, na której język romani klasyfikował się zatrważająco wysoko, osiągając jeden z najwyższych stopni zagrożenia. T. Wicherkiewicz poruszył także kwestię braku rozwoju języka romani, zatracania starych słów i zbyt wielu zapożyczeń z innych języków, szczególnie w kontekście wyrażeń związanych z nowoczesnymi technologiami. Brak romskich odpowiedników i nieudolne odmiany polsko-romskie, jak piloto czy laptopo, zubożają język, a wszystko to sprawia, że język romani staje na drodze do powolnego zatracenia, a w konsekwencji nawet wymarcia 35. Kolejnym z wzbudzających wiele emocji wystąpień był wykład mgra Jerzego Norberta Grzegorka (Uniwersytet Szczeciński) (Nie)Rom w zmianie postrzegania 34 Por. Tamże. 35 Por. Tamże, s

37 Innego. Perspektywa uczestnicząca wrażliwość badacza wrażliwość etyczna, w którym skierował do słuchaczy otwarte pytanie, czy osoba spoza społeczności jest w stanie rzetelnie i dogłębnie zbadać kulturę romską i opublikować wyniki tychże badań. Okazało się, że jest to trudne do zrealizowania bez wychodzenia poza zasady Romanipen. Nie łatwiej byłoby też w przypadku, gdyby badania przeprowadzał badacz pochodzenia romskiego, który o ile mógłby zgłębić hermetyczną romską kulturę z pewnością nie zdobyłby już zezwolenia na publikację. z tych rozważań zrodziło się z kolei pytanie jak więc zbadać Romów, ich kulturę, tradycje, obyczaje i tożsamość; jak ich poznać i uczynić dla świata dostępniejszymi, podczas gdy to oni sami bronią dostępu do tej wiedzy 36. Ostatnim referentem międzypokoleniowych warsztatów był Krzysztof Kasak, który zaangażował słuchaczy do uczestnictwa w warsztacie psychologiczno-społecznym na temat stereotypów i ich zwalczania Stereotypy i różnice międzykulturowe a postrzeganie drugiego człowieka. Krzysztof Kasak zaskoczył słuchaczy takim podziałem stereotypów, jak klasyfikuje je psychologia, a zgodnie z nim mogą one być nie tylko negatywne, ale i neutralne, a nawet pozytywne. Przy pomocy krótkich ćwiczeń pokazał uczestnikom, jak łatwo przychodzi nam posługiwanie się stereotypowym myśleniem i jak głęboko niektóre z tych stereotypów są w nas zakorzenione. Jak powszechnie wiadomo, stereotypy tworzą się w wyniku niewiedzy i idącego za nią strachu. Kolejny raz zebrani mogli się więc przekonać, jak bardzo istotne jest, by dali się poznać innym, z czego profity mogłyby czerpać obie strony 37. W warsztatach w 2016 roku uczestniczyło około 90 osób i zgodnie ze swą nazwą były to warsztaty wielopokoleniowe uczestniczyli w nich zarówno studenci, absolwenci, jak i przedstawiciele stowarzyszeń romskich, osoby angażujące się w pracę na rzecz Romów z całej Polski, w tym m.in. z Nowej Soli, Andrychowa, Wrocławia, Szczecinka, Lublina, Pabianic, Głubczyc, Jasła, Zielonej Góry i Szczecina 38. W 2017 roku w kilku miastach Polski (Biała Podlaska 39, Wrocław, Lublin, Puławy, Zielona Góra) kolejny już raz dzięki wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg, Przedstawicielstwo w Polsce członkowie Rady Naukowej Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu mgr Andrzej Łuczak, mgr Andrzej Sochaj oraz mgr Jerzy Norbert Grzegorek przygotowali i przeprowadzili warsztaty o tematyce romskiej według projektu pod nazwą: Romowie znani i nieznani. Blask prawdy o Romach w Polsce. Geneza romskiego stereotypu i walka z nim Por. Tamże, s Por. Tamże. 38 Por. Tamże. 39 Por. A. Sochaj, Romowie znani i nieznani. Warsztaty w Białej Podlaskiej, Romano Atmo, (2017), (69), Nr 3, s Por. A. Sochaj, Podsumowanie warsztatów o tematyce romskiej Romowie znani i nieznani. Blask prawdy o Romach w Polsce. Geneza romskiego stereotypu i walka z nim, Romano Atmo, (2017), (72), Nr 6, s

38 Andrzej Sochaj, zastępca dyrektora Instytutu wygłosił prelekcję na temat Tożsamość romska dziś, natomiast dyrektor Instytutu Andrzej Łuczak przedstawił uczestnikom warsztatów Zarys historii Romów w Polsce. Jerzy Norbert Grzegorek wystąpił z wykładem Stereotyp Roma. Geneza i jego skutki. Drugą część warsztatów stanowił panel dyskusyjny na temat: Walka ze stereotypami, czy jest konieczna i czy jest możliwa? Sposoby przeciwdziałania dyskryminacji, rasizmowi, agresji, mowie nienawiści wobec osób narodowości romskiej. Celem projektu jest upowszechnienie oraz promowanie historii i tradycji Romów i Sinti, dziedzictwa kulturowego romskiego narodu, podkreślenie wagi i znaczenia, jakie mają dla każdego narodu jego symbole, takie jak: flaga, hymn, język i wydarzenia. Ponadto projekt przewiduje zapoznanie się z genezą, skutkami i przeciwdziałaniem powstawaniu i narastaniu stereotypów dotyczących Romów, niwelowanie osobowych, zbiorowych i środowiskowych skutków tych zjawisk oraz popularyzacja działalności i wydawnictw Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, a także dwumiesięcznika Romano Atmo, wydawanego przez Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku 41. W maju i czerwcu 2018 roku Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku przy wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg zorganizował i umożliwił wielu zainteresowanym osobom w kilku miastach województwa zachodniopomorskiego zapoznanie się z tematyką romską, realizując projekt Romowie znani i nieznani. Tożsamość, historia i kultura Romów. Głównym celem projektu było upowszechnienie oraz promowanie historii i tradycji Romów, burzenie stereotypów, wyzbywanie się uprzedzeń w stosunku do Romów oraz zapoznanie uczestników z dziedzictwem kulturowym narodu romskiego i zgłębienie zagadnień historycznych ze szczególnym uwzględnieniem Zagłady Romów, a także historii najnowszej. Warsztaty przygotował i poprowadził mgr Andrzej Sochaj, zastępca dyrektora Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, który od 2001 roku działa przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. W ramach cyklu warsztatów o tematyce romskiej odbyło się sześć spotkań: Zespół Szkół nr 7 w Białym Borze (internat); Liceum Ogólnokształcące Nauta w Bobolicach; Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Bobolicach; Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Drawsku Pomorskim; Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Czaplinku; Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. gen. Władysława Andersa w Złocieńcu. Łącznie w warsztatach wzięło udział ponad dwieście osób Por. Tamże, s Por. A. Sochaj, Zrozumieć, to znaczy: poznać. Romowie znani i nieznani. Tożsamość, historia i kultura Romów, Romano Atmo, (2018), (76), Nr 4, s

39 Dzięki temu spotkaniu jego uczestnicy mogli się dowiedzieć, że także Romowie i Sinti ginęli w czasie II wojny światowej ( ) z rąk niemieckich nazistów w byłych niemieckich nazistowskich obozach zagłady, koncentracyjnych czy też w obozach pracy, m.in. w Auschwitz-Birkenau, w Treblince czy też Kulmhof w Chełmnie nad Nerem; że byli również więźniami gett (m.in. w Łodzi, Warszawie, Gęsim Borku obecnie dzielnica Siedlec); uczestnicy tego spotkania mogli się także dowiedzieć, w jaki sposób władze Polski Ludowej ponad pół wieku temu zakończyły prowadzone przez wieki taborowe życie Romów 43. Nieco więcej uwagi wykładowca poświęcił właśnie tym dwóm bardzo ważnym, smutnym i tragicznym wydarzeniom z historii Romów, czyli Zagładzie Romów i Sinti w czasie II wojny światowej ( ) oraz przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce. Na koniec tej części spotkania Andrzej Sochaj, zastępca dyrektora Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, instytucji, która od 2001 roku działa przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku, wszystkim osobom przybyłym na warsztaty zaprezentował wydawnictwa o tematyce romskiej (książki, opracowania, czasopismo Romano Atmo ) 44, jakie ukazały się staraniem Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku i działającego w jego ramach Instytutu. Potem był czas na pytania, jakie zadawali prelegentowi uczestnicy spotkania. Dyskusja dotyczyła spraw związanych z tematyką romską, m.in. przypomniano wiele ważnych kwestii, jak choćby to, dlaczego członków tej mniejszości etnicznej należy określać terminem Rom, Romni, a nie Cygan czy Cyganka ; jak wyglądają Romowie; skąd wiadomo, że Romowie pochodzą z Indii, a nie na przykład z Egiptu czy też jak niektórzy czasami myślą z Rumunii ; jak wyglądało taborowe życie Romów, dlaczego Romowie nie wykonują niektórych prac i zawodów; jak ubierają się Romowie; uczestników spotkania interesowały także zagadnienia związane z dziedzictwem kulturowym Romów, czyli muzyka, taniec, śpiew, obrzędy na przykład, jak wygląda ich pogrzeb czy też zawarcie przez Romów związku małżeńskiego itp. Szczególnie uczniowie byli zaskoczeni, że tacy piłkarze jak Zlatan Ibrahimović, Andrea Pirlo czy Ricardo Quaresma mają pochodzenie romskie 45. Była to również okazja do tego, aby wspólnie z uczestnikami spotkania przeanalizować złe stereotypy, jakie są przekazywane z pokolenia na pokolenie, i uczulić na to, aby z lenistwa lub wygody posługując się nimi, nie wrzucać do jednego worka wszystkich Romów. Osoby kierujące się utartymi stereotypami częstokroć czynią krzywdę nie tylko Romom, ale także i samym sobie. Bo zło niszczy nie tylko tych, którym jest ono zadawane, ale niszczy również samo siebie i tych, którzy je zadają Por. Tamże, s Por. Tamże. 45 Por. Tamże. 46 Por. Tamże. 38

40 Na koniec wszystkie osoby biorące udział w warsztatach otrzymały przynajmniej po jednym numerze naszego czasopisma Romano Atmo. Na ręce zaś dyrekcji lub przedstawiciela szkoły lub instytucji wykładowca składał drobny upominek. Kilka naszych opracowań z serii wydawniczej Instytutu pt.: Romowie wczoraj i dziś, gra planszowa Baro drom wielka wędrówka oraz kilka numerów naszego czasopisma Romano Atmo, jakie zostały przekazane, trafiły do zasobów prowadzonej przez nich biblioteki. Warsztaty o tematyce romskiej Romowie znani i nieznani. Tożsamość, historia i kultura Romów cieszyły się sporym zainteresowaniem wśród uczestników bez względu na ich wiek. i właśnie z uwagi na duże zainteresowanie wśród osób biorących udział w naszych warsztatach już na jesieni 2018 roku przewidywana jest kontynuacja tego projektu w innych miejscach na terenie Polski. Tym bardziej że dzięki przeprowadzonym przez nas warsztatom zauważyliśmy, że prawie wszędzie wzięły w nich udział osoby, które po raz pierwszy miały okazję zetknąć się z tematyką romską i uświadomić sobie, kim są Romowie oraz jaką mają historię, piękną kulturę i tradycję. Wielu spośród uczestników tych przedsięwzięć nie miało świadomości, że Romowie żyją w Polsce już od XV wieku; że według polskiego prawodawstwa są mniejszością nie narodową, lecz etniczną; że wiele osób znanych z prasy, radia, telewizji lub Internetu ma romskie pochodzenie albo romskie korzenie. Widzimy, że nadal są potrzebne takie spotkania. w wielu miejscach, gdzie ludzie nie mają na co dzień kontaktu z osobami pochodzenia romskiego, trzeba uświadamiać ludziom w różnym wieku, że również Romowie i Sinti byli prześladowani, że wielu z nich było więzionych w niemieckich gettach, że ginęli w tych gettach lub w byłych niemieckich nazistowskich obozach pracy, koncentracyjnych lub zagłady z rąk lub z rozkazu niemieckich nazistów w czasie II wojny światowej ( ). Trzeba też mówić o tym, jakie były i są blaski i cienie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce, która została przeprowadzona w latach 60. XX wieku, a także o tym, jak wygląda obecna sytuacja Romów w Polsce. 39

41 ROZDZIAŁ IV. WSPÓŁPRACA Z FUNDACJĄ PAMIĘĆ, ODPOWIEDZIALNOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ Fundacja Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość w Berlinie od 18 lat wspiera projekty humanitarne przeznaczone dla Romów urodzonych przed 1945 rokiem. Ta właśnie działalność Fundacji jest wyrazem kontynuacji politycznej i moralnej odpowiedzialności niemieckiego rządu, przemysłu i społeczeństwa za zbrodnie związane z działalnością III Rzeszy Niemieckiej ( ) 47. Powstały trzy główne dziedziny działalności pomocowej Fundacji: krytyczne badania historii, praca na rzecz praw człowieka i zobowiązanie wobec ofiar nazizmu narodowego socjalizmu. Udzielane przez Fundację wsparcie jest rezultatem wieloletniej pracy rozpoznawczej i diagnostycznej międzynarodowego zespołu specjalistów nie tylko w dziedzinie romskiego Holokaustu, lecz także ówczesnej sytuacji socjoekonomicznej romskich seniorów. Instytucja ta wspiera międzynarodowe projekty, służące wzmocnieniu partnerskiej współpracy między Niemcami a krajami, które ucierpiały pod reżimem narodowego socjalizmu, z dochodów funduszu żelaznego w wysokości 358 milionów euro. Fundacja przeznacza rocznie ponad 8 milionów euro na projekty odpowiadające jednemu z trzech priorytetów: na projekty, które podtrzymują pamięć o rządach narodowego socjalizmu i przybliżają tę historię młodzieży, oraz na działania na rzecz demokracji i praw człowieka, a także na pomoc humanitarną dla ofiar niemieckiego reżimu narodowego socjalizmu, w tym na międzynarodowe projekty wspierające osoby, które ucierpiały przez ten reżim 48. I edycja projektu Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku na bieżąco realizuje projekty, mające na celu poprawę sytuacji Romów. Jednym z nich był projekt pod nazwą Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu, który był finansowany ze środków pozyskanych dzięki Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość w Berlinie. Został rozpoczęty w 2013 roku i polegał w szczególności na udzielaniu wsparcia przez zatrudnionych na jego potrzeby tak zwanych asystentów socjalnych grupie około 80 Romów, którzy przeżyli Holokaust w czasie II wojny światowej ( ). Asystent socjalny miał za zadanie wspierać swoich podopiecznych Por. K. Zarębska, Dać szansę przypadkowi networking partnerów programu Latcho Dives w Belgradzie, Romano Atmo, (2018), (76), Nr 4, s Por. M. Puszczykowska, Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu, Romano Atmo, (2017), (72), Nr 6, s. 26.

42 w podejmowaniu działań dla polepszenia ich sytuacji życiowej, m.in. w uzyskaniu łatwiejszego dostępu do opieki medycznej i psychospołecznej 49. Dzięki środkom pieniężnym Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość projekt zapewniał zwrot kosztów leków i usług medycznych dla seniorów, którzy są w trudnej sytuacji. Niestety, są dwie strony medalu: choć jest możliwość uzyskania takiej pomocy w formie wsparcia finansowego, to środki te są dość ograniczone i niewielkie, biorąc pod uwagę potrzeby. Jednak sami beneficjenci dzięki wielogodzinnym rozmowom z asystentami socjalnymi na temat tego, jak ważna jest profilaktyka lekarska, szczególnie w ich wieku, a także dzięki wsparciu finansowemu, które jak się zresztą okazuje ma dla nich ogromne znaczenie, powoli zmieniają swoje dotychczasowe podejście i chętniej umawiają się na wizyty lekarskie. Zaczęli się baczniej przyglądać swojemu zdrowiu i starają się zapobiegać jego pogorszeniu. Zaznaczyć jednak należy, że pomoc taką beneficjent mógł uzyskać jedynie po przedłożeniu dokumentacji medycznej, wskazującej na zły stan zdrowia, i zaleceń lekarskich. Asystent socjalny w swoich działaniach dążył również do uzyskania jakiejkolwiek pomocy z MOPS, GOPS i z innych instytucji, która mogłaby w jakikolwiek sposób wpłynąć na polepszenie sytuacji ich podopiecznych. Jednak i tu koło często się zamyka, ponieważ takie ośrodki wsparcia mają ustalone na mocy ustaw przepisy, na których, bądź co bądź, muszą bazować. Takie przepisy z kolei regulują ustalone kwoty minimalne i maksymalne, które uprawniają bądź nie, do otrzymania wsparcia pomocowego. Zdarza się, że dochód beneficjenta jest za wysoki według wymogów MOPS i ktoś taki nie otrzyma zupełnie nic. Dlatego też asystent socjalny musi poszerzać swój obszar działania i współpracować z kilkoma różnymi instytucjami, mogącymi w jakikolwiek sposób pomóc. Asystent socjalny na bieżąco monitorował sytuację swoich podopiecznych poprzez odbywanie wizyt w miejscu ich zamieszkania. Czas trwania i edycji projektu wyniósł łącznie cztery lata. Czteroletnia realizacja i edycji wspomnianego projektu przyniosła widoczne efekty. Romskie ofiary nazizmu to grupa zróżnicowanych i zniekształconych przez prześladowania wojenne osobowości. Jest faktem, że Romowie mają silnie zakorzenione więzi rodzinne. Podczas II wojny światowej jak nakazywała tradycja podróżowali całymi rodzinami i z całym swoim dobytkiem. Niestety, często w wyniku represji tracili wszystko, co było dla nich najważniejsze szczególnie bliskich, którzy mogliby dziś, gdyby żyli, ich wspomagać. Niestety, nie wszyscy ci, którzy przeżyli wojenną gehennę, mogą liczyć na pomoc rodziny. Dziś są to osoby w podeszłym wieku, zniszczone życiem, nękane wieloma chorobami. Często z trudem wiążą przysłowiowy koniec z końcem. w czasach gdy Romowie wędrowali taborami oraz w latach późniejszych nie zadbały o zapewnienie sobie godziwej emerytury, gdyż stałe posady nie pasowały do ówczesnego obrazu Roma. Dodatkowym utrudnieniem jest brak umiejętności pisania i czytania. Dlatego nie potrafią sobie poradzić w kontaktach z urzędami, a załatwienie jakichkolwiek formalności, 49 Por. W. Kalinicz, Na pomoc ofiarom, Romano Atmo, (2014), (50), Nr 2, s

43 przy dużej urzędniczej obojętności, stanowi dla nich olbrzymie wyzwanie. i w tych sprawach pomoc asystenta socjalnego stała się niezbędna 50. Asystenci socjalni działali w województwach: małopolskim, łódzkim, pomorskim, zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim. Ich aktywność sukcesywnie prowadziła do polepszenia sytuacji ich podopiecznych, co miejmy nadzieję przełoży się na efektywne rezultaty w postaci większego zainteresowania profilaktyką lekarską wśród starszych Romów, jak i na to, że nie zostaną oni sami, zdani tylko na siebie po zakończeniu projektu 51. Warto wspomnieć w tym miejscu, że nieocenione wsparcie Związek Romów Polskich otrzymał również dzięki dwukrotnemu udziałowi w konkursie Razem możemy więcej, którego inicjatorem jest Fundacja Dbam o Zdrowie z siedzibą w Łodzi. w ramach konkursu w ubiegłych latach Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku uzyskał dodatkowe środki pieniężne na zakup leków dla naszych podopiecznych, dostępne na tak zwanych kartach podarunkowych, które w ramach projektu stanowiły środek płatniczy w aptekach DOZ na terenie miast zamieszkiwanych przez beneficjentów 52. Praca przy tym projekcje wymagała od asystentów ogromnego wysiłku, gdyż przy tego rodzaju opiece nad ludźmi starszymi i schorowanymi musieli się oni wykazać z jednej strony cierpliwością i taktem, a z drugiej uporem, umiejętnością przekonywania i konsekwencją w działaniu. Jednym z najważniejszych celów tego projektu było przekonanie beneficjenta, że warto samemu zatroszczyć się o niektóre sprawy. Chodziło przede wszystkim o wpojenie podopiecznym przekonania, że lekarz na pewno pomoże, a nie zaszkodzi, że warto samemu pójść do przychodni, gdy dopadnie ich jakaś dolegliwość. Ponadto asystenci informowali, jak i gdzie można uzyskać niezbędną pomoc, podawali adresy i telefony, uczyli, jak o tę pomoc można się ubiegać. Dodatkowo asystenci zajmowali się pracą biurową, musieli gromadzić całą dokumentację dotyczącą przebiegu realizacji projektu, w tym dokumentację każdego wydatku. Potrzebne to było do rozliczenia otrzymanych kwot. Dodatkowym dokumentem potwierdzającym prawidłowość wydatków był dokument zbiorczy, w którym beneficjent potwierdzał swoim podpisem otrzymane świadczenia w postaci leków, wizyt lekarskich czy zabiegów rehabilitacyjnych. Realizacja i edycji tego projektu pozwoliła na osiągnięcie następujących rezultatów: wzrost liczby beneficjentów, którzy chętnie będą odwiedzali lekarzy specjalistów; wzrost liczby beneficjentów, którzy sami będą umiejętnie kontrolować swój stan zdrowia; 50 Por. M. Puszczykowska, Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu, Romano Atmo, (2017), (72), Nr 6, s Por. W. Kalinicz, Na pomoc ofiarom, Romano Atmo (2014), (50), Nr 2, s Por. W. Kalinicz-Hirniak, Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu przedłużone o rok, Romano Atmo (2016), (66), Nr 6, s

44 wzrost liczby beneficjentów, u których w znacznym stopniu zwiększyła się świadomość tego, że profilaktyka zdrowotna jest sprawą priorytetową 53. Obecnie trwa druga edycja projektu Nasz poprzedni czteroletni projekt Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu, dzięki któremu mogliśmy wesprzeć 80 romskich beneficjentów, zakończył się sukcesem i w związku z tym Fundacja Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość zaprosiła nas do wzięcia udziału w konkursie grantowym programu Latcho Dives. Stworzony przez nas projekt znalazł się wśród 10 zwycięzców tego programu, stał się swoistą kontynuacją przedłużeniem pomocy romskim seniorom na kolejne dwa lata. Jedyny polski grant tego programu jest aktualnie realizowany przez Związek Romów Polskich w Szczecinku. Nasz projekt DORADZTWO, WSPARCIE SAMOPOMOCY i ZINDYWIDUALIZOWANEJ POMOCY HUMANITARNEJ DLA 40 OCALAŁYCH OFIAR LUDOBÓJSTWA ROMÓW w POLSCE pozwala na świadczenie pomocy w formie finansowej 40 osobom poszkodowanym w wyniku nazistowskich prześladowań Romów. Objęte tą pomocą osoby mogą się ubiegać o zwrot kosztów lekarstw, usług medycznych, wypożyczenia lub zakupu sprzętu medycznego, zakupu żywności i artykułów higienicznych. Obecnie, w czasie trwania II edycji tego projektu, jego beneficjentami są osoby pochodzenia romskiego urodzone przed 1945 roku, które żyją na terenie całego kraju. Projekt rozpoczął się w styczniu 2018 roku i będzie kontynuowany do października 2019 roku Por. M. Puszczykowska, Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu, Romano Atmo, (2017), (72), Nr 6, s Por. K. Zarębska, Dać szansę przypadkowi networking partnerów programu Latcho Dives w Belgradzie, Romano Atmo, (2018), (76), Nr 4, s

45 ROZDZIAŁ V. CZASOPISMO ROMANO ATMO Członkowie naszego Instytutu oraz Rady Naukowej napisali wiele artykułów, które ukazały się na łamach naszego czasopisma dwumiesięcznika Romano Atmo Cygańska dusza 55. w niemal każdym numerze Romano Atmo wydawanego od 2006 roku, jak również na stronie internetowej Związku Romów Polskich znajdują się informacje o bieżących dokonaniach Instytutu przygotowane przez jego przedstawicieli lub współpracowników. Warto przypomnieć, że m.in. dzięki wsparciu Fundacji im. Róży Luksemburg został wydany jeden z numerów Romano Atmo (2015), (59), Nr 5, w którym na przykład ukazał się artykuł poświęcony upamiętnieniu Romów i Sinti autorstwa Agnieszki Huczko zatytułowany Międzypokoleniowe spotkanie integracyjne Brok Obchody w Treblince 2015, Romano Atmo, (2015), (59), Nr 5, s Inne artykuły o Zagładzie Romów i Sinti, jakie ukazały się na łamach czasopisma Romano Atmo : 56 Huczko A., Obchody Światowego Dnia Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti w Polsce i na świecie, Romano Atmo, (2012), (40), Nr 4, s Huczko A., Dzień Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti. DIK i NA BISTAR!, Romano Atmo, (2013), (46), Nr 4, s Huczko A., Pamiętamy. Uroczystości upamiętniające Romów i Sinti pomordowanych w Treblince, Romano Atmo, (2014),(52), Nr 4, s Mrozowska D., Ku wiecznej pamięci. Obchody 66. rocznicy wyzwolenia Auschwitz, Romano Atmo (2011), (31), Nr 1, s Babicki M.A., Dikh he na bister. Zobacz i nie zapomnij, Romano Atmo, (2014), (52), Nr 4, s Łuczak A., Odsłonięcie pomnika Romów i Sinti w Berlinie, Romano Atmo, (2012), (42), Nr 6, s ; Łuczak A., Obchody Dnia Pamięci o Zagładzie w obozie koncentracyjnym w Treblince, Romano Atmo, (2013), (48), Nr 6, s. 4-7; Łuczak A., Historia a prawa człowieka: pamięć, edukacja, aktywizm, Romano Atmo, (2014), (49), Nr 1, s Zob. Zdjęcie nr 8, s Więcej przykładów artykułów zob.: (dostęp: ); (dostęp: ); (dostęp: ); (dostęp: ). 44

46 Sochaj A., 2 sierpnia. Międzynarodowy Dzień Pamięci o Zagładzie Romów i Sinti, Romano Atmo, (2017), (70), Nr 4, s Sochaj A., 75. Rocznica pierwszej deportacji ofiar do Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Romano Atmo, (2017), (67), Nr 1, s Sochaj A., Ciężka praca nagrodzona, Romano Atmo, (2017), (70), Nr 4, s Sochaj A., Chełmno nad Nerem. Pierwszy niemiecki nazistowski Obóz Zagłady w czasie II wojny światowej ( ), Romano Atmo, (2015), (60), Nr 6, s Sochaj A., Historia i kultura Romów w Centrum Historii Zajezdnia we Wrocławiu, Romano Atmo, (2017), (69), Nr 3, s Sochaj A., Modlitwa o pokój i pojednanie, Romano Atmo, (2015), (60), Nr 6, s. 30. Sochaj A., Pamiętamy. Chełmno nad Nerem Las Rzuchowski, Romano Atmo, (2013), (48), Nr 6, s Sochaj A., Romowie znani i nieznani. Warsztaty w Białej Podlaskiej, Romano Atmo, (2017), (69), Nr 3, s Sochaj A., Uroczystość upamiętniająca Romów i Sinti zamordowanych w czasie II wojny światowej. Las Rzuchowski Chełmno nad Nerem, Romano Atmo, (2016), (64), Nr 4, s Zob. Zdjęcie nr 9, s

47 ROZDZIAŁ VI. AUDYCJA ROMANO DŻIPEN Od wielu lat bardzo cenimy sobie współpracę z Radiem Koszalin i cieszymy się, kiedy pracownicy naszego Instytutu oraz Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku mogą gościć na jego falach i dzielić się z radiosłuchaczami owocami swojej działalności w ramach audycji Romano Dżipen Romskie Życie. Radio wyemitowało m.in. cykl audycji przybliżających życie oraz twórczość pierwszej świadomej poetki romskiej Bronisławy Wajs Papuszy, inny dotyczył obchodów 70. rocznicy wyzwolenia byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz-Birkenau oraz XV-lecia działalności Instytutu. Audycja Romano Dżipen Romskie Życie powstaje od 2005 roku przy współpracy Związku Romów Polskich i Radia Koszalin. w programach biorą udział wolontariusze ze Związku, ale i sami Romowie. Nad realizacją nagrań czuwa dziennikarz Radia Koszalin Ryszard Bańka. w regionalnym środowisku prasowym uważany jest za znawcę historii, kultury i obyczajów Romów. Obecnie program nadawany jest w niedzielę o godzinie Przedstawiane są w nim najistotniejsze zagadnienia dotyczące środowiska romskiego. Do tej pory wyemitowano już ponad 500 audycji. W 2017 roku przygotowaliśmy i nagraliśmy m.in. cykl audycji Romano Dżipen, które zostały wyemitowane w Radio Koszalin: nagrano audycję o naszym wyjeździe na warsztaty do Białej Podlaskiej; nagrano audycję na temat warsztatów o tematyce romskiej przeprowadzonych w 2017 roku; nagrano audycję na temat publikacji autorstwa A. Sochaja Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ) i jej tłumaczenia na język niemiecki Die Vernichtung von Sinti und Roma im ehemaligen, ersten, deutschen, nationalsozialistichen Vernichtungslager Kulmhof in Chełmno nad Nerem während des zweiten Weltkriegs ( ). 46

48 ZAKOŃCZENIE Celem niniejszego opracowania było przybliżenie dotychczasowej działalności Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku i istniejącego w jego ramach Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, jaką obydwie instytucje prowadzą na rzecz gromadzenia pamiątek i wydawnictw, opisywania i rozpowszechniania historii, kultywowania tożsamości oraz dziedzictwa kulturowego Romów i Sinti w Polsce, Europie i na świecie, a zwłaszcza upamiętnienia Romów i Sinti, którzy zginęli z rąk niemieckich nazistów w czasie II wojny światowej ( ). W przyszłości przewidziane jest dalsze wykorzystywanie posiadanych materiałów archiwalnych i bibliotecznych w celach edukacyjnych, dla upamiętnienia Romów i Sinti wszędzie tam, gdzie jeszcze nie zostało to uczynione, a także jako źródeł do sporządzania kolejnych dzieł o charakterze naukowym i popularno-naukowym na temat historii, kultury, dziedzictwa i tożsamości, prawdziwego imienia 58 Romów i Sinti. 58 Por. A. Sochaj, Tożsamość, prawdziwe imię człowieka, Gdynia 2011, s ; Tenże, Niezwykłe lustro Nikodema, Szczecinek 2014, s. 9-84; Tenże, Wielka wędrówka wielki postój, s

49 NOTA O AUTORZE ANDRZEJ SOCHAJ ur r. w Szczecinku, w województwie zachodniopomorskim. Rodzice: nieodżałowana świętej pamięci Mama Irena ( ) i Ojciec Stanisław. Edukację szkolną rozpoczął w Szczecinku w Szkole Podstawowej nr 1 im. Adama Mickiewicza. Potem ukończył i Liceum Ogólnokształcące im. ks. Elżbiety w Szczecinku. Potem przyszedł czas na studia filozoficzno-teologiczne, zakończone na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (UKSW) w 2005 roku. Następnie w 2008 roku studiował w Szczecinie, gdzie zdobywał wiedzę w ramach podyplomowych studiów z filozofii w Instytucie Filozofii na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Szczecińskiego. W 2016 roku ukończył dwuletnie studia podyplomowe z teologii w Koszalinie (Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego). w 2018 roku otworzył przewód doktorski na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Szczecińskiego. Jest: teologiem, filozofem, pisarzem, poetą, a także działaczem społecznym. Obecnie pracuje w Instytucie Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, który działa przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Od 2013 roku był jego sekretarzem, a od roku pełni funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu. Działa społecznie w swojej rodzinnej parafii pw. Ducha Świętego w Szczecinku. Jest członkiem m.in. Rady Parafialnej, parafialnego chóru im. św. Jana Pawła II oraz w razie potrzeby sprawuje posługę liturgiczną jako Nadzwyczajny Szafarz Komunii świętej. Ponadto działa w Katolickim Stowarzyszeniu Civitas Christiana, będąc wiceprzewodniczącym Rady Oddziału w Szczecinku. Od kilku lat jest także członkiem szczecineckiego Klubu Literackiego O(d) PAL, dawniej OPAL (Otwarta Poetycka Alternatywa Literacka), który działa przy Samorządowej Agencji Promocji i Kultury (SAPiK) w Szczecinku. 48

50 Opublikował dotychczas siedem książek: Jan Paweł II Wielki. Pontyfikat Jana Pawła II i Jego poprzedników. Podobieństwa i różnice, Wydawnictwo DSP, Chicago Tożsamość, prawdziwe imię człowieka, Wydawnictwo Novae Res, Gdynia Niezwykłe lustro Nikodema, Wydawnictwo Poligraf, Szczecinek Wielka wędrówka wielki postój (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce), Instytut Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, Szczecinek Dewizy papieży XX i XXI wieku, Wydawnictwo Petrus, Kraków Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), Wydawnictwo Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, Szczecinek Opracowanie to zostało przetłumaczone i wydane również w języku niemieckim. Nosi ono tytuł: Die Vernichtung von Sinti und Roma im ehemaligen, ersten, deutschen, nationalsozialistichen Vernichtungslager Kulmhof in Chełmno nad Nerem während des zweiten Weltkriegs ( ), Wydawnictwo Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, Szczecinek Romski modlitewnik i śpiewnik, Wydawnictwo Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu, Szczecinek Poza tymi siedmioma książkami także inne jego teksty i wiersze ujrzały światło dzienne, ukazywały się m.in. w dwumiesięczniku Romano Atmo ; w Ziemi Szczecineckiej, w Internecie w Obserwatorze Szczecineckim, na stronie na koncie na facebooku i w blogu: asochaj@redakcja.pl. Zamieścił kilka swoich wierszy w almanachach poetyckich: Chocholi taniec, III almanach klubu poetyckiego Opal, Krystyna Mazur (red.), SAPiK, Szczecinek Z poezją w nowy rok, IV almanach klubu poetyckiego Opal, Krystyna Mazur (red.), SAPiK, Szczecinek Czarownicy i czarodzieje, V almanach klubu poetyckiego Opal, Krystyna Mazur (red.), SAPiK, Szczecinek W przygotowaniu: Głosy Słowa (tomik wierszy). Interesuje się: sportem, kulturą, sztuką, sprawami społeczno-politycznymi, dobrym filmem, muzyką. 49

51 Opracowania: BIBLIOGRAFIA Amare Roma, Nasi Romowie, Podręcznik, J. Kunikowski (red.), Kowary Babicki M. A., Romowie w Polsce na początku XXI wieku, [w:] Współczesne wyzwania polityki wobec romskiej mniejszości etnicznej edukacja, dyskryminacja, wykluczenie społeczne, pr. zb. pod red. E. Subocz i S. Garbart, Warszawa 2013, s Babicki M.A., Zagłada Romów na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej, Romano Atmo (2010), (28), Nr 4, s Bartosz A., Nie bój się Cygana, Sejny 1994, Bartosz A., Poznajemy historię Romów, Szczecinek Warszawa Bartosz A., Tabor pamięci Romów, Tarnów de Gila V. J. Kochanowski, Mówmy po romsku. Historia, kultura i język narodu romskiego, Szczecinek Ficowski J., Cyganie na polskich drogach, Kraków Fraser A., Dzieje Cyganów, Warszawa Galiński A., Obóz dla Cyganów, [w:] Obozy hitlerowskie w Łodzi, A. Głowacki i S. Abramowicz (red.), Łódź 1998, s Galiński A., Obóz dla Cyganów w Łodzi (Zigeunerlager in Litzmannstadt, [w:] Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi IPN, I, w 50 rocznicę agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę, Łódź 1989, s Huczko A., Międzypokoleniowe spotkanie integracyjne Brok Obchody w Treblince 2015, Romano Atmo, (2015), (59), Nr 5, s Huczko A., Spotkanie międzypokoleniowe w formie wykładów Historia i kultura Romów i Sinti, Romano Atmo, (2016), (64), Nr 4, s Kalinicz W., Na pomoc ofiarom, Romano Atmo, (2014), (50), Nr 2, s Kalinicz-Hirniak W., Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu przedłużone o rok, Romano Atmo (2016), (66), Nr 6, s Kapralski S., Naród z popiołów. Pamięć zagłady a tożsamość Romów, Warszawa Kapralski S., Wpływ doświadczenia zagłady na współczesne tożsamości romskie, [w:] Głosy Pamięci 7. Romowie w KL Auschwitz, S. Kapralski, M. Martyniak, J. Talewicz-Kwiatkowska (red.), Oświęcim 2011, s Kuczyńska T., Wyrzuceni z pamięci. Holocaust Cyganów, Tygodnik Powszechny, (28 II 1990), Nr 8, s. 5. Kuźniak A., Papusza, Wołowiec Łuczak Cz., Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty * ), Poznań Puszczykowska M., Wsparcie dla romskich ofiar nazizmu, Romano Atmo, (2017), (72), Nr 6, s Sochaj A., 50 rocznica rozpoczęcia Akcji zatrzymania taborów w Polsce, Romano Atmo, (2014), (53), Nr 5, s

52 Sochaj A., 70 rocznica pierwszej deportacji Romów do obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz Birkenau, Romano Atmo, (2013), (47), Nr 5, s Sochaj A., Chełmno nad Nerem. Pierwszy niemiecki nazistowski obóz zagłady w czasie II wojny światowej ( ), Romano Atmo, (2015), (60), Nr 6, s Sochaj A., Niezwykłe lustro Nikodema, Szczecinek Sochaj A., Pamiętali o zbrodni sprzed lat. VI Marsz Pamięci w byłym niemieckim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Romano Atmo, (2018), (75), Nr 3, s Sochaj A., Pamiętamy. Chełmno nad Nerem Las Rzuchowski, Romano Atmo, (2013), (48), Nr 6, s Sochaj A., Podsumowanie warsztatów o tematyce romskiej Romowie znani i nieznani. Blask prawdy o Romach w Polsce. Geneza romskiego stereotypu i walka z nim, Romano Atmo, (2017), (72), Nr 6, s Sochaj A., Taborowe życie Romów. Wystawa fotograficzna i wykłady w Muzeum Narodowym w Szczecinie , Romano Atmo, (2015), (57), Nr 3, s Sochaj A., Tożsamość, prawdziwe imię człowieka, Gdynia Sochaj A., Uroczystość upamiętniająca Romów i Sinti zamordowanych w czasie II wojny światowej. Las Rzuchowski Chełmno nad Nerem, Romano Atmo, (2016), (64), Nr 4, s Sochaj A., Uroczystość upamiętniająca Romów i Sinti pomordowanych w Treblince ( ), [w:] Treblinka. Historia i pamięć, E. Kopówka (red.), Siedlce 2015, s Sochaj A., V posiedzenie Rady Naukowej Instytutu, Romano Atmo, (2015), (58), Nr 4, s Sochaj A., VI posiedzenie Rady Naukowej Instytutu, Romano Atmo, (2016), (64), Nr 4, s Sochaj A., Warsztaty edukacyjno-integracyjne w Broku, Romano Atmo, (2015), (59), Nr 5, s Sochaj A., Wielka wędrówka wielki postój (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce), Szczecinek Sochaj A., Wspomnienie taborowych dni, Romano Atmo, (2014), (54), Nr 6, s Sochaj A., Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), Szczecinek Sochaj A., Zrozumieć to znaczy: poznać. Romowie znani i nieznani. Tożsamość, historia i kultura Romów, Romano Atmo, (2018), (76), Nr 4, s Szász A. L., Pamięć, niepamięć i sztuka: przypadek Romów na Węgrzech, Studia Romologica, (2012), Nr 5, s

53 Talewicz-Kwiatkowska J., Romowie i Sinti w KL Auschwitz, [w:] Głosy Pamięci 7. Romowie w KL Auschwitz, S. Kapralski, M. Martyniak, J. Talewicz- -Kwiatkowska (red.), Oświęcim 2011, s Włodarczyk T., Szoah/Porrajmos jako podstawa tożsamości Żydów i Romów, [w:] Romowie w Europie. Tożsamość i współczesne wyzwania, J. Faryś, P.J. Krzyżanowski, B.A. Orłowska (red.), Gorzów Wielkopolski 2013, s Zarębska K., Dać szansę przypadkowi networking partnerów programu Latcho Dives w Belgradzie, Romano Atmo, (2018), (76), Nr 4, s Zasoby Archiwum Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu działającego przy Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku, Sygn Związek Romów Polskich, Pochodzenie, historia, holocaust i światopogląd Romów, Szczecinek Netografia: (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ) Uchwała Sejmiku Województwa Mazowieckiego, [w:] -muzeum.eu/index.php/aktualnosci (dostęp: ). 52

54 ZDJĘCIA Zdjęcie nr 1. Herb (logo) Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Źródło: (dostęp: ). 53

55 Zdjęcie nr 2. Okładka opracowania autorstwa Andrzeja Łuczaka Romowie na Warmii i Mazurach, Szczecinek

56 Zdjęcie nr 3. Okładka opracowania autorstwa Andrzeja Sochaja Wielka wędrówka wielki postój. (50-lecie przymusowej akcji osiedleńczej Romów w Polsce), Szczecinek Zob. (dostęp: ). 55

57 Zdjęcie nr 4. Okładka opracowania Krzysztofa Bukowskiego Tragedia Romów w Niemieckich Nazistowskich Obozach w Treblince, Szczecinek

58 Zdjęcie nr 5. Okładka opracowania autorstwa dra Mateusza Babickiego Polityka państw Grupy Wyszehradzkiej wobec mniejszości narodowych, etnicznych i językowych, Gdańsk

59 Zdjęcie nr 6. Okładka opracowania autorstwa Andrzeja Sochaja Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej ( ), Szczecinek Zob. (dostęp: ). 58

60 Zdjęcie nr 7. Okładka opracowania autorstwa Andrzeja Sochaja Die Vernichtung von Sinti und Roma im ehemaligen, ersten, deutschen, nationalsozialistichen Vernichtungslager Kulmhof in Chełmno nad Nerem während des zweiten Weltkriegs ( ), Szczecinek Zob. (dostęp: ). 59

61 Zdjęcie nr 8. Logo dwumiesięcznika Romano Atmo, wydawanego od 2006 roku przez Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku. Zdjęcie nr 9. Okładka jednego z numerów czasopisma Romano Atmo. Zob: (dostęp: ). 60

62 ISBN