SPIS TREŚCI. Józef Borzyszkowski Wstęp / 9 CZĘŚĆ I KONFERENCJA

Transkrypt

1

2 SPIS TREŚCI Józef Borzyszkowski Wstęp / 9 CZĘŚĆ I KONFERENCJA Norbert Buske Jan Bugenhagen. Doktor Pomeranus Humanista organizator Kościoła doktor teologii / 15 Stephan Reimers Jan Bugenhagen: realizacja jego idei w dziedzinie edukacji i pomocy społecznej w Hamburgu dawniej i dziś / 21 Christoph Ehricht Reformacja na Pomorzu. Spostrzeżenia dotyczące przebiegu, okoliczności poprzedzających i następstw kościelnego procesu odnowy w Księstwie Pomorskim / 31 Janusz Małłek Ludzie nauki i kultury Wielkiego Pomorza: ewangelicy wśród koryfeuszy dziedzictwa Polski i Europy w czasach nowożytnych / 39 Miloš Řezník Reformacja. Kształtowanie się tradycji językowo-literackiej: jej znaczenie w budowaniu nowoczesnego narodu. Niedominujące grupy etniczne w Europie Środkowej i Północnej / 55 Daniel Kalinowski Reformacja i Kaszubi w literaturze polskiej i kaszubskiej / 83 bp Marcin Hintz Kościół ewangelicki na Pomorzu na początku XXI wieku / 111

3 6 SPIS TREŚCI Ingo Lembke Ekumenizm w Hamburgu pod znakiem globalizacji / 123 Thomas Vogel Kultura plebanii. Refleksje osobiste / 133 Joanna M. Arszyńska Wyposażenie kościołów luterańskich. Geneza, wartość artystyczna, funkcja, powojenne losy / 141 Piotr Birecki Ewangelickie budownictwo kościelne Pomorza Nadwiślańskiego XIX i początku XX wieku / 169 Jakub Szczepański Przebudowy i zmiany aranżacji dawnych kościołów protestanckich nad Bałtykiem po 1945 roku / 189 Tadeusz Stegner Na styku wyznań, narodów, kultur. Ewangelicy i katolicy na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku / 215 Krzysztof Kowalik Matka Pana. Między kultem a tożsamością / 233 Andrzej Leszczyński Protestanckie cnoty i wartości / 249 Krzysztof Kornacki Wizerunek protestanta w polskim kinie fabularnym. Rekonesans / 271 Piotr Kociumbas Gdańscy ewangelicy a muzyka kościelna. O dziewiętnastowiecznym spojrzeniu na dziedzictwo protestantyzmu w świetle lokalnych kancjonałów / 287 CZĘŚĆ II PANEL PASTORÓW / 303

4 SPIS TREŚCI 7 CZĘŚĆ III SZLAKI KULTUROWE REFORMACJI Piotr Birecki Wstęp / 349 KULTUROWE DZIEDZICTWO REFORMACJI NA POMORZU Wyjazd studyjny, 1 lipca 2017 roku Sławomir Kościelak Dziedzictwo Reformacji w przestrzeni wokół Gdańska Dzieje ewangelickich wspólnot od Żuław po kurort w Sopocie / 353 Piotr Samól Architektura protestantów na Żuławach. Szkic problematyki / 367 Piotr Birecki Przestrzeń liturgiczna kościołów obszaru wiejskiego Gdańska Klucz do interpretacji modelu kościoła protestanckiego / 377 Opowieści przewodników / 388 SZLAKI KULTUROWE REFORMACJI. EPITAFIA GDAŃSKIE 20 maja 2017 Klaudiusz Grabowski Tajemnice gdańskich epitafiów / 422 SZLAKI KULTUROWE REFORMACJI. SZLAKIEM DOBROCZYNNOŚCI 21 października 2017 Dorota Kucharczyk Najstarsze zabytki gdańskiego szpitalnictwa / 440 Janusz Dargacz Dom Dobroczynności i Sierot przy ulicy Sierocej w Gdańsku Opieka nad ubogimi w Gdańsku do końca XVII wieku / 447 Katarzyna Anna Wojtczak Rola szpitali wyznaniowych w rozwoju opieki medycznej w Gdańsku / 455 SUMMARY / 461 ZUSAMMENFASSUNG / 471

5

6 WSTĘP N iniejszy tom Reformacja i ewangelicyzm nad Bałtykiem stanowi owoc niezwykle bogatego projektu, obejmującego międzynarodową konferencję naukową pod tymże tytułem wraz z panelem pastorów oraz wiele innych wydarzeń. Zrealizowano go w Gdańsku i na Pomorzu w 2017 roku z okazji 500-lecia Reformacji. Jego pomysłodawcami są gdańska Stacja Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) i Nadbałtyckie Centrum Kultury (NCK) w Gdańsku z siedzibami w Ratuszu Staromiejskim oraz zlokalizowanym w poewangelickim gotyckim kościele Centrum św. Jana. Dziś jest to miejsce promocji kultury i sztuki oraz nauki Pomorza i krajów nadbałtyckich, a także ośrodek Gdańskiego Duszpasterstwa Środowisk Twórczych. Współtwórcami i realizatorami części naukowej projektu, obok NCK i PAU, były: Instytut Kaszubski w Gdańsku, a także Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie wspierający ją również finansowo. Trzeba tu też podkreślić dofinansowanie projektu udzielone przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej w Warszawie. Nie mniej znaczący wkład w jego realizację wnieśli twórcy imprez towarzyszących konferencji ciekawych wystaw i koncertów, przygotowanych przez pomorskie instytucje nauki i kultury: Archiwum Państwowe w Gdańsku oraz muzea Gdańska, Wejherowa, Starogardu Gdańskiego, Bytowa i Słupska. Wszystkim naszym partnerom raz jeszcze serdecznie dziękuję! Czynię to w imieniu niezmordowanej i niezastąpionej kuratorki projektu Bronisławy Dejny, reprezentującej NCK, jak i własnym, jako kierownik naukowej części przedsięwzięcia.

7 10 WSTĘP W myśl przyjętych założeń projekt nasz miał objąć jak najszersze środowisko odbiorców, zarówno w Trójmieście, jak i w innych ośrodkach regionu. Zaakcentowaliśmy rolę Jana Bugenhagena, pochodzącego z Wolina, bliskiego współpracownika i przyjaciela Martina Lutra, jako głównego reformatora Pomorza, Północnych Niemiec i Danii. Poświęcona mu wystawa pt. Jan Bugenhagen. Doktor Pomeranus Humanista organizator Kościoła doktor teologii, przygotowana przed laty z okazji 450-lecia jego śmierci przez Towarzystwo Badań nad Historią Kościoła na Pomorzu w Gryfii/Greifswaldzie, została otwarta w dniu inauguracji konferencji w Centrum św. Jana. Patronat nad naszym projektem, z międzynarodową konferencją naukową i panelem pastorów w NCK, odbytymi w dniach października 2017 roku, poprzedzonymi kilkoma niezwykle ciekawymi i ważnymi podróżami wędrówkami studyjnymi po Pomorzu szlakami dziedzictwa kulturowego Reformacji, przyjęli: Marcin Hintz, Biskup Diecezji pomorsko-wielkopolskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce z siedzibą w Sopocie oraz Mieczysław Struk, Marszałek Województwa Pomorskiego i Paweł Adamowicz, Prezydent Gdańska. Zarówno samej konferencji, jak i wędrówkom studyjnym towarzyszyły przygotowane przez różnych autorów, a wydane przez NCK, edukacyjne programy-przewodniki. Stanowią one również trwały owoc realizacji projektu, zarazem cenne uzupełnienie niniejszego tomu (ich podstawowe teksty to także część jego zawartości). Wypada dopowiedzieć, że konferencja, jak i cały projekt, stanowiła swoistą kulminację obchodów jubileuszu 500-lecia Reformacji na Pomorzu, upamiętnionego centralnymi uroczystościami w Warszawie i lokalnymi przedsięwzięciami w innych ośrodkach Polski. W samym Gdańsku w ramach tychże obchodów miał również miejsce Gdański Kongres Reformacyjny pod hasłem Słowo Ewangelii i jego oddziaływanie w tradycji Reformacji XVI wieku, będący ogólnopolską konferencją, obejmującą kilka paneli ludzi nauki, reprezentujących różne jej dziedziny, zrealizowanych na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego w dniach maja 2017 roku. Niniejszy tom, którego szczegółową zawartość sygnalizuje Spis treści, zawiera w części I artykuły, będące nową postacią wygłoszonych podczas październikowej konferencji referatów. Autorzy tomu reprezentują bliskie nam środowiska kościelno-naukowe północnych Niemiec, głównie Hamburga i Gryfii (m.in. Akademii Religii Świata Uniwersytetu Hamburskiego) oraz wiele

8 WSTĘP 11 ośrodków akademickich Wielkiego Pomorza i całej Polski. Są to przedstawiciele różnych dyscyplin nauki z niewielką przewagą historii w tym historii sztuki, architektury i literatury, jak również filozofii i teologii oraz socjologii. W części II zawarto zapis wypowiedzi z panelu pastorów, przeprowadzonego przez Cezarego Obracht-Prondzyńskiego i Krzysztofa Ulanowskiego z Uniwersytetu Gdańskiego. Paneliści natomiast głównie ze środowiska gdańskiego i elbląskiego reprezentują różne kościoły protestanckie. Wprowadzenie do ich dyskusji wygłosił prof. Krzysztof Kowalik, a zapis z nagrania zredagował podsumowujący ów dialog, tak ważny dla pokojowego współistnienia we współczesnym świecie, prof. Cezary Obracht-Prondzyński. Część III tomu, zatytułowana Szlaki kulturowe Reformacji, przygotowana pod redakcją dra hab. Piotra Bireckiego, jest dokumentem edukacyjnych wędrówek studyjnych szlakami dziedzictwa kulturowego Reformacji po Gdańsku i okolicy, ze szczególnym wyróżnieniem Żuław. Obok pomników architektury i dzieł sztuki sakralnej, w tym epitafiów nagrobnych, przedmiotem wykładu i refleksji przewodników wędrówek autorów zawartych tu tekstów, są również zabytki związane z gdańską dobroczynnością: szpitalami i domami sierot. Dziękując raz jeszcze wszystkim autorom tekstów i ilustracji oraz przekładów, pragnę wyrazić szczególną wdzięczność recenzentom wydawniczym tomu. Sądzę, nie tylko z myślą o ich trudzie i pracy autorów, że warto tu przytoczyć fragmenty tychże recenzji. Prof. Mirosław Patalon z Wydziału Nauk Społecznych Akademii Pomorskiej w Słupsku, w sentencji końcowej swej opinii, stwierdził, że niniejsza książka jest ważnym przyczynkiem do dyskusji na temat roli protestantyzmu w kształtowaniu się kultury Pomorza, w szczególności Gdańska i jego okolic, nie tylko w aspekcie naukowym, ale również popularyzatorskim. Zważywszy na fakt, że znajomość tej problematyki w polskim społeczeństwie jest wciąż niewielka, publikację książki należy powitać z wielką radością. Drugi recenzent, prof. Jarosław Kłaczkow z Instytutu Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu, między innymi stwierdził, że praca powinna ukazać się drukiem. Wnosi ona bardzo wiele nowych ustaleń. Jest pracą bardzo urozmaiconą, jeśli chodzi o wątki tematyczne. Czytelnik znajdzie tu bowiem informacje dotyczące polityki, religii, kultury, literatury, architektury oraz muzyki. Po jej lekturze Czytelnik pogłębi swoją dotychczasową wiedzę nad olbrzymim wkładem ewangelików w społeczny i kulturowy rozwój Pomorza w okresie ostatnich 500 lat. I jako większość, i jako diaspora wnosili oni bowiem i nadal

9 12 WSTĘP wnoszą bogaty ładunek intelektualny wzbogacający tak zróżnicowany przez wieki region. Jako współredaktor tomu, wraz z koleżankami Bronisławą Dejną (jak już wspomniałem, kuratorem projektu) i Elżbietą Pękałą, redagującą teksty (zwłaszcza spisywane z nagrań), mam cichą nadzieję, że podobnie jak recenzenci przyjmą tę książkę jej nabywcy i czytelnicy, oby jak najliczniejsi. Nie przekreślam też nadziei, że stanie się ona dla niektórych mocną zachętą do dalszego poznawania dziedzictwa Reformacji i dialogu między nami, sąsiadami, czy choćby tylko mieszkańcami nadbałtyckich krain, w których jako reformator działał nasz ziomek Doktor Pomeranus Jan Bugenhagen. Poprzedzająca reformatorskie dokonania Bugenhagena kronika historyczna Pomerania to najstarszy pomnik historiografii pomorskiej. Dzieło jest mało znane lub całkiem zapomniane na polskiej części Pomorza, a dla mnie stanowiło szczególną inspirację do zaangażowania się na rzecz projektu Reformacja i ewangelicyzm nad Bałtykiem we współpracy z gdańskimi i innymi przyjaciółmi i towarzyszami ziemskiej doli i niedoli, także na polu nauki, w naszym europejskim domu i bliskim sąsiedztwie polsko-niemieckim. Stąd na końcu pozdrawiam wszystkich, którzy w różnych zakątkach Pomorza, nie tylko w rodzinnym dla Bugenhagena Wolinie, przypomnieli jego postać i dokonania oraz dzieje i bogactwo dziedzictwa kulturowego Reformacji w Polsce. Wspomnianą wyżej kronikę Pomerania Jan Bugenhagen napisał po łacinie jako wybitny nauczyciel i duchowny katolicki, na prośbę księcia pomorskiego Bogusława X, w latach (jeszcze przed reformacyjną współpracą z Marcinem Lutrem), odbywszy najpierw podróż przez Pomorze i badania archiwalne w różnych ośrodkach klasztornych i miejskich, także w Oliwie. Po raz pierwszy została ona opublikowana w oryginale dopiero w roku 1728 w Gryfii wydana z rękopisu przez prof. Jakuba Henryka Balthasara. Później wydano ją kilkakrotnie w tłumaczeniu na język niemiecki. Od kilku lat nad przekładem na język polski pracuje dr hab. filologii klasycznej Małgorzata Cieśluk z Uniwersytetu Szczecińskiego. Wydanie Pomeranii stanowi jeden z priorytetów działalności wydawniczej Stacji Naukowej PAU w Gdańsku, wpisanych na listę serii źródłowej pt. Documenta Cassubiana. Mam nadzieję, że publikacja niniejszego tomu ułatwi wydanie Pomeranii Jana Bugenhagena. Józef Borzyszkowski