Anna Mucha. biologia. z cały materiał w jednej książce z przystępnie podane informacje z ważne terminy i definicje z rysunki, schematy, tabele

Transkrypt

1 Anna Mucha biologia z cały materiał w jednej książce z przystępnie podane informacje z ważne terminy i definicje z rysunki, schematy, tabele

2 WSTĘP DROGI GIMNAZJALISTO! Trzymasz w ręku Repetytorium gimnazjalisty biologia, które jest najnowszym i najbardziej aktualnym kompendium wiedzy dostępnym na rynku. Nasza propozycja to solidnie zebrany i uszeregowany materiał w przystępnej formie. Ta książka nie tylko pomoże Ci w zdaniu egzaminu gimnazjalnego, ale także ułatwi przygotowanie się do lekcji czy powtórzenie wiedzy przed klasówką. Przyda się również, jeśli nie byłeś na lekcji, czegoś nie zrozumiałeś lub wręcz przeciwnie zaciekawił Cię temat. Również kiedy już ukończysz gimnazjum, nasze Repetytorium dalej może się przydać jako świetne narzędzie do błyskawicznego przypomnienia sobie podstaw wiedzy wymaganej w liceum. Zebraliśmy dla Ciebie w jednej książce wszystkie niezbędne wiadomości. Informacje zostały podane w prosty, przyjazny sposób, łatwym i zrozumiałym językiem. Znajdziesz tutaj liczne rysunki, schematy i tabele, które pomogą Ci opanować wiedzę, jakiej potrzebujesz. Najważniejsze pojęcia i definicje zostały ujęte w ramki, abyś mógł je łatwo i szybko odnaleźć na stronie. Dodatkowo Repetytorium zawiera przydatny indeks istotnych terminów, dzięki któremu w każdej chwili będziesz mógł przypomnieć sobie zapomniane pojęcie. Przejrzysta forma książki sprawi, że chętnie będziesz po nią sięgał w trakcie całego roku szkolnego. Ważną zaletą Repetytorium jest to, że cały materiał zebrano w jednej książce nie musisz już szukać interesujących Cię tematów w kilku różnych pozycjach. Wszystko, czego potrzebujesz, znajdziesz w Repetytorium gimnazjalisty biologia Wydawnictwa GREG. Z Repetytorium gimnazjalisty biologia z całą pewnością biologia nie będzie miała przed Tobą tajemnic! Autorka i Wydawnictwo GREG

3 SPIS TREŚCI WSTĘP BIOLOGIA JAKO NAUKA O ŻYCIU Dziedziny biologii Metody badawcze w biologii Doświadczenie i obserwacja źródła wiedzy biologicznej Budowa mikroskopu świetlnego ZWIĄZKI CHEMICZNE BUDUJĄCE ORGANIZMY Pierwiastki budujące ciało organizmów Znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów Skład chemiczny komórek Fotosynteza, oddychanie tlenowe i fermentacja jako procesy dostarczające energii Fotosynteza Oddychanie wewnątrzkomórkowe Oddychanie komórkowe a fotosynteza Oddychanie beztlenowe fermentacja Czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożywnych i cudzożywnych BUDOWA I FUNKCJONOWANIE KOMÓRKI Rodzaje komórek prokariotyczne i eukariotyczne Struktury komórkowe budowa i funkcja Porównanie budowy komórki zwierzęcej, roślinnej, bakteryjnej i grzyba BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU ROŚLINNEGO Tkanki roślinne Organy roślinne wegetatywne i generatywne Budowa i funkcja korzenia Budowa i funkcja łodygi Budowa i funkcje liścia liść jako miejsce powstawania pokarmu Mszaki Paprotniki Rośliny nagonasienne Cykl rozwojowy rośliny nagonasiennej... 36

4 6 Spis treœci Znaczenie roślin nagonasiennych Rośliny okrytonasienne Cykl rozwojowy rośliny okrytonasiennej Rodzaje kwiatów i kwiatostanów Owoce i owocostany Kiełkowanie nasion i niezbędne do niego warunki Znaczenie roślin okrytonasiennych SYSTEMATYKA PRZEGLĄD RÓŻNORODNOŚCI ORGANIZMÓW System klasyfikacji biologicznej Podwójne nazewnictwo Wirusy najmniejsi zabójcy świata, podstawy mikrobiologii Profilaktyka chorób wirusowych AIDS zespół nabytego braku odporności Bakterie Budowa bakterii Wybrane czynności życiowe bakterii Choroby bakteryjne Znaczenie bakterii Protisty Znaczenie protistów Grzyby Znaczenie grzybów Porosty Znaczenie porostów Glony Znaczenie glonów Cechy wybranych grup zwierząt bezkręgowce Gąbki i parzydełkowce Płazińce Nicienie i wrotki Płazińce i nicienie porównanie Pierścienice Mięczaki Stawonogi Cechy wybranych grup zwierząt kręgowce Ryby Płazy Gady Ptaki Ssaki Porównanie cech morfologicznych, środowiska i trybu życia wybranych grup zwierząt Porównanie bezkręgowców i kręgowców BUDOWA I FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA Tkanki Tkanka nabłonkowa Tkanka mięśniowa Tkanka łączna stała i płynna (krew) Tkanka nerwowa Układy narządów i ich rola w organizmie... 83

5 Spis treœci 7 Układ ruchu Szkielet Rodzaje połączeń kości Część czynna aparatu ruchu układ mięśniowy Choroby aparatu ruchu Układ pokarmowy i odżywianie Składniki pokarmowe Budowa układu pokarmowego Higiena i choroby układu pokarmowego Układ oddechowy Drogi oddechowe Budowa płuc Mechanizm wymiany gazowej Higiena i choroby układu oddechowego Układ krążenia Grupy krwi Konflikt serologiczny Budowa i funkcje serca Cykl pracy serca Naczynia krwionośne Obieg krwi Krzepnięcie krwi Choroby układu krwionośnego Układ limfatyczny Układ odpornościowy Odporność a transplantacja Układ wydalniczy Budowa układu wydalniczego Powstawanie moczu Choroby układu wydalniczego Układ nerwowy Budowa układu nerwowego Obwodowy układ nerwowy Odruchy Choroby i higiena układu nerwowego Narządy zmysłów Budowa i działanie oka narządu wzroku Ucho narząd słuchu i równowagi Zmysł smaku, powonienia i dotyku Układ hormonalny Skóra człowieka Rozmnażanie i rozwój Układ rozrodczy męski Układ rozrodczy żeński Planowanie rodziny Ciąża i poród Etapy życia człowieka okres postnatalny Choroby układu rozrodczego GENETYKA Proces mitozy i mejozy Mitoza

6 8 Spis treœci Mejoza Porównanie mitozy i mejozy Budowa i funkcja DNA Odczytywanie informacji genetycznej czyli od genu do białka Dziedziczenie cech jednogenowych Opis doświadczenia Grzegorza Mendla Dziedziczenie grup krwi u człowieka Dziedziczenie płci u człowieka i cechy sprzężone z płcią Mutacje i ich rodzaje Przyczyny i rodzaje mutacji EWOLUCJA ŻYCIA Dowody ewolucji Narządy analogiczne i homologiczne Mechanizmy ewolucji Teoria Darwina podstawowe założenia Jak powstają nowe gatunki? Historia i pochodzenie człowieka Przebieg ewolucji człowieka EKOLOGIA Organizm i środowisko Populacja i jej cechy Liczebność populacji Zagęszczenie populacji Rozrodczość i śmiertelność populacji Struktura przestrzenna populacji Struktura wiekowa i struktura płciowa populacji Interakcje w populacji Konkurencja Drapieżnictwo Pasożytnictwo Różnice między drapieżnictwem a pasożytnictwem Roślinożerność Stosunki nieantagonistyczne między populacjami Ekosystem Biomy Łańcuchy i sieci pokarmowe Przepływ energii w ekosystemie Krążenie materii (pierwiastków) w ekosystemach GLOBALNE I LOKALNE PROBLEMY ŚRODOWISKOWE Zanieczyszczenia powietrza Kwaśne opady Efekt cieplarniany Dziura ozonowa Smog Zanieczyszczenia wody i gleby Ochrona środowiska dzień po dniu INDEKS POJĘĆ

7 10 Biologia jako nauka o yciu Rys. Poziomy organizacji życia Biologia jest nauką, która bada życie na różnych poziomach jego organizacji, od bardzo prostych do bardziej złożonych poziomów. Wszystkie organizmy zbudowane są ze związków chemicznych, które następnie budują struktury (organelle komórkowe) wchodzące w skład komórek. Komórki łączą się w większe zespoły, grupy komórek o określonej budowie i pełniących określone funkcje w tkanki. Tkanki budują narządy, a one składają się na układy narządów. Układy te, współpracujące i pozostające wzajemnie w wewnętrznej równowadze, tworzą organizm. DZIEDZINY BIOLOGII Biologia jest nauką, która bardzo intensywnie się rozwija, a w jej obrębie wyróżniamy wiele dziedzin. Pomocą w poznawaniu wielu problemów związanych z istotami żywymi są odkrycia fizyki i chemii. Obszary badawcze tych nauk przyrodniczych pozwalają na tworzenie się nowych dziedzin na ich pograniczu: biochemii i biofizyki. Dorobek nauk biologicznych jest imponujący, a dzięki temu biologia należy do gałęzi, które znajdują zastosowanie w wielu innych dyscyplinach naukowych.

8 Metody badawcze w biologii 13 Budowa mikroskopu œwietlnego Mikroskop świetlny przyrząd optyczny umożliwiający obserwowanie obiektów niewidocznych gołym okiem. Za jego pomocą możemy np. poznać wnętrze komórek i zobaczyć, z jakich elementów są zbudowane. Podczas mikroskopowania można wykorzystywać preparaty trwałe odpowiednio wybarwione. Można też prowadzić obserwacje przygotowanych świeżych obiektów. Rys. Mikroskop optyczny Przygotowanie preparatu mikroskopowego odbywa się w kilku etapach: 1. Zakraplaczem nanieś kroplę wody na środek szkiełka podstawowego. 2. Wypreparuj igłą preparacyjną i pęsetą obiekt, który chcesz obejrzeć pod mikroskopem. 3. Umieść obiekt w kropli wody na szkiełku podstawowym. 4. Przykryj preparat szkiełkiem nakrywkowym. Przygotowując preparat, należy pamiętać, że szkiełka muszą być czyste, a grubość preparatu nie może być zbyt duża, ponieważ światło musi przeniknąć obserwowany obiekt. Obliczanie powiększenia obserwowanego obiektu: W zależności od wielkości obserwowanego obiektu możemy wykorzystywać różne powiększenia okularu. W celu określenia powiększenia mikroskopu (ile razy został powiększony obiekt?) korzystamy z równania: POWIĘKSZENIE OKULARU * POWIĘKSZENIE OBIEKTYWU = POWIĘKSZENIE MIKROSKOPU

9 36 Budowa i funkcjonowanie... Rys. Budowa kwiatów żeńskich i męskich sosny zwyczajnej Przedstawiciele roślin nagonasiennych w Polsce to m.in.: świerk pospolity, jodła pospolita, sosna limba, modrzew europejski, cis pospolity, jałowiec pospolity (krzew nagonasienny). Cykl rozwojowy roœliny nagonasiennej Znaczenie roœlin nagonasiennych zapobiegają powodziom, ponieważ pochłaniają dużą ilość wody, ich korzenie rozrastają się na znaczną długość i zapobiegają erozji gleby (czyli wymywaniu przez wodę, wywiewaniu przez wiatr itp.), nasiona są pożywieniem dla wielu gatunków zwierząt, człowiek uprawia je w celach przemysłowych, ich drewno nadaje się do budowy domów, konstrukcji mebli czy wytwarzania papieru, żywica niektórych drzew iglastych wykorzystywana jest przy produkcji smoły oraz różnego rodzaju smarów, wiele gatunków jest hodowanych jako rośliny ozdobne na działkach czy w parkach.

10 Cechy wybranych grup zwierz¹t bezkrêgowce 55 Do parzydełkowców zaliczamy koralowce, krążkopławy i stułbiopławy. Parzydełkowce to najprostsze organizmy tkankowe, które cechują się symetrią promienistą ciała, co oznacza, że przez ich ciało można przeprowadzić wiele osi symetrii. Żyją głównie w wodach słonych, a swoją nazwę zawdzięczają komórkom parzydełkowym zawierającym toksyczną ciecz i spiralnie zwiniętą nić, którą obezwładniają zwierzęta. Mają prosty układ nerwowy, mogą żyć jako formy osiadłe polip lub wolno pływające meduzy (forma parasolowata). Ciało parzydełkowców składa się z dwóch warstw komórek, pomiędzy którymi znajduje się mezoglea galaretowata substancja. Warstwa zewnętrzna nosi nazwę ektodermy, wewnętrzna endodermy. W ich budowie wyróżniamy jamę chłonąco-trawiącą, do której prowadzi otwór, pełniący funkcję gęby i odbytu. Wokół niego wyrastają ramiona z komórkami parzydełkowymi. Mają one za zadanie ochronę i zdobywanie pokarmu, odpowiedzialne są za chwytanie i paraliżowanie zdobyczy. Jest ona wciągana do wnętrza ciała, gdzie następuje jej rozkład dzięki enzymom trawiennym produkowanym w jamie chłonącotrawiącej. Parzydełkowce posiadają prosty układ nerwowy, co pozwala im na odbieranie bodźców ze środowiska, między innymi ruchów wody, stopnia zanieczyszczenia wody czy ilości światła. Niektóre posiadają narząd równowagi. W ektodermie znajdują się komórki umożliwiające poruszanie się tych zwierząt. Stułbiopławy to niewielkie zwierzęta wodne. Ich przykładem jest stułbia pospolita lub kolonia stułbiopławów żeglarz portugalski. Organizmy wchodzące w skład kolonii wykonują różnorakie zadania część odpowiada za zdobywanie pokarmu, obronę, rozmnażanie. Kolonie mogą osiągać duże rozmiary. Krążkopławy są formami wolno pływającymi meduzami. W wodach Bałtyku spotkać można przedstawiciela tej grupy chełbię modrą. Koralowce występują wyłącznie w formie osiadłej polipa. Żyją głównie w postaci kolonii, tworząc rafy koralowe (korale o symetrii sześciopromiennej ze szkieletem zewnętrznym korale madreporowe), które mogą powiększać swoje rozmiary poprzez pączkowanie polipów. Koralowce mogą mieć symetrię ośmiopromienną i szkielet wewnętrzny lub symetrię sześciopromienną. W rozmnażaniu się parzydełkowców występuje zjawisko przemiany pokoleń występowanie po sobie pokolenia rozmnażającego się płciowo (meduza) i bezpłciowo (polip). Rys. Przemiana pokoleń u parzydełkowców na przykładzie chełbi

11 80 Budowa i funkcjonowanie organizmu cz³owieka TKANKA MIĘŚNIOWA POPRZECZNIE PRĄŻKO- WANA SZKIELETOWA POPRZECZNIE PRĄŻKO- WANA SERCOWA GŁADKA występowanie mięśnie układu ruchu, mięśnie mimiczne twarzy ściany serca ściany przewodu pokarmowego, układu krwionośnego, oddechowego, wydalniczego, narządy płciowe prążkowanie występuje występuje brak liczba jąder w komórce wiele jąder jedno lub dwa jedno położenie jąder w komórce na obrzeżach, peryferycznie centralnie centralnie szybkość skurczu bardzo duża duża mała szybkość męczenia się szybko odporne na męczenie powoli zależność skurczu od naszej woli zależne niezależne niezależne Tkanka łączna stała i płynna (krew) Tkanka łączna stanowi największą część tkanek ciała ludzkiego. Jej komórki są luźno ułożone i rozmieszczone w substancji międzykomórkowej, która występuje bardzo obficie. Wyróżniamy tkankę łączną płynną i stałą. TKANKA ŁĄCZNA STAŁA 1. właściwa w substancji międzykomórkowej brak substancji twardych i zmineralizowanych, substancja jest zbudowana przede wszystkim z białek i cukrów złożonych, posiada duże możliwości regeneracyjne. włóknista wiotka włóknista zwarta (zbita) siateczkowa tłuszczowa żółta tłuszczowa brunatna zarodkowa buduje główne części (zrąb) narządów wewnętrznych buduje więzadła, ścięgna, torebki stawowe, skórę właściwą, ściany dużych tętnic wątroba, błony śluzowe przewodu pokarmowego występuje pod skórą, osłania nerki i serce u noworodków i niemowląt produkuje ciepło buduje ciało zarodka, może przekształcić się w każdy rodzaj tkanki

12 104 Budowa i funkcjonowanie organizmu cz³owieka z wiekiem spada; mężczyźni wymagają więcej energii niż kobiety, podobnie jak osoby pracujące fizycznie. Zapotrzebowanie energetyczne wzrasta również w chłodnym klimacie i w zimie. Posiłki muszą dostarczać organizmowi wystarczającej ilości energii. Wartość energetyczną podaje się najczęściej w kaloriach, a wartość energetyczna naszych posiłków powinna odpowiadać ilości energii, którą zużywamy w ciągu dnia. Piramida zdrowego żywienia to schemat przedstawiający proporcje, w jakich należy spożywać pokarmy, aby być zdrowym. Na najniższym poziomie znajdują się produkty, które powinniśmy spożywać najczęściej. Im wyżej umieszczony jest dany pokarm, tym mniej należy go spożywać. Ogromny wpływ na nasze zdrowie ma również jakość produktów, z których przygotowujemy posiłki. Rys. Piramida zdrowego żywienia HIGIENA ODŻYWIANIA SIĘ KILKA ZASAD mycie rąk przed przygotowaniem posiłku i po nim, mycie zębów po posiłku, staranne mycie warzyw i owoców, trzymanie produktów w odpowiedniej temperaturze, np. w lodówce, zamrażalniku, nie wolno ponownie zamrażać produktów, nie wolno spożywać produktów przeterminowanych, należy spożywać posiłki regularnie i bez pośpiechu, należy spożywać 5 posiłków dziennie, należy pić około 2 litry płynów, najlepiej wody niegazowanej.

13 134 Budowa i funkcjonowanie organizmu cz³owieka Za źrenicą znajduje się soczewka, która może zmieniać kształt. Taką zdolność nazywamy akomodacją oka, pozwala ona na ostre widzenie przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach. Adaptacja oka zjawisko polegające na zwężaniu i rozszerzaniu źrenicy, umożliwiające regulację ilości docierającego światła. Akomodacja oka zjawisko zmiany kształtu soczewki, umożliwiające ostre widzenie na różnych odległościach. Wewnętrzna błona gałki ocznej to siatkówka, która uczestniczy w odbiorze bodźców świetlnych. Znajdują się w niej właściwe receptory wzroku: czopki i pręciki. Czopki rozpoznają barwy, a pręciki czerń i biel. Aby móc rozpoznać kolory, potrzeba wystarczającej ilości światła, dlatego barwy obserwujemy w dzień. Przy słabym oświetleniu widzimy wszystko w szarych barwach, ponieważ obraz rejestrowany jest jedynie przez pręciki. Czopki nie są rozmieszczone równomiernie, miejsce, gdzie występują one najliczniej, nazywamy plamką żółtą, jest to miejsce najostrzejszego widzenia. W czopkach i pręcikach następuje przetworzenie bodźców świetlnych na impulsy nerwowe, które są przesyłane poprzez nerw wzrokowy do mózgu. Nerw wzrokowy wychodzi z gałki ocznej w miejscu zwanym tarczą nerwu wzrokowego. Rys. Budowa oka FUNKCJONOWANIE OKA Światło wpadające do oka biegnie przez rogówkę, komorę przednią oka, źrenicę, soczewkę, ciało szkliste, aby dotrzeć do komórek światłoczułych na siatkówce. Dzięki temu możliwe jest powstanie obrazu na siatkówce powstający obraz jest odwrócony i pomniejszony. Rys. Bieg promieni świetlnych w oku

14 156 Genetyka Ostatecznie wokół każdego zestawu chromosomów, które znajdują się na biegunach komórki, odtwarza się otoczka jądrowa (telofaza). IV. Telofaza Po zakończonym podziale jądra komórkowego następuje podział cytoplazmy (cytokineza), a budująca chromosomy chromatyna ulega rozwinięciu i rozpleceniu. Powstające komórki potomne zawierają taką samą ilość materiału genetycznego, jak komórka, z której powstają. Oznacza to, że w wyniku mitozy z diploidalnej komórki powstają dwie komórki diploidalne. W obu komórkach potomnych materiał genetyczny jest identyczny z tym, który występował w komórce macierzystej. Mejoza Mejoza proces podziału przebiegający w komórkach rozrodczych, odbywający się według ściśle uporządkowanego schematu, owocujący powstaniem czterech komórek z połową materiału genetycznego. Innym podziałem komórkowym jest mejoza, która przebiega w gametach. Są to wyjątkowe komórki, ponieważ w przeciwieństwie do komórek somatycznych nie mogą zawierać pełnego zestawu chromosomów. Gdyby gamety zawierały pełny zestaw chromosomów, to powstała z ich połączenia zygota miałaby dwa razy więcej materiału genetycznego niż powinna. Dlatego też w trakcie mejozy dochodzi do podziału redukcyjnego, który pozwala na powstanie komórek z połową chromosomów. Mejoza składa się z dwóch podziałów. W wyniku pierwszego powstają dwie komórki z połową chromosomów, w drugim podziale komórki dzielą się i powstają kolejne dwie komórki. Mejoza prowadzi do powstania czterech komórek haploidalnych. Podział mejotyczny jest źródłem genetycznego zróżnicowania organizmów, ponieważ podczas niej dochodzi do mieszania się informacji genetycznej. Przedstawiciele jednego gatunku muszą mieć identyczną ilość chromosomów, dlatego dzieci dziedziczą chromosomy w połowie od matki, a w połowie od ojca. Gdyby zdarzyło się, że odziedziczą wszystkie chromosomy, miałyby ich dwukrotnie więcej niż rodzice, a taka sytuacja nie może mieć miejsca. Dzięki podziałowi mejotycznemu w gametach, czyli komórkach rozrodczych, z jednej komórki macierzystej powstają komórki potomne w liczbie czterech. Dzięki temu podziałowi po połączeniu komórek rozrodczych nowy osobnik posiada taką samą liczbę chromosomów jak jego rodzice.

15 160 Genetyka DNA jest związkiem organicznym, a łańcuchy DNA mogą liczyć nawet setki tysięcy nukleotydów, dlatego jest on największą makrocząsteczką występującą w komórce. DNA może zostać powielone, a proces ten nazywamy replikacją DNA. Proces ten ma miejsce przed każdym podziałem komórki. W jego wyniku powstają dwie identyczne cząsteczki kwasu DNA, a liczba chromosomów w komórkach jest utrzymywana na stałym poziomie. Replikacja DNA proces powielania DNA, zachodzący przed każdym podziałem komórki. Rys. Replikacja DNA Innym rodzajem kwasu nukleinowego, który znajduje się w cząsteczce, jest kwas RNA. W przeciwieństwie do DNA jest to kwas jednoniciowy (wyjątek stanowi kwas trna). Zamiast zasady azotowej tyminy występuje w jego budowie zasada azotowa uracyl. W RNA według zasady komplementarności cytozyna łączy się z guaniną, a adenina z tyminą. W skład RNA wchodzi cukier ryboza. Funkcją kwasu RNA jest uczestnictwo w powstawaniu białek. DNA RNA dwuniciowy adenina, guanina, cytozyna, tymina nośnik informacji genetycznej cukier dezoksyryboza jednoniciowy adenina, guanina, cytozyna, uracyl uczestniczy w biosyntezie białek cukier ryboza Odczytywanie informacji genetycznej czyli od genu do białka Gen odcinek DNA zawierający informację o jednym białku. Geny są umieszczone na chromosomach, a cechy organizmów zależą od rodzaju białek budujących ciało osobnika. Analiza budowy DNA pokazała, że kolejność zasad azotowych w materiale genetycznym tworzy specyficzny kod genetyczny, za pomocą którego zapisana została informacja genetyczna o określonym białku. Kod genetyczny sposób tłumaczenia informacji z języka nukleotydów na język aminokwasów. Kod ten posiada pewne określone cechy: 1. trójkowy trzy kolejne nukleotydy tworzą jeden kodon, 2. uniwersalny u wszystkich organizmów te same kodony oznaczają te same aminokwasy,

16 Populacja i jej cechy 177 się chloroplasty z zielonym barwnikiem chlorofilem dzięki któremu mogą one przeprowadzać proces fotosyntezy. Woda pochłania część promieniowania, dlatego glony żyjące na różnych głębokościach mają różne kolory, dzięki czemu efektywniej wykorzystują tę część promieniowania, która do nich dociera. POPULACJA I JEJ CECHY Populacja grupa osobników tego samego gatunku, żyjąca na określonym terenie, w tym samym czasie. Organizmy jednego gatunku tworzą wiele populacji. Wielkość i skład populacji oraz ich organizacja zależą od zmian zachodzących w środowisku. Wyniki badań populacji ekolodzy wykorzystują do przewidywania losów populacji lub całych gatunków, co z kolei ma znaczenie dla ochrony środowiska. Rys. Relacja gatunek populacja Wiele gatunków zwierząt w obrębie populacji tworzy stada, co umożliwia im lepszą obronę przed drapieżnikami oraz ułatwia ochronę młodych przed atakiem. Aby lepiej poznać zależności pomiędzy populacjami, a nie tylko pomiędzy pojedynczymi osobnikami danego gatunku, ekolodzy badają charakterystyczne cechy populacji: liczebność, zagęszczenie, rozrodczość, śmiertelność, strukturę przestrzenną, strukturę wiekową, strukturę płciową. Liczebnoœć populacji Liczebność populacji liczba osobników wchodzących w skład danej populacji. Jeśli warunki życia są odpowiednie, wzrasta liczebność populacji, następuje przyrost liczby osobników. Niejednokrotnie bardzo trudno określić tę cechę ze względu na ryzyko kilkukrotnej obserwacji tego samego osobnika lub trudność w liczeniu wynikającą np. z niewielkich rozmiarów osobników lub skrytego charakteru życia. Liczebność populacji, która zasiedla nowe terytorium, rośnie szybko, ale z czasem przyrost naturalny spada. Jest to związane z wyczerpywaniem się pożywienia w siedlisku, niekorzystnymi zmianami warunków życia lub wzrastającą liczbą drobnoustrojów chorobotwórczych. Zagęszczenie populacji Zagęszczenie populacji liczba osobników populacji przypadająca na określoną jednostkę powierzchni lub objętości środowiska (np. metr kwadratowy łąki lub metr sześcienny wody w jeziorze). Badanie zagęszczenia polega na wyznaczeniu obszaru, a następnie policzeniu wszystkich osobników danego gatunku, które na nim występują. Wielkość obszaru przyjmowanego do wyznaczania zagęszczenia

17 INDEKS POJĘĆ A adaptacja 186 adaptacja oka 133, 134 adenina 159, 160 aglutynacja 111 AIDS 45, 121, 151 akomodacja oka 134 akson 82, 83 allel 162 aminokwasy egzogenne 93 aminokwasy endogenne 93 amylaza ślinowa 99 anabioza 57 analogia 169 anatomia 11 anemia sierpowata 166 anoreksja 105 antybiotyk 48 antygen 111 antykoncepcja 147 aparat gębowy gryząco-ssący 62 aparat gębowy gryzący 62 aparat gębowy kłująco-ssący 62 aparat gębowy liżący 62 aparat gębowy ssący 62 aparat Golgiego 26 ATP 21, 110 australopitek 173 autotrof 18, 23 awitaminoza 94 azot 15 B badania prenatalne 167 bakterie 43, 46 bakteriofag 45 białka 17, 93 biocenoza 185 bioindykator 52, 54 biologia 9, 10 biom 186 biosynteza białka 161 biotop 185 biotyna 96 bisior 60 blaszka liściowa 31 bliźnięta 148 błędnik 136 błona bębenkowa 136 błona komórkowa 26 błona pławna 66 błona płodowa 68 błona śluzowa 100 błonnik 93 botanika 11 brodawka nerkowa 122 brodawki smakowe 138 brunatnice 53 bruzdnice 53 brzusiec 91 bulimia 105 C cechy płciowe drugorzędowe 150 cechy płciowe pierwszorzędowe 150 cechy płciowe trzeciorzędowe 150 cechy sprzężone z płcią 165 cewka moczowa 122, 123 chemosynteza 47 chityna 51 chlorofil 18 chloroplast 18, 26 chłonka 119 cholina 96