REFLEKSJE NAD KAN NOWEGO KPK

Transkrypt

1

2 STUDIA PŁOCKIE tom XIV/1986 Ks. Wojciech Góralski REFLEKSJE NAD KAN NOWEGO KPK WSTĘP Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. stanowi w kan iż niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 1 są pozbawieni wystarczającego używania rozumu; 2 mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; 3 z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich. Dyspozycja kanonu wymienia zatem trzy możliwe przyczyny nieważności małżeństwa, wynikające z samego prawa naturalnego. Ujęcie wszystkich trzech tytułów nieważności w jednym i tym samym kanonie wskazuje na to, iż łączy je jakiś wspólny mianownik. Są nim zaburzenia psychiczne występujące w każdym z trzech przypadków objętych poszczególnymi numerami kanonu. Słusznie więc utrzymują niektórzy autorzy, iż wymienione tam sytuacje nie stanowią w gruncie rzeczy trzech odrębnych tytułów nieważności małżeństwa w tym znaczeniu, iż należy rozpoczynać od początku sprawę sądową, jeśli została wniesiona np. z tytułu niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, a w instrukcji dowodowej okazało się, że zachodzi brak wystarczającego używania rozumu. 1 Celowo zatem prawodawca zamieścił wszystkie trzy dyspozycje we wspólnym kanonie. Aby wzajemne oddanie się i przyjęcie stron 2 tworzących wspólnotę życia, stanowiące przedmiot zgody małżeńskiej' mogło ważnie się dokonać, nupturienci w chwili celebracji małżeństwa winni nie tylko cieszyć się w sposób wystarczający używaniem rozumu, lecz także rozeznaniem oceniającym, proporcjonalnym do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, jak również zdolnością do przyjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. 4 Gdy chodzi o wymóg zawarty w n. 1 referowanego kanonu, wyklucza on od zawarcia umowy małżeńskiej dotkniętych chorobą psychiczną, która uniezdalnia osobę do spełniania aktów ludzkich. Choroby psychiczne, niezależnie od ich przyczyny, wywołują w mniejszym lub większym stopniu zaburzenia umysłu i woli, a wskutek tego bądź znoszą całkowicie możność rozeznania i swobodnej decyzji woli, bądź też ją osłabiają. Aby choroba umysłowa powodowała nieważność zezwolenia małżeńskiego, musi znosić możność dokonania aktu ludzkiego. Na równi z chorobą psychiczną idzie tutaj niedorozwój psychiczny. W obydwu przypadkach chodzi o choroby nsrwowo-mózgowe, które wskutek zaburzeń spowodowanych w dziedzinie władz 1 Zob. np. F. Bersini, II nuovo diritto canonico matrimoniale, Torino 1983, s. 79. * Por. konstytucja Gaudium et spes", n. 48.» Zob. kan KPK. 4 Dec. c. Stankiewicz z 16 XII 1982 r., Ephemerides Iuris Canonici" 39 (1983) nr 3 4, s. 255.

3 70 KS. WOJCIECH GÓRALSKI poznawczych i pożądawczych zakłócają prawidłową działalność rozumu i woli. 5 Tytuł nieważności płynący z niewystarczającego używania rozumu, choć expressis verbis został określony dopiero w kodeksie Jana Pawła II, to jednak od dawna znajdował szerokie uwzględnienie w orzecznictwie sądowym. Nie ulegało wątpliwości, iż wynika on z prawa naturalnego. 6 Zbiór z 1983 r. przytoczył jedynie deklarację prawa naturalnego. Pomijając tytuł nieważności z braku wystarczającego używania rozumu jako tradycyjny ograniczymy się w naszym studium jedynie do refleksji nad dwoma pozostałymi tytułami, przytoczonymi w nn. 2 3 kan KPK. 1. POWAŻNY BRAK ROZEZNANIA OCENIAJĄCEGO CO DO ISTOTNYCH PRAW I OBOWIĄZKÓW MAŁŻEŃSKICH Wj rażenie zgody małżeńskiej, stanowiącej przyczynę sprawczą umowy, implikuje u kontrahenta nie tylko używanie rozumu, lecz również pewną dojrzałość sądu, inaczej rozeznania, proporcjonalnego do natury zawieranego kontraktu.' Zwrócono na to uwagę już w wyroku c. Prior z 4 XI 1919 r.', co pozwoliło na bliższe uświadomienie judykaturze, iż w formowaniu takiego sądu biorą udział zarówno umysł, jak i wola, działające łącznie, i że sąd ten poprzedza bezpośrednio lub przynajmniej determinuje samo działanie podmiotu. Coraz częściej żywiono przekonanie, iż intelekt w ocenie rzeczywistości posługuje się ideami, które w ich procesie powstawania zależą od zmysłów. 9 Konsekwentnie więc przyjmowano, że wpływ chorób nerwowych, zakłócających przede wszystkim sferę wolitywną, może jednocześnie osłabić władze poznawcze, a tym samym stanąć na przeszkodzie w zaistnieniu właściwego sądu. 10 W poszukiwaniu właściwych kryteriów rozeznania oceniającego, jurysprudencja rotalna hołdowała początkowo zasadzie Św. Tomasza z Akwinu o tym, że do zawarcia umowy małżeńskiej wymagane jest rozeznanie związane z osiągnięciem wieku dojrzałości, większe niż do popełnienia grzechu ciężkiego. 11 Uciekano się także do innego kryterium, którym miała być zasada dojrzałości sądu rozeznania wymaganego do zawarcia innych kontraktów lub złożenia profesji zakonnej. Nie podzielano przy tym zdania Akwinaty o wystarczalności mniejszego stopnia rozeznania niezbędnego do podjęcia umowy małżeńskiej niż w odniesieniu do innych umów czy złożenia ślubów za- 5 T. Bensch, Wpływ chorób umysłowych na ważność umowy małżeńskiej, Lublin 193R, s. 39 nn. Zob. A. Fiori, Psicosi, psicopatie i psiconevrosi, [w] Perturbazioni psichiche e consenso matrimoniale nel diritto canonico, Roma 1976, s Zob. T. Bilikiewicz, Psychiatria kliniczna, Warszawa 1957, s " Na temat podstaw prawnych orzekania nieważności małżeństwa z tytułu chorób umysłowych zob. dec. c. De Jorio z 19 XII 1961 r., S.R.R. Decisiones seu Sententiae, vol. LIII, s ' Zob. A. Ravá, II defectus discretionis iudicii" come causa di nullitá del matrimonio nella giurisprudenza rotale, II Diritto Ecclesiastico" 68 (1957) nr 2, s S.R.R. Decisiones seu Sententiae, vol. XI, s , n Zob. np. dec. c. Sabattani z 24 II 1961 r., S.R.R. Decisiones seu Sententiae, vol. LIII, s. 118, n. 4 A. 10 W. Góralski, Defectus discretionis iudicii" jako tytuł nieważności małżeństwa, Studia Płockie" 10 (1982) s Zob. np. dec. c. Mannucci z 8 IV 1924 r., S.R.R. Decisiones seu Sententiae, vol. XVI, s. 127, n. 2.

4 REFLEKSJE NAD KANONEM 1095 NOWEGO KPK 71 konnych. Sądzono, iż natura nierozerwalnego kontraktu małżeńskiego domaga się większego stopnia dojrzałości sądu w stosunku do wymogów stawianych jakimkolwiek innym kontraktom. 12 Okazało się jednak, że kryterium stopnia rozeznania potrzebnego do zawarcia innych umów, osiągnięcia zdolności procesowej lub złożenia profesji zakonnej jest niewystarczające w dokładniejszym określeniu stopnia rozeznania wymaganego do wyrażenia konsensu małżeńskiego. Zawiodło więc uciekanie się do zasady analogii, a to ze względu na specjalny charakter kontraktu małżeńskiego. Z czasem orzecznictwo rotalne wypracowało zasadę kryterium psychologicznego, w którym zwraca się uwagę na ogromną doniosłość oceny krytycznej niezbędnej dla wyrażenia zgody małżeńskiej przez dany podmiot. Jest to kryterium subiektywne, gdyż inteligencja różni się u poszczególnych jednostek, w zależności od wieku, dyspozycji somatycznych itp. W myśl owego kryterium, dla wyrażenia zgody małżeńskiej wymagana jest zdolność krytycznej oceny, a jedyną miarą wystarczalności zgody jest tutaj rozeznanie proporcjonalne do małżeństwa." Rozeznanie proporcjonalne do umowy małżeńskiej ma miejsce wówczas, gdy kontrahent należycie ocenia samą jej naturę w jej istotnych elementach. Co stanowi jednak owe elementy, inaczej: co jest przedmiotem formalnym właściwego rozeznania? Kierunek tradycyjny w orzecznictwie rotalnym przyjmował jako przedmiot rozeznania oceniającego proporcjonalnego do umowy małżeńskiej minimum wiedzy o małżeństwie, w myśl kan pierwszego KPK. 14 Chodziło więc o to, by nupturient, dokonując właściwego rozeznania, zdawał sobie sprawę z natury umowy małżeńskiej, jako trwałej wspólnoty mężczyzny i kobiety, skierowanej do zrodzenia potomstwa. Konsekwentnie przeto, w ocenie zgody małżeńskiej także osób dotkniętych zaburzeniami osobowości, aplikowanie zasady o minimum wiedzy z kan przesądzało o uznawaniu tej zgody jako ważnie wyrażonej. 15 Nowszy kierunek orzecznictwa Roty próbował wiązać przedmiot discretionis iudicii" z samym przedmiotem formalnym zgody małżeńskiej, stosownie do kan Konsens tylko wówczas będzie ważnie wyrażony i prawnie skuteczny, jeśli nupturient jest zdolny do należytej oceny jego przedmiotu oraz do swobodnego wyboru. 16 Gdy więc stwierdzi się, że w chwili zawierania 1! Zob. dec. c. Grazioli z 7 IV 1926 r., S.R.R. Decisiones seu Sententiae, vol. XVIII, s. 111, n. 5; c. Pinna z 21 III 1959 r., tamże, vol. LI, s. 175, n. 3; c. Anné z 29 III 1966 r., tamże, vol. LVIII, s. 187, n. 2; c. Lefebvre z 10 V 1969 r., tamże, vol. LXI, s. 648, n. 4; Odmienny jednak kierunek w orzecznictwie rotalnym przyjmował wystarczalność takiego stopnia rozeznania małżeńskiego, jaki jest niezbędny do " zawierania innych kontraktów. Zob. m.in. dec. c. Pasquazi z 19 XII 1950 r., tamże, vol. XLII, s. 676, n. 2; c. Bonet z 11 XII 1967 r., tamże, vol. LIX, s. 841, n Zob. dec. c. Felici z 3 XII 1957 r., tamże, vol. XLIX, s. 708, n. 3; c. Sabattani z 24 II 1961 r., tamże, vol. LIII, s. 118, n. 4. Zob. A. di Felice, La discretio iudicii matrimonio proporzionata" nella giurisprudenza rotale, [w] Perturbazioni psichiche, jw- s Zob. M. Żurowski, Przedmiot zgody małżeńskiej i zdolność do wypełnienia obowiązków w ocenie umysłu poprzedzającej rozważną decyzję nupturienta, Prawo Kanoniczne" 26 (1983) nr 1 2, s Por. kan KPK z 1983 r. 15 Unde matriomonium psychopati eorum, etsi saepissime infelix, declarari non pptest invalidum ex capite defectus consensus", dec. c. Filipiak z 14 II 1958 r., S.R.R. Decisiones seu Sententiae, vol. L, s. 79, n Zob. A. Stankiewicz, L'incapacitá psichica nel matrimonio: terminologia, criteri,' Apollinaris" 53 (1980) s. 66.

5 72 KS. WOJCIECH GÓRALSKI małżeństwa osobowość kontrahenta była poważnie zakłócona, oznacza to, że podmiot był wówczas niezdolny do właściwego rozeznania i oceny natury wspólnoty życia, która stanowi małżeństwo." Braknie bowiem w takiej sytuacji owego rozeznania oceniającego, proporcjonalnego do umowy małżeńskiej. Przedmiot zgody małżeńskiej nie mógł być wówczas dobrowolnie wybrany, gdyż nupturient nie posiadał zdolności do jego właściwej oceny. Kan. 1095, 2 potwierdził trafność rozumienia przedmiotu formalnego rozeznania oceniającego. Wracając do jurysprudencji rotalnej należy powiedzieć, iż już od 1972 r. w wielu wyrokach zwracano uwagę na niezdolność kontrahentów do nawiązywania relacji międzyosobowych wskutek niedojrzałości psychiczno-afektywnej, co oznacza właśnie brak wystarczającego rozeznania co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych." Wspólnota życia wszakże, stanowiąca przedmiot umowy małżeńskiej, wymaga rozeznania proporcjonalnego do tej umowy. 2. NIEZDOLNOŚĆ Z PRZYCZYN NATURY PSYCHICZNEJ DO PODJĘCIA ISTOTNYCH OBOWIĄZKÓW MAŁŻEŃSKICH Akt woli stanowiący o zgodzie małżeńskiej zakłada nie tylko używanie rozumu oraz wystarczające rozeznanie oceniające co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich, lecz także zdolność kontrahenta do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich to niezdolność do zrealizowania przedmiotu formalnego zgody małżeńskiej. Chodzi o przypadki, w których podmiot jest niezdolny do przekazania tegoż przedmiotu konsensu małżeńskiego. 19 I tutaj niezdolność do zawarcia małżeństwa pochodzi z prawa naturalnego, co ilustruje zasada prawa rzymskiego: ad impossibile nemo tenetur", podtrzymana przez dekretalistów i św. Tomasza z Akwinu. 10 Nikt bowiem nie może zobowiązać się do tego, czego nie jest w stanie wypełnić. Prawodawca deklaruje zatem w kanonie 1095, 3 jedynie implikację prawa naturalnego. Jurysprudencja Roty Rzymskiej przyjmowała już znacznie wcześniej, iż pewne anomalie natury psychicznej uniezdalniające nupturienta do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich należy klasyfikować jako tytuł nieważności umowy małżeńskiej. W pierwszej fazie zwrócono uwagę przede wszystkim na zaburzenia natury psychoseksualnej." Analizując jednak przedmiot zgody małżeńskiej orzecznictwo dało następnie wyraz przekonaniu, iż zakres niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich jest o wiele szerszy i odpowiada zakresowi przedmiotu konsensu. Przedmiotem wszakże zgody mał- " Zob. dec. c. Stankiewicz z 5 IV 1980 r., Ephemerides Iuris Canonici" 36 (1980) nr 1 2, s P. Colpi, Precedenti dottrinali e giurisprudenziali del can par 2 3 delectus discretions iudicii" e incapacitas assumendi onera". Probierni di qualiíicazione e conseguenze, Ephemerides Iuris Canonici" 39 (1983) nr 3 4, s lf Zob. dec. c. Stankiewicz z 16 XII 1982 r., Ephemerides Iuris Canonici" 39 (1983) nr 3 4, s M M. Fąka, Niezdolność do przyjęcia istotnych obowiązków małżeńskich jako tytuł nieważności małżeństwa, Prawo Kanoniczne" 25 (1982) nr 1 2, s W. Góralski, Niezdolność do wypełnienia obowiązków małżeńskich jako tytuł nieważności małżeństwa, Studia Płockie" 9 (1981) s

6 REFLEKSJE NAD KANONEM 1095 NOWEGO KPK 73? żeńskiej w świetle doktryny Soboru Watykańskiego II 12 jest wspólnota całego życia, trwała i wyłączna, z natury swojej skierowana ku dobru małżonków' oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa. 21 Mając na względzie ową wspólnotę całego życia, można powiedzieć, iż da istotnych obowiązków małżeńskich należą: 1) obowiązek dzielenia na zawsze i wyłącznie ze współkontrahentem w sposób ludzki daru miłości małżeńskiej, przeznaczonego do zrodzenia i wychowania potomstwa; 2) obowiązek nawiązania i utrzymywania wspólnoty małżeńskiej, jednej i nierozwiązalnej.* 1 Przyczyn zatem niezdolności do podjęcia i przekazania istotnych obowiązków małżeńskich należy upatrywać w zaburzeniach psychiki i osobowości, uniemożliwiających nawiązanie relacji międzyosobowych we wspólnocie, jaką jest małżeństwo. Koresponduje to z koncepcją personalistyczno-duchową małżeństwa, ujawnioną w Gaudium et spes". Ius ad communionem vitae", czyli uprawnienie do pełnego zjednoczenia się w społeczności małżeńskiej, nie ogranicza się zatem do sfery życia seksualnego, lecz obejmuje kompleks spraw i obowiązków właściwych małżeństwu, związanych ze wzajemnym oddawaniem się i dopełnianiem stron. 25 Gdy chodzi o bliższe określenie niezdolności podmiotu do nawiązania relacji międzyosobowej wynikającej z szeroko rozumianych w kan. 1095, 3 schorzeń natury psychicznej, to uwarunkowane jest to postępem nauk psychologicznych i psychiatrycznych, w których jurysprudencja znajduje właściwego sprzymierzeńca. Już od dłuższego czasu bierze ona pod uwagę niedojrzałość uczuciową, przejawiającą się m.in. w zainteresowaniu wyłącznie własną osobą, działaniem ograniczonym jedynie do własnych interesów, egoizm w postaci zagarniania wszystkiego dla siebie, próżność i upór. 26 Tego rodzaju niedojrzałość uniemożliwia nawiązanie relacji międzyosobowej w małżeństwie. Również w wypadku zaawansowanego, chronicznego alkoholizmu rodzą się postawy całkowicie antysocjalne (np. socjopatia), gdzie ujawnia się brak kontroli własnego postępowania. Nie dopuszcza on do naruszenia zindywidualizowanego życia we wspólnocie małżeńskiej. Znane są także przypadki, w których na skutek schorzeń psychicznych występuje absolutna i stała niezdolność do przezwyciężenia konfliktów w dziedzinie własnej działalności. Niezdolność do stworzenia wspólnoty małżeńskiej może być także spowodowana wielką awersją do płci odmiennej. 17 Słusznie zauważa M. F. Pompedda, iż kan. 1095, 3 zawiera niejako trzy elementy: 1) niemożliwość podjęcia [istotnych obowiązków małżeńskich]; 2) istotne obowiązki małżeńskie; 3) przyczyna natury psychicznej, ffl Właśnie ten trzeci element nastręcza najwięcej trudności, stanowiąc niejako klucz do interpretacji całego kan. 1095, I właśnie tutaj niezbędna jest pomoc nauk psychologicznych i psychiatrii. 22 Zob. konstytucja Gaudium et spes", n. 2. Zob. także Familiaris consortio", n » Por. kan KPK. «Dec. c. Stankiewicz z 16 XII 1982 r., jw., s " M. Fąka, art. cyt. s " Tamże, s Zob. L. Ancona, La incapacité psichologica nella formazione del consenso matrimoniale, [w] Perturbazioni psichiche, jw., s a M. F. Pompedda, Maturité psichica e matrimonio nei canoni 1095, 1096, Apollinaris" 57 (1984) nr 1 2, s *» Tamże, s. 149.

7 74 KS. WOJCIECH GÓRALSKI ZAKOŃCZENIE Poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich oraz niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, płynąca z przyczyn natury psychicznej, stanowią tytuły nieważności umowy małżeńskiej, zdeklarowane ostatecznie w KPK z 1983 r. jako implikacja prawa naturalnego. Stało się to rezultatem głębszej analizy aktu zgody małżeńskiej, uwzględniającej sprawdzone tezy psychiatrii i psychologii. Nie poruszając szerzej problemu wzajemnej relacji omówionych tytułów nieważności małżeństwa, można zauważyć, iż bliższe jej określenie pozostaje zadaniem niełatwym. Z pewnością, niezdolność do podjęcia obowiązków małżeńskich nie dotyczy elementów formalnych zgody, tj. poznania oceniającego i woli podejmującej decyzję pod kątem działania, dotyczy natomiast przedmiotu konsensu. U podstaw tej niezdolności leży właśnie brak przedmiotu zgody małżeńskiej, którego nupturient nie jest w stanie przekazać i przyjąć." Podmiot może zatem być zdolny do owego rozeznania oceniającego, lecz niekoniecznie do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Z drugiej strony, istnienie poważnego braku rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich zdaje się przesądzać o niezdolności do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich.' 1 Odpowiedzi natomiast wymaga pytanie, czy istnieją zakłócenia osobowości, które czynią podmiot niezdolnym do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich przy zachowaniu pełnej zdolności rozumienia i chcenia. Odpowiedzi na to pytanie można wydaje się oczekiwać tylko od psychiatrii i psychologii.' 2 s Dec. c. Stankiewicz z 16 XII 1982 r., jw., s " Tamże, s P. Colpi, art. cyt., s. 525.