WPŁYW WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH I UŻYTKOWANIA NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ Arrhenatheretum elatioris

Transkrypt

1 WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2008: t. 8 z. 1 (22) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2008 WPŁYW WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH I UŻYTKOWANIA NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ Arrhenatheretum elatioris Anna KRYSZAK, Jan KRYSZAK, Agnieszka KLARZYŃSKA Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Łąkarstwa Słowa kluczowe: trofizm siedlisk, uwilgotnienie, użytkowanie, zróżnicowanie florystyczne S t r e s z c z e n i e Celem badań była ocena wpływu warunków siedliskowych i użytkowania na wykształcenie się płatów Arrhenatheretum elatioris. Analiza zdjęć fitosocjologicznych płatów łąk rajgrasowych, wykonanych metodą Brauna-Blanqueta, na terenach rolniczych i zurbanizowanych umożliwiła porównanie struktury botanicznej i fitosocjologicznej oraz różnorodności florystycznej. Aktualny stan warunków siedliskowych, tj. uwilgotnienie F i trofizm N, określono metodą Ellenberga oraz na podstawie pomiaru poziomu wód gruntowych. Stopień antropopresji analizowano na podstawie spektrum geograficzno-historycznego, grup życiowych wg Raunkiaera oraz wskaźnika tendencji dynamicznych roślin, a także intensywności użytkowania poziomu nawożenia i liczby pokosów. Zróżnicowanie warunków siedliskowych oraz intensywności użytkowania przyczynia się do wykształcania płatów łąk rajgrasowych o znacznym zróżnicowaniu florystycznym i daje podstawy do wyróżnienia niższych jednostek fitosocjologicznych. Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych, w zależności od uwilgotnienia, jest zbliżone bądź do zbiorowisk rzędu Molinietalia, bądź do zbiorowisk z klas Festuco-Brometea i Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis w siedliskach przesychających. Na terenach zurbanizowanych wykształcają się natomiast płaty ze znacznym udziałem gatunków ruderalnych i segetalnych z klas Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifoliae. Płaty Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych w porównaniu z wykształconymi na terenach zurbanizowanych charakteryzują się większą liczbą gatunków w zdjęciu i większą stabilnością fitocenoz, większym udziałem gatunków krótkotrwałych (terofitów) oraz synantropijnych, w tym obcych, a także znacznym udziałem traw. Adres do korespondencji: dr hab. A. Kryszak, Uniwersytet Przyrodniczy, Katedra Łąkarstwa, ul. Wojska Polskiego 28, Poznań; tel (61) , kryszak@up.poznan.pl

2 176 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22) WSTĘP Obecnie obserwuje się znaczne zróżnicowanie florystyczne łąk rajgrasowych Arrhenatheretum elatioris (A.e.) w zależności od siedliska i użytkowania [BARABASZ, 1997; BATOR, 2005; GRYNIA, 1987; GRYNIA i in., 1987; KRYSZAK, KRYSZAK, 2007]. Na terenach rolniczych, w siedliskach grądowych, umiarkowanie użytkowanych zespół rajgrasu wyniosłego wykształca się w formie typowej. Obecnie jednak łąki rajgrasowe wykształcone w formie typowej notuje się coraz rzadziej. Jest to następstwem z jednej strony prowadzonego w przeszłości (do 1990 r.) intensywnego gospodarowania na użytkach zielonych, a z drugiej ograniczenia użytkowania, a nawet odłogowania, szczególnie widocznego w latach 90. XX w. Ponadto znacznie zmienione płaty tego zespołu stwierdza się na terenach zurbanizowanych [KRYSZAK i in., 2006]. Tak szeroka skala ekologiczna fitocenoz z rajgrasem wyniosłym (Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl) w Polsce ma odzwierciedlenie w licznych syntaksonach niższych od zespołu [GRYNIA, 1987; KUCHARSKI, MICHALSKA-HEJDUK, 1994; TRĄBA, WOLAŃSKI, WOŹNIAK, 2003]. Jednocześnie zasięg występowania w Europie może dodatkowo uzasadniać traktowanie go jako zespołu zbiorowego Arrhenatheretum medioeuropaeum [ILIJANIČ, ŠEGULJA, 1983; ILJANIČ, VUČKOVIĆ, 1982; ULLMANN, HEINDEL, SCHUG, 1990; Vegetačne pomery, 1984]. Celem badań była ocena wpływu warunków siedliskowych i użytkowania na wykształcenie się i zróżnicowanie florystyczne płatów Arrhenatheretum elatioris. METODY BADAŃ Do oceny wpływu warunków siedliskowych i użytkowania na strukturę botaniczną i fitosocjologiczną oraz różnorodność florystyczną Arrhenatheretum elatioris wykorzystano analizę porównawczą 200 zdjęć fitosocjologicznych, wykonanych metodą Brauna-Blanqueta na terenach rolniczych (doliny ważniejszych rzek Wielkopolski) i zurbanizowanych (nasypy kolejowe i tramwajowe oraz tereny odłogowane w pobliżu zakładów przemysłowych). Aktualny stan warunków siedliskowych określono metodą fitoindykacji [ELLEN- BERG i in., 1992], oceniając uwilgotnienie F i trofizm N. W tym celu wykorzystano również pomiary poziomu wód gruntowych w punktach stałych. Zakres antropopresji analizowano na podstawie: 1) spektrum geograficzno-historycznego wydzielenie gatunków synantropijnych, w tym obcych [JACKOWIAK, 1990]; 2) grup życiowych wg Raunkiaera; 3) udziału gatunków roślin ze względu na stopień ich ekspansywności [ZARZYCKI i in., 2002]; 4) wskaźnika Shannona-Weavera H oraz 5) informacji od użytkowników na temat intensywności użytkowania, tj. liczby pokosów i poziomu nawożenia. Nazewnictwo roślin podano za MIRKIEM i in. [2002]. WYNIKI BADAŃ Płaty Arrhenatheretum elatioris występują najczęściej w siedliskach grądowych, niezalewanych. Na ich zróżnicowanie florystyczne wpływa przede wszystkim uwilgotnienie siedlisk, a także rodzaj gleby, co powoduje, że występują one w wielu postaciach, różniących się gatunkami wyróżniającymi.

3 A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania Na terenach rolniczych, na których zwierciadło wód gruntowych wiosną zalega na głębokości od 40 do 80 cm, a latem opada do ok. 100 cm, wykształca się podzespół Arrhenatheretum elatioris typicum. Spośród gatunków charakterystycznych dla zespołu największą stałość uzyskują: rajgras wyniosły (Arrhenatheretum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl), ponadto przytulia pospolita (Galium mollugo L.), pępawa dwuletnia (Crepis biennis L.), dzwonek rozpierzchły (Campanula patula L.), bodziszek łąkowy (Geranium pratense L.) oraz mniszek pospolity (Taraxacum officinale F. H. Wigg) i krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.). W miejscach silniej uwilgotnionych, o wysokim poziomie wód gruntowych (wiosną od 30 do 60 cm, a latem od 50 do 90 cm), użytkowanych kośnie, wykształca się natomiast podzespół Arrhenatheretum elatioris alopecuretosum pratensis. W fitocenozach tego podzespołu z dużym udziałem występuje wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.), któremu obok gatunków z rzędu Arrhenatheretalia towarzyszą gatunki z rzędów Molinietalia i Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae, a nawet klasy Phragmitetea. W miejscach przesychających, w których poziom wód gruntowych wynosi wiosną ok. 100 cm, a latem ok. 120 cm, można wyróżnić dwa podzespoły w zależności od troficzności siedliska i intensywności użytkowania. Płaty porastające siedliska o małej troficzności, najczęściej sporadycznie koszone, charakteryzują się obecnością gatunków ciepłolubnych, charakterystycznych dla klas Festuco-Brometea i Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis. W siedliskach o dużej zawartości azotu w glebie wykształcają się fitocenozy Arrhenatheretum elatioris dactylidetosum glomeratae, których ruń jest koszona 3 4 razy w ciągu roku (tab. 1). Na terenach zurbanizowanych, w miejscach silnie naświetlonych, suchych (poziom wody gruntowej nawet do 140 cm), o małym trofizmie, koszonych raz w roku wykształca się Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis var. z Medicago falcata. W płatach tego wariantu z dużą stałością są notowane gatunki ruderalne i segetalne z klas Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifoliae (tab. 1). Różnice między płatami łąk rajgrasowych są widoczne w ich strukturze fitosocjologicznej, a także bogactwie i różnorodności florystycznej (tab. 2). Płaty zespołu w siedliskach rolniczych charakteryzuje duży udział gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea. W zależności od uwilgotnienia większy udział w runi mają gatunki siedlisk bagiennych (Phragmitetea) bądź suchych (Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis i Festuco-Brometea). Udział roślin segetalnych i ruderalnych w tych fitocenozach z reguły nie przekracza 25%. Odwrotne relacje kształtują się w runi płatów A.e. salvietosum pratensis var. z Medicago falcata, wykształconego na terenach zurbanizowanych, na nasypach i skarpach. Jego strukturę fitosocjologiczną cechuje dużo mniejszy niż na terenach rolniczych udział gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i jednocześnie duża liczba gatunków segetalnych i ruderalnych z klas Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae oraz Epilobietea angustifolii, mających ponad 57% udziału. Bogactwo gatunkowe i różnorodność florystyczna Arrhenatheretum elatioris są również skutkiem aktualnych warunków siedliskowych i wpływu antropopresji. Różnorodność florystyczna płatów łąk rajgrasowych wykształconych na terenach rolniczych zależy głównie od częstości koszenia i nawożenia zmniejsza się wraz z jego intensywnością (H od 3,4 do 1,9). Fitocenozy Arrhenatheretum elatioris, występujące na terenach zurbanizowanych, cechuje mniejsza różnorodność florystyczna w porównaniu z formami typowymi (H = 2,5).

4 Tabela 1. Wpływ uwilgotnienia i trofizmu siedlisk na skład florystyczny zespołu Arrhenatheretum elatioris Table 1. The impact of moisture conditions and trophic properties on plant composition in the Arrhenatheretum elatioris association Teren Areas Rolniczy Agricultural Zurbanizowany Urban Uwilgotnienie Moisture poziom wód gruntowych, cm ground water level, cm wiosna spring lato summer F N Syntakson Arrhenatheretum elatioris Syntaxon of Arrhenatheretum elatioris Gatunki o największej ilościowości i stałości Species with the highest quantity and constancy ,5 4,8 typicum Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl, Crepis biennis L., Campanula patula L., Leucanthemum vulgare Lam. s.s., Geranium pratense L., Taraxacum officinale F. H. Wigg, Achillea millefolium L., Heracleum sphondylium L ,3 5,2 alopecuretosum pratensis Alopecurus pratensis L., Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl, Phalaris arundinacea L., Heracleum sphondylium L., Holcus lanatus L., Rumex acetosa L., Plantago lanceolata L., Ranunculus repens L., Leucanthemum vulgare Lam. s.s., Knautia arvensis J. M. Colt ,1 3,8 brizoetosum mediae Avenula pubescens Dumort., Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl, Campanula patula L., Briza media L., Pimpinella saxifraga L., Euphorbia cyparissias L., Plantago media L., Veronica spicata L., Luzula campestris DC ,3 5,7 dactylidetosum glomeratae ,5 4,5 salvietosum pratensis, var. z Medicago falcata var. with Medicago falcata Dactylis glomerata L., Phleum pratense L., Achillea millefolium L., Trifolium repens L., Poa pratensis L., Festuca pratensis Huds. Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl, Achillea millefolium L., Agropyron repens P. Beauv., Artemisia vulgaris L., Tragopogon dubius Scop, Medicago falcata L., Falcaria vulgaris Bernh., Tanacetum vulgare L., Salvia pratensis L., Primula veris L., Equisetum arvense L., Calamagrostis epigeios Roth 178 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22) Objaśnienia: wskaźniki Ellenberga F uwilgotnienie gleby, N zawartość azotu w glebie. Explanations: Ellenberg s indices F soil moisture, N soil nitrogen content.

5 Tabela 2. Wartość systematyczna oraz różnorodność florystyczna syntaksonów zespołu Arrhenatheretum elatioris Table 2. Systematic value and floristic diversity of syntaxons of the Arrhenatheretum elatioris association Podzespół Arrhenatheretum elatioris Subassociation of Arrhenatheretum elatioris Udział (%) gatunków charakterystycznych dla: Species characteristics for: (in %) M-A Ph Artem. Stell. Agro. K-C F-B pozostałe other Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym Number of species in a relevé typicum 53,4 10,1 11,0 8,3 4,3 3,7 4,6 4,6 38 (25 49) 3,4 alopecuretosum pratensis 47,8 22,8 7,6 4,2 7,9 9,7 24 (20 34) 2,9 brizoetosum mediae 51,3 0,8 13,3 7,9 5,0 5,2 8,5 8,0 27 (17 31) 2,7 dactylidetosum glomeratae 64,4 17,2 1,4 6,5 10,5 14 (6 20) 1,9 salvietosum pratensis var. z Medicago falcata salvietosum pratensis var. with Medicago falcata 30,6 17,8 24,6 15,3 1,1 1,3 0,8 8,5 18 (11 38) 2,5 Objaśnienia: H wskaźnik Shannona-Weavera; M-A Molinio-Arrhenatheretea; Ph Phalaridetum arundinaceae; Artem. Artemisietea vulgaris; Stell Stellarietea mediae; Agro. Agropyretea intermedio-repentis; K-C Koelerio glaucae-corynephoretea canescenti; F-B Festuco-Brometea. Explanations: H Shannon-Weaver s index, M-A Molinio-Arrhenatheretea; Ph Phalaridetum arundinaceae; Artem. Artemisietea vulgaris; Stell Stellarietea mediae; Agro. Agropyretea intermedio-repentis; K-C Koelerio glaucae-corynephoretea canescenti; F-B Festuco-Brometea. H A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania

6 Tabela 3. Wpływ użytkowania i nawożenia na skład florystyczny w fitocenozach podzespołów Arrhenatheretum elatioris (A.e.) Table 3. The effect of utilisation and fertilisation on floristic composition of Arrhenatheretum elatioris subassociations (A.e.) Podzespół A.e. Subassociation of A.e. Użytkowanie + nawożenie NPK (kg ha 1 ) Utilisation + fertilisation NPK (kg ha 1 ) Udział grup użytkowych, % Proportion of useful groups, % trawy grasses motylkowate legumes turzycowate sedges zioła i chwasty herbs and weeds typicum 2 pokosy cuts ,6 2,2 3,3 65,9 alopecuretosum pratensis 2 pokosy + przepasienie ,7 9,7 4,8 54,8 2 cuts + grazing brizoetosum mediae sporadycznie koszone + brak nawożenia 23,3 9,3 67,4 sporadic mowing + no fertilisation dactylidetosum glomeratae 3 4 pokosy cuts ,5 3,7 1,9 57,9 salvietosum pratensis var. z Medicago falcata var. with Medicago falcata 1 pokos + brak nawożenia 1 cut + no fertilisation 17,3 11,6 0,7 70,4 Tabela 4. Wybrane parametry charakteryzujące wpływ antropopresji na fitocenozy Arrhenatheretum elatioris (% udziału) Table 4. Selected parameters characterizing the influence of human impact on the Arrhenatheretum elatioris phytocenozis (percentage share) Tereny Areas Użytkowane rolniczo Agriculturally used Zurbanizowane Urban Spektrum geograficzno-historyczne Geographic-historical spectrum gatunki synantropijne synanthropic species ogółem total gatunki obce alien species archeofity archeophytes kenofity kenophytes Formy życiowe wg Raunkiaera Raunkiaer s life forms hemikryptofity hemicryptophytes terofity terophytes Gatunki o stopniu ekspansywności Species of the expansion degree najwyższej the highest silnej strong 84,4 4,6 2,3 65,2 13,7 11,8 35,5 94,6 14,8 6,3 63,7 22,5 19,8 48,1 180 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22)

7 A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania Jednocześnie wraz ze wzrostem intensywności użytkowania i nawożenia na terenach rolniczych w płatach łąk rajgrasowych zwiększa się udział uprawnych gatunków traw, natomiast na terenach zurbanizowanych obserwuje się dużo mniejszy odsetek traw (zarówno uprawnych, jak i nieuprawnych), a duży motylkowatych (głównie gatunków nieuprawnych, jak: lucerna sierpowata Medicago falcata L., wyka ptasia Vicia cracca L., nostrzyk Melilotus sp.) oraz pozostałych roślin, klasyfikowanych jako grupa użytkowa zioła i chwasty (tab. 3). Zakres antropopresji różnicuje florę fitocenoz rajgrasowych występujących na terenach rolniczych i zurbanizowanych. Na terenach rolniczych synantropizacja flory łąk rajgrasowych jest raczej skutkiem sposobu użytkowania lub stosowania podsiewów, natomiast na terenach zurbanizowanych spontanicznej sukcesji i wkraczania ekspansywnych, często obcych gatunków (archeofitów i kenofitów), m.in. z silnie przekształconych terenów sąsiednich (tab. 4). O znacznym wpływie antropopresji na skład florystyczny A.e. terenów zurbanizowanych może świadczyć zwiększony udział w runi roślin jednorocznych terofitów (ponad 20%) oraz gatunków synantropijnych (głównie antropofitów). Może to być skutkiem ich zdolności adaptacyjnej do tak trudnych i zmiennych warunków siedliskowych. Niemniej występują one najczęściej z bardzo niskim stopniem stałości (blisko 84% gatunków z I II stopniem stałości), co wskazuje na małą stabilność tych fitocenoz (tab. 5). Tabela 5. Rozkład stopni stałości gatunków fitocenoz Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych i zurbanizowanych Table 5. Distribution of degrees of species constancy of the Arrhenatheretum elatioris phytocoenoses in rural and urban areas Tereny Areas Użytkowane rolniczo Agriculturally used Zurbanizowane Urban Udział (%) gatunków ze stopniem stałości The proportion (in %) of species with a constancy V IV III II I 3,6 8,4 9,6 12,1 66,3 1,2 6,9 8,0 21,8 62,1 Podsumowując należy stwierdzić, że płaty zespołu rajgrasu wyniosłego wykazują znaczne zróżnicowanie florystyczne w zależności od aktualnych warunków siedliskowych oraz stopnia antropopresji, jednakże w ich strukturze fitosocjologicznej dominują gatunki charakterystyczne dla Arrhenatheretum elatioris, związku Arrhenatherion z rzędu Arrhenatheretalia i klasy Molinio-Arrhenatheretea, co daje podstawy do zaliczenia ich do zespołu. DYSKUSJA WYNIKÓW Zespół Arrhenatheretum elatioris należy do najlepiej zbadanych w Polsce. Jego szeroka amplituda ekologiczna sprawia, że jest zróżnicowany florystycznie, a to daje podstawy do wyróżnienia szeregu podzespołów i wariantów [FIJAŁKOWSKI, CHOJNACKA-FIJAŁKO-

8 182 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22) WSKA, 1990; GRYNIA, 1987; KUCHARSKI, 1999; KUCHARSKI, MICHALSKA-HEJDUK, 1994; NOWIŃSKI, 1967]. To zróżnicowanie łąk rajgrasowych jest wynikiem zarówno warunków siedliskowych, w jakich występują, jak też intensywności użytkowania i nawożenia oraz pielęgnacji. Uzyskane wyniki świadczą, że spośród czynników siedliskowych najważniejsze dla składu florystycznego zespołu jest uwilgotnienie, w tym poziom wód gruntowych. Również w literaturze zwraca się uwagę na uwilgotnienie jako najważniejszy czynnik siedliskowy, warunkujący bogactwo florystyczne łąk rajgrasowych [FIJAŁKOWSKI, CHOJNACKA-FIJAŁ- KOWSKA, 1990; GRYNIA, 1987; KUCHARSKI, 1996]. Fitocenozy Arrhenatheretum elatioris położone w miejscach, w których poziom wód gruntowych w okresie wiosny nie był wyższy niż 40 cm, a wskaźnik uwilgotnienia F = 5,5 (umiarkowane uwilgotnienie), charakteryzowały się największym bogactwem florystycznym. W tych warunkach wykształciły się płaty podzespołu A.e. typicum, odznaczające się stosunkowo dużym bogactwem florystycznym. Liczba gatunków w zdjęciu wynosiła od 25 do 49. W miarę zwiększania się uwilgotnienia, jak również silnego przesychania liczba gatunków w płatach zespołu się zmniejsza. Podobną zależność stwierdzają także BARA- BASZ [1997] i DENISIUK [1976]. Najbardziej ubogie fitocenozy zespołu spotyka się poza regularnie użytkowanymi łąkami, w miejscach silnie przesuszonych poboczy dróg czy nasypów, co potwierdzają także badania RATYŃSKIEJ [2001]. Na tych siedliskach wtórnych do łąk rajgrasowych wkraczają rośliny synantropijne i ruderalne, wypierające stopniowo gatunki charakterystyczne dla zespołu, a nawet związku. Na zmiany w składzie florystycznym łąk z rajgrasem wyniosłym (Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl) istotne znaczenie ma także intensywność koszenia. Łąki te, koszone częściej (3 razy), są ubogie florystycznie, gdyż jak podaje KUCHAR- SKI [1999] gatunki nieuprawne są zastępowane przez gatunki traw uprawnych, najczęściej wprowadzanych do runi w wyniku podsiewu, jak: kupkówka pospolita (Dactylis glomerata L.), życica trwała (Lolium multiflorum L.), wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis L.) czy kostrzewa łąkowa (Festuca pratensis Huds.). W takich warunkach wykształcają się podzespoły A.e. alopecuretosum pratensis lub A.e. dactylidosum glomeratae, które jak wykazała analiza składu florystycznego charakteryzują się większym udziałem traw, a mniejszym roślin klasyfikowanych jako grupa użytkowa zioła i chwasty. WNIOSKI 1. Zróżnicowanie warunków siedliskowych oraz intensywności użytkowania przyczynia się do wykształcenia się zróżnicowanych florystycznie płatów łąk rajgrasowych i daje podstawy do wyróżnienia niższych jednostek fitosocjologicznych. 2. W zależności od uwilgotnienia Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych jest podobne bądź do zbiorowisk z rzędu Molinietalia, bądź do zbiorowisk z klas Festuco-Brometea i Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis. Na terenach zurbanizowanych wykształcają się natomiast płaty ze znacznym udziałem gatunków ruderalnych i segetalnych z klas: Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae i Epilobietea angustifoliae. 3. Płaty Arrhenatheretum elatioris na terenach rolniczych w porównaniu z wykształconymi na terenach zurbanizowanych charakteryzują się:

9 A. Kryszak, J. Kryszak, A. Klarzyńska: Wpływ warunków siedliskowych i użytkowania przeważnie większą liczbą gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym; większą stabilnością, czego wyrazem jest mniejszy udział gatunków z I i II stopniem stałości; mniejszym udziałem gatunków krótkotrwałych oraz synantropijnych, w tym obcych; większym udziałem traw. LITERATURA BARABASZ B., Zmiany roślinności łąk północnej części Puszczy Niepołomickiej w ciągu 20 lat. St. Nat. 4 ss. 99. BATOR I., Stan obecny i przemiany zbiorowisk łąkowych okolic Mogilan (Pogórze Wielickie) w okresie 40 lat. Fragm. Flor. Geobot. Pol. Suppl. 7 ss. 97. DENISIUK Z., Łąki północnej części Puszczy Niepołomickiej. St. Nat. A 13 ss ELLENBERG H., WEBER H.E., DÜLL R., WRITH V., WERNER W., PAULISSEN D., Zeigerverte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobot. 18. Göttingen: Verl. E. E. Goltze KG ss FIJAŁKOWSKI D., CHOJNACKA-FIJAŁKOWSKA E., Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio- -Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea nigrae w makroregionie lubelskim. Rocz. Nauk Rol. z. 217 ss GRYNIA M., Charakterystyka geobotaniczna i znaczenie gospodarcze łąk rajgrasowych w Wielkopolsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 308 s GRYNIA M., GRZELAK M., KRYSZAK A., ZASTAWNY J., Udział Arrhenatherum elatius w runi łąk grądowych w Wielkopolsce jako wyraz zmian w środowisku. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. z. 308 s ILIJANIČ L., ŠEGULJA N., Phytozönologische und Ökologische Untersuchungen der glatthaferiesen in der Podravina (Nordkroatien). Acta Bot. Croat. 42 s ILJANIČ L., VUČKOVICĆ R., Steppensalbei-Glatthaferwiesen in der Umgenbung von Sečanj in der Vojvodina. Acta Bot. Croat. 41 s JACKOWIAK B., Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania. Biol. 42. Poznań: Wydaw. Nauk. UAM ss KRYSZAK A., KRYSZAK J., Effect of site conditions and utilisation of floristic diversification of Arrhenatheretujm elatioris meadows. Grassld. Sci. Eur. 12 s KRYSZAK A., KRYSZAK J., CZEMKO M., KALBARCZYK M., Roślinność skarp nasypów szlaków komunikacyjnych. Zesz. Nauk UPrzyr. Wroc. Ser. Rol. 88 s KUCHARSKI L., Szata roślinna gleb hydrogenicznych Kujaw Południowych. III. Zespoły i zbiorowiska roślinne łąk, torfowisk i zarośli. Acta Univ. Lodz. Folia Bot. 11 s KUCHARSKI L., Szata roślinna łąk Polski Środkowej i jej zmiany w XX wieku. Łódź: Wydaw. UŁ ss KUCHARSKI L., MICHALSKA-HEJDUK D., Przegląd zbiorowisk łąkowych z klasy Molinio- -Arrhenatheretea stwierdzonych w Polsce. Wiad. Bot. 38 1/2 s MIRKEK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M., Vascular plants of Poland a checklist. Kraków: W. Szafer Inst. Bot. Pol. Acad. Sci. ss NOWIŃSKI M., Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Warszawa: PWRiL ss RATYŃSKA H., Roślinność Poznańskiego Przełomu Warty i jej antropogeniczne przemiany. Bydgoszcz: Wydaw. ABydg. ss. 65. ULLMANN I., HEINDEL B., SCHUG B., Naturräumliche Gliederung der Vegetation auf Straßenbegleitfächen im westlichen Unterfranken. Tüexenia 10 s Vegetačne pomery jurnej časti vychodoslovenskej nižiny, Pr. zbior. Red. A. Španikova. Acta Bot. Slov. 9 ss. 189.

10 184 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 8 z. 1 (22) TRĄBA C., WOLAŃSKI P., WOŹNIAK L., The differentiation of meadows of the Arrhenatheretum elatioris association in the river valleys of Zamość Basin. Grassld. Sci. Eur. 8 s ZARZYCKI K., TRCIŃSKA-TACIK H., RÓŻAŃSKI W., SZELĄG Z., WOŁEK J., KORZENIAK U., Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Kraków: W. Szafer Inst. Bot. Pol. Acad. Sci. ss Anna KRYSZAK, Jan KRYSZAK, Agnieszka KLARZYŃSKA THE EFFECT OF HABITAT CONDITIONS AND UTILISATION ON THE DEVELOPMENT OF Arrhenatheretum elatioris Key words: floristic diversity, moisture, trophic status of the site, utilisation S u m m a r y The objective of the study was to assess the effect of habitat conditions and utilisation on the development of Arrhenatheretum elatioris patches. The analysis of phytosociological releves of ryegrass meadow patches made with the Braun- Blanquet method in farmland and urban areas allowed for comparing their botanical and phytosociological structure and floristic diversity. Present status of the site conditions (moisture content F and trophic properties N) was determined by the Ellenberg s method and by measuring the level of ground water. The extent of human impact was analysed based on geographic-historical spectrum, Raunkiaer s life forms, plant dynamic tendency index, and on utilisation intensity the level of fertilisation and the number of cuts. Differences in habitat conditions and in the utilisation intensity resulted in the development of ryegrass meadow patches of considerable floristic diversity and allowed for identifying lower phytosociological units. Arrhenatheretum elatioris in farmland, depending on moisture content, resembled either communities of the Molinietalia order or communities of the Festuco-Brometea and Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis classes; the latter present in drier sites. In urban areas, patches with considerable proportion of ruderal and segetal species from Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae, Epilobietea angustifoliae classes were found to develop. Patches of Arrhenatheretum elatioris developed in rural areas, in comparison with those found in urban regions, were characterised by more species in a phytosociological releve, higher phytocoenotic stability, higher proportion of temporary (terophytes) and synanthropic species (including alien ones) and considerable share of grasses. Recenzenci: doc. dr hab. Teresa Kozłowska prof. dr hab. Leszek Kucharski Praca wpłynęła do Redakcji r.