W poszukiwaniu zaginionego czasu

Transkrypt

1 Konkurs dla nauczycieli zainteresowanych paleontologią W poszukiwaniu zaginionego czasu Fot. A. Szarzyńska Przemierzając szlaki turystyczne w różnych regionach kraju napotykamy na ślady dawnych form życia. Jak często przechodzimy obok nich obojętnie. A przecież ślady życia zachowane w skałach są namacalnym dowodem ogromnej starości życia na Ziemi. Włodzimierz Mizerski, Geologia na szlaku, Warszawa 1987 Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej przy Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie zaprasza nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych do uczestnictwa w wojewódzkim konkursie paleontologicznym. Jego przedmiotem jest zbieranie w najbliższej okolicy, czy podczas rodzinnych wycieczek w różne zakątki Polski. To zadanie można potraktować jako wakacyjną przygodę z paleontologią. Należy pamiętać również o fotografowaniu miejsc znalezienia okazów. Może nie od razu uda się odnaleźć tropy tetrapoda (pierwszego kręgowca, który opuścił środowisko wodne i zaczął poruszać się po lądzie), ślad pełzania kambryjskiego trylobita, czy szkielet dinozaura, ale prawie na każdym kroku będzie można znaleźć pozostałości pradawnych organizmów. Należy tylko dobrze patrzeć pod nogi, oglądać wnikliwie każdy kamień, może uda się znaleźć karbowany odcisk amonita, a może małża dobrze zachowanego w wapieniu... Z pewnością najłatwiej będzie można znaleźć fragmenty belemnitów, które budowały muszle w kształcie lejka zakończonego długim ostrzem przypominającym grot strzały. Groty te zbudowane są z miękkiego kalcytu barwy miodowej. Dosyć często, niesłusznie uważane są za tak zwane strzałki piorunowe, czyli piasek stopiony w miejscu uderzenia pioruna w ziemię. Belemnity stanowią grupę zwierząt całkowicie wymarłych. Ich współczesnymi potomkami są kalmary i mątwy. Natomiast szczątki roślin będzie można obserwować w torfach, rzadko w innych osadach np. węglu brunatnym. Wyjątkowo możemy znaleźć kawałki skamieniałego drewna. Co to są i jak powstają? Skamieniałości to szczątki lub ślady działalności zwierząt i roślin, które żyły tysiące lub miliony lat temu. Po zwierzętach najczęściej pozostają szkielety wewnętrzne lub zewnętrzne muszle i pancerze, twarde części organizmów zbudowane z węglanu i fosforanu wapnia lub chityny. Można je znaleźć w skałach osadowych, takich jak wapienie, dolomity, piaskowce, piaski, iły, łupki, a nawet zlepieńce. Nie wszystkie organizmy mogą stać się ami. Wiele z nich nie ma szkieletu ani pancerza, który mógłby zachować się w skale. Większość roślin i zwierząt ginie po śmierci bez śladu: ich szczątki zjadają zwierzęta padlinożerne i rozkładają bakterie, a twarde części są kruszone pod wpływem ruchu wody albo działalności organizmów drążących. Skamieniałości powstają wtedy, gdy szczątki zostają szybko zasypane osadem, chroniącym je przed całkowitym zniszczeniem. Dlatego łatwiej znaleźć

2 w osadach, które utworzyły się na dnie zbiorników wodnych, niż w osadach, które powstały na lądzie. Znacznie częściej ami są odciski i ośródki. Odciski powstają wówczas, gdy organizm lub jego część (najczęściej twarda muszla) odcisną się w miękkim osadzie. Po pewnym czasie muszla zostanie rozpuszczona, ale osad ulegnie wcześniej stwardnieniu. Dzięki temu mogły zachować się elementy rzeźby muszli czy też odciski pancerzyków zwierząt. Ta forma spotykana jest bardzo często, nie tylko na południu kraju, ale także w mniejszych czy większych głazach narzutowych w Polsce północnej i środkowej. Oprócz odcisków dawno żyjących zwierząt zachowały się również odciski roślin. Właśnie w węglu kamiennym często można je znaleźć. A rosły przecież około 300 mln lat temu. Ośródka powstaje wówczas, gdy do wnętrza muszli obumarłego organizmu dostanie się osad, który całkowicie wypełni przestrzeń zajętą dawniej przez miękkie ciało zwierzęcia. Po pewnym czasie osad twardnieje, zarówno ten znajdujący się w środku muszli, jak i ten na zewnątrz. Mimo, że może się ona z czasem rozpuścić, to w skale pozostanie jej twarde wypełnienie, w formie muszli zwierzęcia Skamieniałościami mogą być również ślady działalności organizmów. Zwierzęta poruszały się przecież po dnie morskim, pełzając, ryjąc i grzebiąc. Ślady te mogą zostać zakonserwowane w osadach. W skałach Gór Świętokrzyskich, liczących około 500 mln lat znajdowano np. ślady pełzania po dnie stawonogów morskich trylobitów. Ślady zwierząt możemy również spotkać i w osadach powstałych na lądzie. Mogą to być na przykład tropy gadów. (Źródło: Mizerski W., 1987: Geologia na szlaku, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa) Szczególną formą zachowania są zatopione w bursztynie organizmy zwierzęce (głównie owady i pajęczaki) lub roślinne (np. mchy). Gdzie można znaleźć? Ciekawym miejscem na poszukiwanie dawnych organizmów są liczne żwirownie na Warmii i Mazurach. Przy odrobinie szczęścia i cierpliwości będziemy mogli znaleźć piękne okazy fauny: głowonogi, ślimaki, koralowce, trylobity, mszywioły, ramienionogi, małże, liliowce, jeżowce, a nawet fragmenty ryb. Interesujące okazy można znaleźć na polskiej plaży. Będą to głównie zwierzęta bezkręgowe, które zamieszkiwały ciepłe i niezbyt głębokie morza. Wśród najbardziej znanych zwierząt kopalnych można wyróżnić następujące grupy: gąbki, koralowce, ramienionogi, małże, ślimaki, łodziki, belemnity, trylobity, jeżowce, liliowce i graptolity. Na poszukiwanie ciekawych okazów warto udać się w Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, czy w inne zakątki naszego kraju. Przy poszukiwaniu trzeba wyposażyć się w cierpliwość, zdolność skupienia się, spostrzegawczość. W znalezieniu oprócz wiedzy i pracowitości w równie dużym stopniu może pomóc nam intuicja, ale czasami też przypadek. Ślady życia organicznego możemy spotkać niemal wyłącznie w skałach osadowych. W skałach osadowych jest zapisana historia Ziemi historia mórz i lądów, historia życia. Cechy skał osadowych oraz zachowane w nich są podstawowymi wskaźnikami określającymi środowiska ich powstania. Trudno doszukiwać się życia w skałach magmowych, powstałych w wyniku krystalizacji gorącego stopu. Również i w skałach metamorficznych szanse na odnalezienie śladów życia są niewielkie. Przy metamorfizmie skał osadowych, niemal wszystkie szczątki organiczne zawarte w skale ulegają zniszczeniu. Jaką rolę odgrywają w badaniu dziejów Ziemi? Dzięki om dowiadujemy się o istnieniu w przeszłości geologicznej dawno wymarłych zwierząt i roślin. Poznajemy w ten sposób historię życia na Ziemi. Skamieniałości dostarczają wiadomości o wyglądzie fauny i flory w minionych epokach. Są także jednym z podstawowych źródeł informacji o środowisku i klimacie tych epok, gdyż niektóre taksony (grupy organizmów) żyły tylko w ściśle określonych warunkach (np. koralowce rafotwórcze wymagają wód morskich, płytkich, ciepłych). Wiele grup (np. graptolity, konodonty, amonity, otwornice) jest podstawą datowań skał

3 osadowych, a w konsekwencji podstawą podziału czasu geologicznego na jednostki chronostratygraficzne (jedna z metod stratygraficznych, która polega na porządkowaniu skał skorupy ziemskiej na podstawie ich wieku). Masowe nagromadzenia skutkują ich skałotwórczym znaczeniem, np. węgiel i torf to nagromadzenia sfosylizowanych szczątków roślinnych, kreda pisząca to nagromadzenia glonów z grupy kokkolitów. Na podstawie różnowiekowych jednej grupy organizmów można też prześledzić jej rozwój i zmiany w czasie, toteż dostarczają także dowodów na ewolucję naturalną organizmów. (Źródło: Jak zbierać, czyli kilka wskazówek dotyczących ich zbierania. Zbieranie jest umiejętnością, której nabywa się w miarę praktyki. Można się łatwo o tym przekonać porównując wyniki prac kolekcjonera początkującego i posiadającego już wprawę i doświadczenie w tym kierunku. Istnieją pewne cechy wrodzone ułatwiające zbieranie. Należy do nich: 1) spostrzegawczość, 2) dobry wzrok, 3) zdolność skupienia się. Spostrzegawczość jest cechą, którą w pewnym stopniu można sobie wyrobić. Skamieniałości występują w określonych warstwach czy poziomach, to też w przypadku, gdy są one bardzo rzadkie, znalezienie pierwszego okazu staje się kluczem do dalszego poszukiwania. Należy się przy tym przyjrzeć jak wygląda skamieniałość na tle skały, szczególnie gdy zbieramy w rumoszach, żwirach itp. Jeżeli mamy za zadanie zbieranie określonych, musimy sobie zdać sprawę z ich możliwych rozmiarów, gdyż w przeciwnym razie uwadze naszej mogły by ujść drobne. Więcej wskazówek dla poszukiwaczy Jak bezpiecznie poszukiwać? Przy szukaniu, podobnie jak i minerałów, konieczne jest zachowanie ostrożności i uzyskanie zgody właściciela gruntu, zwłaszcza w przypadku czynnych kamieniołomów czy żwirowni. Nie należy podchodzić pod wysokie ściany, bo spadają stamtąd groźne dla życia kawałki skał. Pod wszelkimi ścianami powinniśmy pracować w kasku ochronnym na głowie. Warto też mieć mocne buty o twardej podeszwie i ochronie w kostce, gdyż na rumowisku duże bloki mogą się czasem zsunąć na nogę. Przy rozbijaniu bloków skalnych warto mieć osłonę na oczy, ponieważ drobne odpryski uszkadzają wzrok. Poszukiwanie w kamieniołomie Małogoszcz w Górach Świętokrzyskich (fot. A. Szarzyńska) Poszukiwanie okazów geologicznych w kamieniołomie Kowala w Górach Świętokrzyskich (fot. A. Szarzyńska)

4 Regulamin konkursu paleontologicznego W poszukiwaniu zaginionego czasu 1. Organizatorem i pomysłodawcą konkursu jest Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej przy Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie, ul. Głowackiego 17, Olsztyn, 2. Konkurs adresowany jest do nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych z województwa warmińskomazurskiego zainteresowanych poszukiwaniem. 3. Cel główny niniejszego konkursu można ująć słowami J. W. Goethego: Cóż najtrudniejsze z wszystkiego? A prostym wydaje się zgoła: Dojrzeć spojrzeniem własnym To, co się przed nami nie chowa J. W. Goethe 4. Celem niniejszego konkursu jest: rozwijanie wśród nauczycieli zainteresowań paleontologicznych i pasji zbierania, przypomnienie, że to szczątki wymarłych roślin i zwierząt, a także ślady ich aktywności życiowej utrwalone w osadach skalnych w procesie fosylizacji (tj. sumie procesów, którym uległy przechodząc w stan kopalny), uświadomienie, że są świadectwem zmian jakie dokonywały się i dalej dokonują na naszej planecie (środowisko, klimat). 5. Przedmiotem konkursu jest zebranie różnych w najbliższej okolicy, czy podczas rodzinnych wycieczek w różne zakątki Polski. 6. Każdy z uczestników może nadesłać lub dostarczyć do organizatora maksymalnie trzy różne okazy, które należy odpowiednio opisać załącznik 1. Należy dołączyć fotografie miejsc znalezienia na płytce CD lub DVD. Fotografie należy podpisać. Uwaga: Na obszarach chronionych obowiązuje zakaz pozyskiwania okazów geologicznych. 7. Okazy będą zwracane po rocznej prezentacji na wystawie w Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie. 8. Okazy należy nadsyłać lub dostarczyć do organizatora w terminie do r. Rozstrzygnięcie konkursu nastąpi w listopadzie 2011 r. 9. Koszty przesyłki i płyty CD lub DVD pokrywa uczestnik. 10. Organizator nie bierze odpowiedzialności za ewentualne uszkodzenia okazów, płyty CD/DVD lub ich zaginięcie w transporcie pocztowym. 11. Pracę konkursową należy przesyłać tak, aby okazy i płyta CD/DVD nie uległy zniszczeniu podczas transportu lub dostarczyć do organizatora. 12. Oceny prac konkursowych dokona jury powołane przez organizatora. Decyzje jury są ostateczne. 13. Wyniki konkursu zostaną zamieszczone na stronie internetowej organizatora (zakładka Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej konkursy). 14. Fotografie okazów i ich miejsca zebrania będą opublikowane na stronie internetowej organizatora (zakładka Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej). 15. Udział w konkursie jest jednoznaczny z nieodpłatnym udzieleniem prawa do nieodpłatnego wykorzystywania fotografii w następujących polach

5 eksploatacji: druku w dowolnej liczbie publikacji i w dowolnym nakładzie, używania ich w Internecie oraz w innych formach utrwaleń, nadających się do rozpowszechniania w ramach działań Olsztyńskiego Centrum Edukacji Ekologicznej. 16. Organizator przewiduje cenne nagrody rzeczowe i wyróżnienia rzeczowe dla laureatów konkursu. Wszyscy uczestnicy otrzymają dyplomy za udział w konkursie. 17. Nagrody finansowane są ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie. 18. Nadesłanie okazów oznacza akceptację warunków konkursu i regulaminu, którego ostateczna interpretacja należy do jury konkursu. Żadne odwołania nie zostaną uwzględnione. 19. Organizator zastrzega sobie prawo do przerwania lub odwołania konkursu. 20. Dane Uczestników Konkursu będą chronione zgodnie z Ustawą o Ochronie Danych Osobowych (DZ. U. Nr 133/97, poz. 883). Uczestnikom Konkursu przysługuje prawo dostępu do treści swoich danych oraz ich poprawiania, w tym celu powinni skontaktować się oni z Organizatorem, który jest administratorem danych w rozumieniu Ustawy o Ochronie Danych Osobowych (DZ. U. Nr 133/97, poz. 883). Podanie danych jest dobrowolne, lecz konieczne dla wzięcia udziału w Konkursie. 21. Wszelkie informacje o konkursie można otrzymać pod nr telefonów i poczty elektronicznej: Alicja Szarzyńska - (89) , tel. kom lub wysyłając pytania na adres alicja.szarzynska@gmail.com lub ocee@wmodn.olsztyn.pl. Życzę powodzenia w poszukiwaniu. Alicja Szarzyńska Kopalnia wiedzy paleontologicznej Zasoby internetowe Zasoby książkowe Coenraads R., 2007: Skały i, Carta Blanca, Warszawa. Czubla P., Mizerski W., 2004: Świerczewska-Gładysz E., Przewodnik do ćwiczeń z geologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jędrychowski J., 2008: Świętokrzyski raj geologiczny, Wydawnictwo Perpetuum Mobile Ściegienny, Uberman, Uberman s.c., Kielce. Jurys L., Szarzyńska A., 2009: Piękno przyrody nieożywionej Warmii i Mazur, Wydawnictwo Mantis, Olsztyn.

6 Krzymińska J., Koszka Maroń D., Kaulbarsz D., Szelewicka A., 2009: Kamienie polskich plaż, Państwowy Instytut Geologiczny PiB, Oddział Geologii Morza, Gdańsk. Mizerski W., 1987: Geologia na szlaku, Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa. Mizerski W., Orłowski S., 2001: Geologia historyczna dla geografów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Mizerski W., Sylwestrzak H., 2002: Słownik geologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Morgan B., 2008: Obserwuję i poznaję. Skały i, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Niedźwiedzki G., Szrek P., 2011: Na tropach praczworonoga w Górach Świętokrzyskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Pipe J., 2008: Co skały mówią o Ziemi?, Wydawnictwo SBM, Warszawa.

7 Imię i nazwisko Karta informacyjna udziału w konkursie paleontologicznym Załącznik 1 Prosimy o wypełnienie niniejszej karty informacyjnej i przesłanie wraz z okazami pod adres: Olsztyńskiego Centrum Edukacji Ekologicznej przy Warmińsko- Mazurskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie, ul. Głowackiego 17, Olsztyn. I. Informacje o autorze: Adres do korespondencji (ulica, kod pocztowy, miejscowość) Adres Numer telefonu Nazwa i adres szkoły II. Opis zebranych okazów : Nazwa, np. amonit, belemnit, ramienionóg itp. Data znalezienia Miejsce, z którego okaz został pobrany (np.: żwirownia, kamieniołom, miejscowość, województwo). Można też podać współrzędne geograficzne miejsca znalezienia. Rodzaj skały, w której został znaleziony okaz Opis okazu. Może uda się określić rodzaj i przybliżony wiek (nie jest to obowiązkowe) Liczba fotografii przedstawiających miejsce (np. żwirownia, kamieniołom, plaża) znalezienia III. Refleksje na temat zbierania :