LATARNIA MAGICZNA MOŁOTOWA

Transkrypt

1 Rachel Polonsky LATARNIA MAGICZNA MOŁOTOWA Podróże w historię Rosji R E P O R T A Ż E Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

2

3

4 Seria: MUNDUS Projekt okładki Agnieszka Winciorek Fotografia na okładce: Loskutnikov/Shutterstock.com Tytuł oryginału: Molotov s Magic Lantern. A Journey in Russian History Rachel Polonsky, 2010 First published in 2010 by Faber and Faber Limited Quote from Bob Dylan s Idiot Wind. Copyright 1974 Ram s Horn Music. All rights reserved. International copyright secured. Reprinted by permission. Excerpt from Footnote to a Poem from Less than One by Joseph Brodsky. Copyright 1986 by Joseph Brodsky. Reprinted by permission of Farrar, Straus and Giroux, LLC. Excerpt from Convoy from Collected Poems by Charles Causley. Reprinted by permission of the Estate of Charles Causley and Macmillan Publishers. Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA,

5 Dla Marka z wdzięcznością i miłością

6 Życie... żywoty, narody, rewolucje, najukochańsze głowy pojawiały się, zmieniały i znikały między Górami Worobiowymi a Primrose Hill; ślad ich już zatarł się prawie... ALEKSANDER HERCEN, Rzeczy minione i rozmyślania (...) wszystkie nasze idee wywodzą się z naszej idei miejsca (...) OSCAR MIŁOSZ, Les Arcanes la forme d une ville Change plus vite, hélas! que le coeur d un mortel CHARLES BAUDELAIRE, Le Cygne I can t feel you anymore, I can t even touch the books you ve read BOB DYLAN, Idiot Wind

7 SPIS TREŚCI Prolog Romanow pierieułok Mieszkanie nr Bania Łucyno Mozżinka Nowogród Stara Russa Rostów nad Donem Taganrog Wołogda Archangielsk Murmańsk i Barentsburg Arszan i Irkuck Ułan Ude i Kiachta 286 Epilog 301 Nota bibliograficzna 313 Przypisy 319

8

9 PROLOG W gabinecie Mołotowa stoi w rogu latarnia magiczna. Stojąc tyłem do okna wychodzącego na Romanow pierieułok, kręcę mosiężnym pokrętłem i przez szklany okular zerkam do wnętrza sięgającego mi do pasa mahoniowego postumentu, gdzie przy wtórze kliknięć obrotowego podajnika zmieniają się niewyraźne obrazy. Rodzinna grupa uśmiechnięte damy w staromodnych strojach kąpielowych siedzą na skale na wybrzeżu Krymu i osłaniają oczy od słońca, by po chwili usunąć się w mrok, robiąc miejsce dla szamana w podartych spodniach i przekrzywionym kapeluszu, wpatrującego się wprost w obiektyw aparatu. Krąg chłopek w rytualnym tańcu wraz z cichym trzaskiem mechanizmu zmienia się w trzy podretuszowane widoczki przedstawiające drewniane domy i eleganckie place syberyjskiego Irkucka. Proszę, rzekł tamten bankowiec swym czarującym, ochrypłym głosem, potrząsając zawieszonymi na palcu kluczami do swego mieszkania. Zadzwonił do naszych drzwi, schodząc po schodach. Zajmujesz się nauką, będziesz wiedziała, co z tym wszystkim zrobić. Poznaliśmy się poprzedniego wieczora w innym z mieszkań domu przy Romanowym pierieułku na zorganizowanym dla niego powitalnym przyjęciu. Kiedy siedzieliśmy nad kieliszkiem ja szampana, a on Jacka Danielsa w typowy dla mnie, bardzo pokrętny sposób wyznałam mu, że nie jestem pracującą nad książką dziennikarką, lecz kimś w rodzaju naukowca- -zbiega... On się zarzekał niektórzy inwestycyjni bankowcy bardzo to lubią że wcale nie jest wrednym kapitalistą i że kocha książki. Ale jego prawdziwym powołaniem, stwierdził, jest polityka. Prawie 10 lat niczym prawdziwy Don Kichot działał na rzecz Partii Demokratycznej w swym rodzinnym Teksasie. Nasza konwersacja ożywiła się, gdy wspomniał o bibliotece Mołotowa. Wiedziałam, że mieszkanie, do którego się wprowadził (bezpośrednio nad

10 12 naszym), było pod koniec długiego życia tego najbardziej lojalnego z zauszników Stalina jego moskiewskim lokum. Nie przypuszczałam jednak, że nadal mogą się w nim kryć osobiste rzeczy Mołotowa pozostawione przez jego wnuczkę, która teraz wynajmowała je międzynarodowej finansjerze. Były tam między innymi setki książek niektóre opatrzone dedykacjami lub własnoręcznymi adnotacjami zapomnianych na dolnych półkach regałów w korytarzu na tyłach mieszkania. Mój nowy znajomy nie mógł wiedzieć, jak wspaniały robi mi prezent, wręczając mi te klucze. Gdy tylko znalazłam się w okazałym mieszkaniu Mołotowa, w przestronnych, wyłożonych boazerią pokojach z sufitami zdobionymi sztukaterią, poczułam, że oto jestem u celu. To było jedno z tych miejsc, do których podświadomie dążyłam, gdy tamtej niespokojnej wiosny w Cambridge, pragnąc zmiany miejsca, zdecydowałam o wyjeździe do Moskwy. Cel rzadko bywa tym, czego się spodziewamy, a przeznaczenie zawsze znajdzie sposób, by zadrwić z naszych pragnień. To jedna z tych osobliwych przyjemności związanych z rozmyślaniem o historii w tym o własnej przeszłości niezależnie od tego, czy naszym zdaniem rządzi nią przypadek, opatrzność czy skryta przebiegłość dialektyki. Jak miałam potraktować porzuconą bibliotekę Wiaczesława Mołotowa? Nie przyjechałam do Moskwy, by ślęczeć nad tego rodzaju literaturą. Wpojono mi szacunek dla książek, jednak te butwiejące woluminy pozostawiła złowroga siła, która nie do końca odeszła w przeszłość. Przez całe dziesięciolecia ich właściciel był drugim w hierarchii władzy człowiekiem imperium Stalina, szefem jego rządowej machiny oraz jego najbliższym i najbardziej zaufanym towarzyszem, sumiennym wspólnikiem zbrodni tyrana, skazującym miliony na okrutną śmierć. Kiedy wyjmowałam z półek te miękkie i rozpadające się sterty, przypomniała mi się inna książka, którą czytałam, będąc nastolatką. Podarował mi ją ojciec, a nosiła tytuł Nightingale Fever. Była to praca oksfordzkiego uczonego Ronalda Hingleya poświęcona życiu i twórczości rosyjskich poetów Anny Achmatowej, Osipa Mandelsztama, Mariny Cwietajewej i Borysa Pasternaka słowików (ang. nightingales), które nie przestały śpiewać, mimo że wyjątkowo brutalnie prześladowało je sowieckie państwo to samo, które tak aktywnie budował i utrzymywał przy władzy Mołotow. Byłam poruszona tym, jak w Rosji polityka potwierdza moc poezji jak potwierdzają ją reakcje ludzi z Kremla, którym wydawało się, że mogą wydawać rozkazy historii. Jednak w tamtej opowieści o poetach ludzie ci byli jedynie monstrami z teatru cieni. Czytałam wiersze tej czwórki, niewiele dostrzegając przez zasłonę mego mizernego rosyjskiego, niemniej zniewalały mnie dźwięki i rytmy, a także przeczucie tego, co Mandelsztam nazwał potwornie skondensowaną rze-

11 13 czywistością kryjącą się za skromną powierzchownością sztuki poetyckiej. Niektóre wersy pozostały mi w głowie do dziś, jak choćby pierwszy dystych jednego z wierszy z pierwszego tomu poetyckiego Mandelsztama zatytułowanego Kamień: Dano mi ciało cóż ja z nim uczynię, Takim jedynym i moim jedynie? 1 Czytałam ten wiersz z 1909 roku tak prosty, a zarazem tak wyszukany mając w pamięci śmierć poety w przejściowym obozie GUŁagu 30 lat później. Ta cicha radość życie, oddychanie Komu, powiedzcie, mam dziękować za nie? Dalej pytał: Jam ogrodnikiem, ale także kwiatem, Związany jestem z tą ciemnicą światem. Historia jest przewrotna i tworzy przedziwne zależności. Gdyby Mołotow nie istniał, zauważył Stalin, trzeba by go było wymyślić. Te poetyckie słowiki, których pieśni partia nie była w stanie uciszyć, swą tragiczną wielkość zawdzięczały mordercom w rodzaju Mołotowa. W swych wspomnieniach zatytułowanych Nadzieja w beznadziei wdowa po Mandelsztamie, Nadieżda, pisze na temat genezy motywu cienkoszyich wodzów 2 w krótkim wierszu o tyranii Stalina (który stał się przyczyną pierwszego aresztowania jej męża w 1934 roku): Cienką szyję, sterczącą z kołnierza i uwieńczoną maleńką główką, O.M. zauważył u Mołotowa.»Jak u kota«powiedział, pokazując mi portret 3. Pod koniec lat 20. (kiedy źródło poetyckiego natchnienia od wielu już lat było wyschnięte) Mołotow wyświadczył nawet Mandelsztamowi przysługę, osobiście aranżując jego podróż do Armenii, wydając miejscowym organizacjom partyjnym polecenie, by zaopiekowano się poetą i jego żoną. W Armenii do O.M. powróciły wiersze, wspomina Nadieżda, i zaczął się nowy okres naszego życia. Spojrzenie w przeszłość to projekcja przy użyciu latarni magicznej. Pamięć ma taką strukturę, że niczym projektor oświetla jedynie oderwane chwile, pisała Achmatowa, całą resztę skrywając w nieprzeniknionym mroku. Mam w pamięci kilka obrazów, które na zawołanie stają mi przed oczami i rozświetlają tamte chwile, kiedy szłam do mieszkania Mołotowa. Pamiętam złote litery na grzbiecie czarnej książki to był Sens historii Mikołaja Bierdiajewa stojącej w gabinecie ojca na półce, pod którą, będąc dzieckiem, sypiałam przez kilka tygodni na łóżku polowym. Nie zajrzałam wtedy do niej (jak później odkryłam, było tam nazwisko mojego dziadka,

12 14 które sam zapisał ołówkiem w 1937 roku, w Adelajdzie, w południowej Australii), jednak widniejące na grzbiecie stwierdzenie, iż historia ma sens, wryło się w moją pamięć skojarzone z rosyjskim nazwiskiem. Pierwsze wspomnienie z Moskwy: bezdeszczowy, wiosenny dzień 1980 roku; z 15-letnią szkolną koleżanką idę z Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina do położonego na drugim brzegu rzeki hotelu Bukareszt. Nie byłyśmy pewne, którędy mamy iść. W budce kupiłyśmy lody. Nazywali je łakomkami białe kolumny zamarzniętej śmietany otoczone ziarnistą czekoladową masą, które, jak przekonywałyśmy się nawzajem, były najpyszniejszą rzeczą, jaką jadłyśmy w życiu. Wędrowałyśmy przez leżący pod murami Kremla Ogród Aleksandryjski i przez plac Czerwony, by potem przeprawić się na drugą stronę rzeki. Prowadziłyśmy wysoce intelektualną konwersację (pierwszą tego rodzaju w moim życiu), dopatrując się istotnych powiązań między kubizmem i sowieckim komunizmem, który, jak wtedy sądziłyśmy, nigdy się nie skończy. Miasto było puste, surowe i absolutnie zamknięte. Czułam, że Moskwa pełna jest pieczołowicie skrywanych tajemnic, a my jesteśmy niewidzialnymi odkrywcami, nietykalnymi i swobodnymi. Wtedy po raz pierwszy znalazłam się w pobliżu tego miejsca. W trakcie tamtej wędrówki przechodziłyśmy niedaleko kamienicy przy Romanowym pierieułku, która w owym czasie nadal była domem dla najwyższych rangą członków sowieckiej nomenklatury uprzywilejowanej elity aparatu państwowego i Armii Czerwonej. Pamięć, jak gdyby dysponując własną, niezależną od umysłu intuicją tej jednej konkretnej przyszłości wśród nieskończonej liczby możliwych przyszłości, starannie zachowała ten obraz, bym mogła go zestawić z obecnym widokiem miasta. Wyglądam przez frontowe okno zacienionego i cichego mieszkania Mołotowa wychodzące na Szpital Kremlowski, znajdujący się w dawnym pałacu Szeremietiewa, w kierunku ulicy Mochowej (wtedy alei Marksa), którą musiałyśmy przeciąć tamtego dnia. Z okien na tyłach mieszkania widać Wojentorg, Wojskowy Dom Towarowy przy ulicy Wozdwiżenka. Pod koniec lat 80. na jego pustych półkach znalazłam nagranie Achmatowej recytującej Requiem cykl wierszy poświęconych stalinowskiemu terrorowi. Nieco wcześniej, w 1986 roku, w tym mieszkaniu zebrali się na czuwaniu żałobnicy po śmierci Mołotowa. Uprzednio KGB usunęło stąd wszystkie prywatne zapiski i fotografie, które uznano za ważne dla państwa. Winylowa płyta z trzeszczącym zapisem głosu starej kobiety, który rozległ się w przepaścistych wnętrzach domu towarowego, stanowiła drobny i mało wiarygodny znak, iż komunistyczne państwo zbliża się do swego końca zgodnie z dialektyką całkowicie odmienną od tej, której oczekiwał Mołotow niezmordowanie studiujący zawiłości marksizmu i leninizmu.

13

14 INDEKS Abélard Piotr ( ) 73 Abisynia 129 Abramowicz Roman Arkadiewicz (1966 ) 252 Abu Ubajd Abd Allah al-bakri ( ) 90 Achmatowa Anna Andriejewna ( ) 12 14, 34, 58, 72, , 132, 139, 151, 162, 163, 190, 262, 289, 293, 296, 297, 302, 310, 315, 320, 321, 323 a Borys Filipow 151 a Cuszima 125 a Lew Gumilow 190, 289, 293, 297, 315 a Moskwa 310 a pamięć 13 Pierwsza Elegia Północy (Prehistoria) 162, 163, 321 Poemat bez bohatera 34, 124, 132, 297, 315, 321 Requiem 14, 293, 296, 302, 315, 323 we Włoszech 132 Adelajda 14 Adżaria 73 Afanasjew Aleksandr Nikołajewicz ( ) 121, 125 Afganistan 129 Afinogienow Aleksandr Nikołajewicz ( ) 238, 239 Akunin Borys zob. Czchartiszwili Grigorij Szałwowicz Alaska 229 Aleksander I, car ( ) 95, 96, 143, 202, 205, 210, 211 a łaźnie (banie) 95 muzeum w Taganrogu 205, 210 osadnictwo wojskowe 143 śmierć 202 triumfalny wjazd do Paryża 96 Aleksander II, car ( ) 39 Aleksandra Fiodorowna, caryca ( ) 79 Aleksy II (Aleksiej Michaiłowicz Ridigier), patriarcha Moskwy i Wszechrusi ( ) 235 Aleksy Michaiłowicz, car ( ) 133 Alferaki Achilles ( ) 208 Alliłujewa Swietłana Josifowna ( ) 66 71, 77, 307 Ameryka 68, 103, 109, 131, 183, 229, 241 Amsterdam 206 Andriejew Andriej Andriejewicz ( ) 24, 121 Andropow Jurij Władimirowicz ( ) 103 Andrzej, apostoł 90, 160 Anglia 85, 241, 263, 299

15 326 Antwerpia 244 Apatity 257, 258, 261 Arabia 144 Arbat 36, 55, 77, 240, 304 Arcychowski Artiemij Władimirowicz 146, , 201 Arezzo 127 Armenia 13 Armia Czerwona 14, 24, 26, 41, 44, 71, 77, 83, 110, 184, 194, 256, 263, 288, 289 czystka 83 w II wojnie światowej 110, 263 w wojnie domowej 24 Arosjew Aleksandr Jakowlewicz ( ) 81, 82, 270, 271 Astapienko Michaił Pawłowicz (1951 ) 194 Astrachań 191 Attyla ( ) 289, 294 Awierincew Siergiej Siergiejewicz ( ) 118 Awwakum, protopop ( ) 217, 232, 273, 294 Azizjan Atyk Kegamowicz ( ) 80, 81 Azow 91, 189, 192, 199, 206 twierdza turecka 192, 206 Babel Izaak Emmanuiłowicz ( ) , 193, 194, 314, 315, 321 a Budionny 187, 188 a Czeka 187 Argamak 187 Armia Konna 186, 187, 321 Dziennik , 315, 321 Historia jednego konia 178 List 193 Wieczier u impieratricy 23 Bachczy-Sala (Bolszyje Sali) 198, 213 Bachtin Michaił Michajłowicz ( ) 301 Baden-Baden 91 Bajkał, jezioro 21, , 273, 288, 289 Baku 66 Balmont Konstantin Dmitriewicz ( ) 110 Bałandin Aleksiej Aleksandrowicz ( ) 104, 105, 107, 116, 119 Bałandina Nina Aleksiejewna 104 Bałandina Wiera Arseniewna ( ) 106, 107, 114, 116 Barents Willem ( ) 265 Batiuszkow Konstantin Nikołajewicz ( ) , 229, 230, 309, 322 Batu-chan (panował w l ) 199, 295 Batumi 73 Baudelaire Charles ( ) 7, 20, 319 Bebel August ( ) 126 Beethoven Ludwig van ( ) 222, 234, 251, 309 Benjamin Walter ( ) 17, 27, 51 56, 75, 76, 83, 319, 320 Dziennik moskiewski 53, 55, 319, 320 Pasaże 54, 320 Rozpakowuję moją bibliotekę 75 Ulica jednokierunkowa 56 Beria Ławrientij Pawłowicz ( ) 25, 56, 73, 85, 103, 108, 132 a bomba atomowa 73 a Polina Żemczużyna 73, 103 u Achmatowej 132 Berlin 25, 33, 67, 68, 85, 229, 245, 256, 294 czaszka Hitlera 85 kolacja Mołotowa z Hitlerem 85 na fotografiach Chałdeja 256 Bestużew Michaił Aleksandrowicz ( ) 298 Bestużew Nikołaj Aleksandrowicz ( ) 285, , 310

16 327 Biała Armia 24, 184, 185 Bieliński Wissarion Grigoriewicz ( ) 142, 225 o bajkach 225 Biełobrodow Aleksandr Gieorgiewicz ( ) 25, 60, 61, 83, 180, 214, 215 oskarża Borysa Dumienkę 214 Biełow Jewgienij 291 Bieły Andriej (Boris Nikołajewicz Bugajew) ( ) 229 Bierdiajew Mikołaj (Nikołaj Aleksandrowicz) ( ) 13, 19, 64, 217, 319, 320 Bizancjum 141, 143 Blackett P.M.S. ( ) 109 Bławacka Madame Helena ( ) 154, 156 Błok Aleksandr Aleksandrowicz ( ) 77, 126, 181, 321 Boerhaave Herman ( ) 91 Bolonia 128 Bolszaja Dmitrowka, ulica 70, 101 Bolszaja Łubianka, ulica 101 Bolszaja Nikicka (ulica Hercena, Wielka Nikicka) 25, 27 30, 40, 74, 233 Borisow Aleksandr Aleksiejewicz ( ) 245, 246 Borisow Andriej Iwanowicz ( ) 285, 297, 299 Borisow Piotr Iwanowicz ( ) 285, 297, 299 Breżniew Leonid Iljicz ( ) 25, 65, 166, 284 Briedow Anatolij 255 Brik Osip Maksimowicz ( ) 182 Briusow Walery Jakowlewicz ( ) 77 Brodski Josif Aleksandrowicz ( ) 237, 284 Bryant Louise ( ) 51, 183 Brześć Litewski 53 Brzeziński Zbigniew (1928 ) 156 Buber Martin ( ) 53 Bucharin Nikołaj Iwanowicz ( ) 20, 70, 77, 79, 81, 113, 309 Budberg Moura ( ) 235 Budionny Siemion Michajłowicz ( ) 24, 60, 83, , 193, 213, 214, 289, 310 a Borys Dumienko 184, 214 Buenos Aires 194, 299 Buffon Georges Louis Leclerc ( ) 27 Bulwar Cwietny 97 Bulwar Nikicki 51, 255, 308 Bulwar Twerski 27, 308 Bułgaria 66 Bułhakow Michaił Afanasjewicz ( ) 110 Bunin Iwan Aleksiejewicz ( ) 72 Byron George Gordon ( ) 16, 124, 226, 282 Cambridge 12, 15, 53, 64, 127, 129, 241, 256, 297, 305 genetycy 129 Izaak Newton 127 Campanella Tommaso ( ) 113 Causley Charles ( ) 254 Centralna Biblioteka im. Lenina (Rosyjska Biblioteka Państwowa) 15, 19, 20, 23, 26, 77, 83, 85, 114, 127, 160, 250, 251 Chałdej Jewgienij Ananiewicz ( ) Chałturin Stiepan Nikołajewicz ( ) 174 Chancellor Richard ( ) 244, 245 Charków 207, 210 Chénier André ( ) 282 Chersoń 160 Chesterton Gilbert Keith ( ) 156

17 328 Chiny 66, 195, 244, 265, 279, 287, 289, 292, 295, 299, 300 Chodorkowski Michaił Borysowicz (1963 ) 142, 272, 283, 284 Chotiaż 139 Chruszczow Nikita Siergiejewicz ( ) 25, 71, 73, 83, 111, 172, 281, 307 tajny referat (1956) 73, 111 Churchill Winston ( ) 18, 64, 65, 224, 238, 242, 311, 320 CIA 72 Clairmont Claire ( ) 124, 132, 138 Conrad Joseph ( ) 78 Cruys Cornelis ( ) 206 CUM (Centralnyj Uniwiermag) 33, 289, 291 Cuszima, bitwa 125 Cwietajew Iwan Władimirowicz ( ) 304 Cwietajewa Marina Iwanowna ( ) 12, 104, 180, 181, 192, 194, 196, 229, 230, 268, 301, 304, 308, 309, 314, 315, 317, 321 a Puszkin 308 a Stieńka Razin 192 a Szałamow 229 Don 194, 321 korespondencja z Pasternakiem 315 rozprawa Politkowskiej 196 Wiersze scytyjskie 181 Wolnyj projezd 192 Czaadajew Piotr Jakowlewicz ( ) 278, 279, 284, 322 Czajkowski Ilja Pietrowicz ( ) 168 Czajkowski Piotr Iljicz ( ) 109, 110, 251 Czarne Sotnie 150, 210 Czchartiszwili Grigorij Szałwowicz (Borys Akunin) (1956 ) 283, 284 Czechosłowacja 66, 67 Czechow Anton Pawłowicz ( ) 17, 18, 21, 42, 43, 66, 69, 72, 98, 100, 101, 109, 110, 119, 138, 179, , , 212, 213, 215, 219, 221, 223, 269, 273, 276, 281, 316, 317, a Dostojewski 18, 21, 72, 317 a Giljarowski 42 a Olga Knipper 43, 100 Atak 179, 208, 321 a Zwienigorod 109 Dama z pieskiem 66, 215, 316, 322 dzieciństwo 98, 199 Kozak 203 Mołotow czyta 223 na południu 207 na Syberii 269, 276 Piękne 198, 213, 322 Step 119, 198, 202, 204, 205, 320, 322 Szczęście 197, 201, 316, 321 W drodze 204 Wiśniowy sad 215, 322 W łaźni 98, 320 Czeluskin 251, 252, 322 Czerenkow Paweł Aleksjejewicz ( ) 268 Czerwony Krzyż 49, 116 Czerwony plac 14, 33, 42, 44, 48, 52, 126, 191, 192, 309 Cziczerin Gieorgij Wasiljewicz ( ) 290 Czujew Feliks Iwanowicz 57, 68, 69, 71, 76, 77, 81, 171, 206, 224, 232, 247, 290, 306, 307, 316, 317 o Czechowie 206 o książkach Mołotowa 71 o Mołotowie i literaturze 77, 171 o snach Mołotowa 306 Czukotka 252 Czukowska Lidia Korniejewna ( ) 17, 296, 297, 300, 315 Czyngis-chan (panował w l ) 271, 289, 290, 292 Czyta 272, 278, 283, 285, 290, 298

18 329 Dal Władimir Iwanowicz ( ) 72 Dalajlama 289 Dania 144 Dante Alighieri ( ) 72, 127, 132, 226, 231, 311, 321 Darwin Charles ( ) 116, 125, 129, 222, 303 Davies Joseph E. ( ) 68 Dawidow Denis Wasiljewicz ( ) 89 Dawidow Dmitrij Pawłowicz ( ) 270 Denikin Anton Iwanowicz ( ) 185, 213 Diagilew Siergiej Pawłowicz ( ) 126 Dickens Charles ( ) 299 Dobrolubow Nikołaj Aleksandrowicz ( ) 169 Dom Paszkowa 15, 41 Dom Puszkina (Instytut Literatury Rosyjskiej) 144 Don, rzeka 178, , , 193, 197, 200, 201, 206, 213, 269, 293 pierwsze mapy 206 Dostojewska Anna Grigorjewna (z domu Snitkina) ( ) 160, 163 Dostojewska Lubow Fiodorowna (Luba) ( ) 163, 176 Dostojewski Fiodor Michaiłowicz ( ) 18 21, 26, 72, 87, 118, 125, 155, 156, , 169, 171, , 204, 205, 223, 230, 239, 301, 303, 305, 306, 308, 316, 317, 321 a pożywienie 166, 167 Biesy 26, 159, 163, 171, 173, 174, 306, 308, 321 Bobok 118, 316 Bracia Karamazow 163, 164, 167, 169, 174, 176, 239, 321 Dziennik pisarza 205 jako prawosławny prorok 156 Mołotow czyta 171, 317 mowa z okazji odsłonięcia pomnika Puszkina 164, 308 pomnik 20, 303 Szałamow o 205, 230 u Achmatowej 162 w Starej Russie 159, 160, , 174, 175 Zimowe notatki o wrażeniach z lata 158, 321 Drezno 225, 244, 311 Dubrowin Władimir Dmitriewicz ( ) 173, 174 Dugin Aleksandr Gielijewicz (1962 ) 295 Dumas Aleksander ( ) 230 Dumienko Borys Mokijewicz ( ) 184, 214 Dwina, rzeka 74, 237, 240, 243, 244, 246 Dymitrow Georgi ( ) 20 Dzierżyński Edmund (Josifowicz) ( ) 210 Dzierżyński Feliks (Edmundowicz) ( ) 51, 211, 212, 259, 271 Efron Siergiej Jakowlewicz ( ) 304 Eliade Mircea ( ) 274, 322 Eliot T.S. ( ) 132, 321 Elżbieta, caryca (Jelizawieta Pietrowna) ( ) 91, 92, 287 Engels Fryderyk ( ) 61, 63, 70, 71, 113, 126, 154, 164, 172, 173, 320 Epstein Michaił Naumowicz (1950 ) 264 Erenburg Ilja Grigorjewicz ( ) 258 Essentuki 168, 186 Fenimore Cooper James ( ) 230 Fet Afanasij Afanasjewicz ( ) 127

19 330 Filiewski Pawieł Pietrowicz ( ) 210 Filipow Borys Andriejewicz (Filistyński) ( ) 151 Finlandia 51, 111 Fiodorow Nikołaj Nikołajewicz ( ) 19, 20, 35, 37, 39, 66, 84, 115, 173, 174, 303, 320, 321 a Dostojewski 174 Firsanowa Wiera (Woronina, Gonecka) ( ) 97, 98, 100 Flandria 144 France Anatol ( ) 72, 78 Francja 17, 32, 85, 144, 174, 240 Freidenberg Boris Viktorowicz ( ) 99, 100 Frumkin Moisiej Iljicz ( ) 25, 80, 81 Frunze Michaił Wasiljewicz ( ) 24, 77 FSB 161, 175, 310 Fundacja Adenauera 311 Furcewa Jekatierina Aleksiejewna ( ) 25 Gadżijew Magomet Imamuddinowicz ( ) 261 Galeria Tretiakowska 135, 136 Galileusz ( ) 127, 128 Gastiew Aleksiej Kapitonowicz ( ) 264 Gauss Johann Carl Friedrich ( ) 122 Gavarni Paul ( ) 16 Gazietny ( zaułek Gazetowy ) 309 Genewa 114, 307 Genua 143 Giljarowski Władimir Aleksiejewicz ( ) 42 44, 89, 96, 194, 245 Giotto (ok ) 127 Gippius Zinaida Nikołajewna ( ) 46, 151 Goethe Johann Wolfgang von ( ) 122, 124, 127, 321 Gogol Nikołaj Wasiljewicz ( ) 121, 176 Golicynów, rodzina 30 Gołouszew Siergiej Siergiejewicz (Głagoł) ( ) 110 Gonczarowa Natalia Siergiejewna ( ) 32 Gonecki Aleksiej Nikołajewicz Gorbaczow Michaił Siergiejewicz (1931 ) 302, 311, 314 Gorbatow Boris Leontjewicz ( ) 264 Gorki Maksym ( ) 66, 110, 138, 180, 209, 228, 259 Grabar Igor Emmanuiłowicz ( ) , 150 Gramsci Antonio ( ) 20 Granin Danił Aleksandrowicz (1919 ) 140 Granowski Timofiej Nikołajewicz ( ) 26, 159, 297, 308 Greenwich Village 51 Grigorjew Apołłon Aleksandrowicz ( ) 15 Grigorowicz Dmitrij Wasiljewicz ( ) 202, 203 Gruzja 95, 96 Guericke Otto von ( ) 122 Guizot François ( ) 72 Gul Roman Borisowicz ( ) 194 Gumilow Lew Nikołajewicz ( ) 190, 289, , 297, 298, 315 Gumilow Nikołaj Stiepanowicz ( ) 127, 151, 293 Hegel Georg Wilhelm Friedrich ( ) 75, 320 Heine Heinrich ( ) 229, 251 Helena, święta (ok. 246/ ) 29, 148 Helsinki 15 Herakliusz, cesarz (ok ) 29

20 331 Hercen Aleksandr Iwanowicz ( ) 7, 17, 74, 75, 143, 155, 173, 279, 284, 297, 308, 311, 320 a Czaadajew 279 a Nowogród 143 Herodot (ok. 484 p.n.e. ok. 425 p.n.e.) 181, 182, 198, 293, 294, 321 Hezjod 113, 226 Himmelfarb B.V. (1883?) 31, 78 Himmler Heinrich ( ) 151 Hingley Ronald (1920 ) 12 Hitler Adolf ( ) 31, 64, 69, 76, 85, 110, 131, 151, 291, 303, 316 a Mołotow 76, 85, 291, 316 czaszka w Moskwie 85 Ho Chi Minh ( ) 20 Hoffmann E.T.A. ( ) 121 Holandia 91, 206 Homer 226 Ilmień, jezioro 21, 141, 143, 152, a Dostojewski 159 Imeretia 94 Indie 102, 153, 155, 244 Instytut Marksa i Engelsa (Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej RGASPI) 61, 70 Irkuck 11, 220, , 278, 280, 281, 285, 288, 290 Islandia 241, 265 Iwan III, car ( ) 29, 140 Iwan IV Groźny, car ( ) 199, 217, 225, 228, 245 Iwołgińsk 286, 287 Jagoda Gienrich Grigorjewicz ( ) 68, 187 Jakowlew Jakow Arkadijewicz ( ) 81 Jakunczikow Wasilij Iwanowicz ( ) 109 Jakunczikowa Maria Wasiljewna ( ) 109 Jakunin Gleb Pawłowicz (1934 ) 235, 281 Jakuszkin Iwan Dmitrijewicz ( ) 17, , 285, 297 Jakuszkin Iwan Wiaczesławowicz ( ) 130 Janin Walentin Ławrientijewicz (1929 ) 140, 149, 201 Jarosław 44 Jarosławski Jemielian Jarosławowicz ( ) 24, 60, 71, 78, 127, 290, 291, 309 oskarża Ungerna-Sternberga 290, 291 Jauza, rzeka 95, 98 Jedna Rosja 303 Jefimow Borys Jefimowicz ( ) 61 Jegunow Andriej Nikołajewicz (Andriej Nikolew) ( ) 151 Jelcyn Borys Nikołajewicz ( ) 32, 216, 217, 236, 252 Jenisej, rzeka 106, 107, 271 Jerozolima 29, 39, 90, 160, 225 Jesienin Siergiej Aleksandrowicz ( ) 127 Jeżow Nikołaj Iwanowicz ( ) 83, 132, 187 Jugosławia 66 Jukos 272, 284 Kaganowicz Łazar Moisiejewicz ( ) 70, 71 Kalinin Michaił Iwanowicz ( ) 51, 80, 304 Kamieniew Lew Borisowicz ( ) 51, 79, 108, 309 Kanał Białomorski 258, 259 Kanał Samotioczny 95 Kanał Sueski 298, 300 Karamzin Nikołaj Michajłowicz ( ) 160, 194 Karczewskaja Sierafima Wasiljewna 164, 167

21 , 105, 106, 134, 187, 210, 211, 214, 252, 283, 304, 308, 314 Babel na 187 Bałandin na 106 Biełoborodow na 214 Efron na 304 pomnik Dzierżyńskiego obok 210 Radek a 308 Reilly na 211 relikwie św. Sawwy Starożewskiego na 134 Rudzutak na 79 Sawinkow na 211 Żemczużyna na 57, 73, 103 Łunaczarski Anatolij Wasiljewicz ( ) 51, 171, 223 Łunin Michaił Siergiejewicz ( ) 50, 51 Łużkow Jurij Michajłowicz (1936 ) 307 Łysenko Trofim Denisowicz ( ) 115, 121, 122, Machno Nestor Iwanowicz ( ) 213 Magadan 248 Majakowski Włodzimierz (Władimir Władimirowicz) ( ) 182 Majski Iwan Michajłowicz ( ) 290, 291 Malcew Nikołaj Malenkow Gieorgij Maksimilianowicz ( ) 25, 56, 85 Malory Thomas (Morte d Arthur) (ok ) 72 Mamontow Sawwa Iwanowicz ( ) 240, 245 Mandelsztam Nadieżda Jakowlewna ( ) 118, 187, 226, 232, 307, 308, 313, 315, 319 a Szałamow 228, 231, 232 o Bablu 187, 314 Mandelsztam Osip Emiljewicz ( ) 12, 13, 15, 27, 28, 52, 55, 62, 72, 130, 139, 151, 218, 228, 231, 232, 234, 293, 308, 310, , 317, Kamień 13, 226, 313 o Batiuszkowie 226 o Dantem 231 Podróż do Armenii 28, 72, 130, 234, 313, 319 Proza czwarta 52, 55, 218, 228, 313, 320 Sherry brandy 28, 231, 232, 319 u Szałamowa 228, 231, 232 Maneż 126, 307 Manifest komunistyczny 126, 175 Manuilski Dymitri Zacharowicz ( ) 24, 113, 306 Mao Zedong, przewodniczący ( ) 66 Marburg 150, 266 Marks Karol ( ) 45, 61, 63, 71, 102, 113, 115, 116, 126, 164, 175, 192, 223, 229, 238, 242, 299 marksizm 14, 63, 71, 76, 145, 251 a teoria względności 251 Lichaczow o 145 Meisner Aleksandr Felicjanowicz ( ) 48, 308 Meksyk 78 Mendelejew Dymitr Iwanowicz ( ) 129, 303 Mercader Ramón ( ) 60 Mereżkowski (Mereżkowski) Dmitrij Siergiejewicz ( ) 223 Mežlauk Walerij Iwanowicz ( ) 184, 238 MI6 72 Michał Kłopski, święty (zm lub 1456) 140 Miedwiediew Dmitrij Anatoljewicz (1965 ) 308 Mień Aleksandr Władimirowicz ( ) 106, 118, 119, 136, 156, 281, 305, 306 a Rublow 136, 137

22 335 Mikojan Anastas Iwanowicz ( ) 70 Mikołaj I, car ( ) 38, 143, 279, 290, 297 Mikołaj II, car ( ) 79, 100, 125, 135, 184 Mińsk 44 Mjało Ksienija Grigorjewna 156 Mochowaja (Mochowa), ulica 20, 26, 307 Mołotow (Skriabin) Wiaczesław Michajłowicz ( ) a Budionny 60, 83, 184 a Churchill 65, 224, 238 a Czechow 206, 223, 317 a Dumienko 214 a Dzierżyński 212, 271 a Hercen 75 a Hitler 69, 76, 85, 131, 291, 303, 316 a Jarosławski 24, 78, 291, 309 a kolektywizacja 67, 80, 171 a książki 12, 21, 69 71, 75, 76, 79 85, 112, 113, 142, 171, 182, 209, 221, 222, 227, 238, 286, 291, 316 a Łunaczarski 171 a Manuilski 24, 113 a nacjonalizacja własności 45, 242 a najazd niemiecki 256, 271 a Nikołaj Wawiłow 121, 131 a Pawłow 165, 171, 259 a Plechanow 76 a północ 45, 224, 248 a Spitsbergen 263 a Stalin 13, 28, 59, 63, 67, 69, 70, 73, 76, 79, 82, 85, 105, 131, 147, 165, 171, 183, 184, 214, , 250, 271, 297, 298, 303, 306, 316 a Trocki 59, 60, 62 64, 77 79, 214 a uwięzienie Żemczużynej 73, 103, 112 a Wielki Terror (Wielka Czystka) 20 latarnia magiczna 11, 13, 21, 59, 304, małżeństwo 67 Mandelsztam a 13, 232, 293, 307 masakra katyńska 85 Mołotow Ribbentrop pakt 85 o Dostojewskim 171, 303, 306, 317 w Centralnej Bibliotece im. Lenina 77, 83 w encyklopedii 73, 121 w Wołogdzie 81, 221, 222, 232, 309 wyroki śmierci 248 zesłanie na Syberii , 270, 309 Mołotowa Swietłana zob. Skriabina Swietłana Wiaczesławowna Mołotowsk (Siewierodwinsk) 73, 237, 245, 246 Monako 43 Mongolia 73, 269, 286, , 296 More Thomas ( ) 113 Morozow Nikołaj Aleksandrowicz ( ) 78 Morze Azowskie 179, 182, 189, 197, 199, 201, 250, 293 Morze Bałtyckie 143, 289, 300 Morze Barentsa 17, 246, 255, 256, 260, 262, 263, 310 Morze Białe 74, 143, 236, 237, 242, , 258 Morze Czarne 143, 160, 181, 199 Morze Kaspijskie 143 Morze Martwe 160 Moskiewski Akademicki Teatr Artystyczny (MChAT) 25, 42, 43, 46, 47, 110 Moskiewski Instytut Studiów Orientalnych 86, 101, 102, 289 Most Kuźniecki 85, 87, , 113 Mozart Wolfgang Amadeusz ( ) 285 Muratow Pawieł Pawłowicz ( ) 35, 126, 136

23 Redaktor inicjujący Redaktor prowadzący Adiustacja językowo-stylistyczna Korekta Skład i łamanie Olaf Pietek Jadwiga Makowiec Antoni Henryk Stachowski Patrycjusz Pilawski Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , , fax

24 Latarnia magiczna z mieszkania Mołotowa umeblowała moją wyobraźnię. [ ] W trakcie lektur i podróży przemykały mi przed oczyma obrazy odległych czasów i miejsc, imaginacje wiodące poza granice rozumu, ku odległym zakątkom umysłu, ku istocie rzeczy materialnych, którą, jak się nam czasem wydaje, jesteśmy zdolni uchwycić. Historia i współczesność Rosji objawiały mi się w postaci migawek widzianych w wąskim okularze, na podobieństwo wyblakłych obrazów czekających na światło w tamtym staroświeckim projektorze: chwile z mej własnej przeszłości oraz te, które inni nieznani mi ludzie uznali za godne uwiecznienia, wywołane niby mocą magiczną z okalającej wszystko ciemności. Rachel Polonsky, fragment Prologu Rachel Polonsky łączy osobiste wspomnienia i obserwacje z podróży z przemyśleniami na temat rosyjskiej literatury i historiografii. Owa podróż okazuje się drogą do zrozumienia współczesności bogatej w ślady minionych czasów. To właśnie znakomicie poprowadzony dialog przeszłości z teraźniejszością oraz płynność narracji są najważniejszymi zaletami Latarni magicznej Mołotowa. Książka zdobyła główną nagrodę w konkursie Dolman Travel Book Award Patroni medialni