2 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. [online], dostęp: , admin

Transkrypt

1 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 92 I. Uwagi wstępne Kara pozbawienia wolności jest karą o największej dolegliwości wśród wszelkich sankcji karnych funkcjonujących w polskim systemie prawnym 1. Dolegliwość ta wynika z faktu, iż każdy człowiek ze swojej natury rodzi się wolny 1, a kara pozbawienia wolności, wolność tę w znacznym stopniu ogranicza. Stwierdzenie «ogranicza» nie zostało w tym miejscu użyte przypadkowo. Pomimo osadzenia skazanego w zakładzie karnym, nadal ma on swoją godność, wolną wolę i prawo decydowania o pewnych elementach swojego więziennego życia. Tezę tę potwierdza Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., z której wynika, że Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw 2. Kara pozbawienia wolności ogranicza wolność człowieka do poruszania się po terytorium kraju, czy też wolność do komunikowania się. Skazany, jak każdy inny człowiek posiada takie wolności jak: wolność wyrażania swoich poglądów lub wolność sumienia i wyznania, które nie kolidują z wykonywaniem przez niego wskazanej sankcji karnej. Te ostatnie powinny być i są respektowane przez prawo penitencjarne. Wynikające z nich uprawnienia są w pewnym stopniu ograniczone, jednak wiąże się to z nieuniknioną dolegliwością kary pozbawienia wolności, a nie z celowym utrudnieniem skazanym realizacji ich praw. II. Duszpasterstwo więzienne jako wyraz wolności sumienia i religii skazanych Wolność sumienia i religii wyrażona została w art. 53 Konstytucji RP, który stanowi, że Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii, a także Nikt nie może być zmuszany do uczestnictwa ani do nie uczestnictwa w praktykach religijnych 3. Źródłem tej wolności jest godność człowieka, co sprawia, że jest ona podstawą praw człowieka. Na wolność sumienia i religii składa się wolność sumienia, wolność wyznania, wolność religijna 4. Wolność sumienia to uprawnienie człowieka do pozytywnego lub negatywnego samookreślenia siebie w stosunku do czynności wyrażających jego przekonania religijne 5. Każda osoba - żyjąca na wolności czy też w zakładzie karnym - nie może być zmuszana do wiary bądź niewiary w Boga. Wolność wyznania (nazywana inaczej wolnością kultu) to nieograniczone prawo każdego człowieka do wyrażania własnego stosunku do czynności religijnych oddających cześć Bogu 6. Akt kultu religijnego może polegać na indywidualnej modlitwie lub uczestnictwie w publicznych czynnościach religijnych. Wybór realizacji sposobu uzewnętrzniania swoich przekonań jest przywilejem każdego człowieka. Wolność religijna jest natomiast pojęciem szerokim i wskazuje na wolność człowieka w sferze jego przekonań światopoglądowych, który może mieć wymiar indywidualny i wspólnotowy (wolność Kościoła) 7. Prawa związane z wolnością sumienia i religii osób pozbawionych wolności zostały zawarte m.in. w art. 106 Kodeksu karnego wykonawczego. Z paragrafu pierwszego niniejszego przepisu wynika, że Skazany ma prawo do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych oraz bezpośredniego uczestnictwa w nabożeństwach odprawianych w zakładzie karnym w dni świąteczne i słuchania nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, a także do posiadania niezbędnych w tym celu książek, pism i przedmiotów 8. Wszystkie wskazane uprawnienia osób pozbawionych wolności powinny być analizowane z trzech punktów widzenia. Po pierwsze, z punktu widzenia dogmatów i nauki danej religii oraz zadań, jakie wspólnota religijna jest zobowiązana i gotowa podjąć na rzecz tak specyficznej kategorii wiernych jak przestępcy pospolici 9. W tym znaczeniu wspólnota religijna powinna dążyć do tego, by każdy skazany miał dostęp do duszpasterstwa więziennego w równym stopniu. Po drugie, przez pryzmat człowieka - jego potrzeb, praw i wolności. Mimo skazania za zbrodnię, sprawca pozostaje bowiem człowiekiem, ze 1 H. Machel, Spór o istotę kary, [w:] Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce - w poszukiwaniu skuteczności, red. H. Machl, Gdańsk 2006, s Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. [online], dostęp: , admin admin/user_upload/pdf/powszechna_deklaracja_praw_czlowieka.pdf. 3 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz J. Nikołajew, Wolność sumienia i religii skazanych i tymczasowo aresztowanych, Lublin 2012, s H. Misztal, Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej, Lublin-Sandomierz 1999, s Tamże, s Tamże, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. z 1997 r. Nr 90, poz Z. Lasocik, Praktyki religijne więźniów, Warszawa 1993, s. 78.

2 93 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y wszelkimi tego konsekwencjami 10. Prawo oraz organy wykonujące kary pozbawienia wolności powinny mieć na uwadze to, że każdy człowiek ma niezbywalne prawo do wyznawania Boga oraz praktykowania swojej religii, a nawet największy zbrodniarz nie może być tego prawa pozbawiony. Trzeci punkt widzenia wskazuje, że punktem wyjścia powinna być racjonalność systemu więziennego, rozumiana jako obowiązek pogodzenia interesów skazanego z interesem społeczeństwa, co wyrażają dyrektywy wymiaru kary i cele jej wykonania 11. Warto również wspomnieć o tym, że wykonanie kary pozbawienia wolności powinno doprowadzać do tego, by osoby opuszczające zakład karny były bardziej wrażliwe na krzywdę innych, aby były «lepsze» niż w momencie osadzenia ich w zakładzie karnym. Po przedstawieniu różnych spojrzeń na wolność sumienia i wyznania skazanych, należałoby skupić się na konkretnych uprawnieniach wskazanych w przytoczonym wcześniej przepisie art. 106 Kodeksu karnego wykonawczego. Zgodnie z nim, osadzonym w zakładach karnych zapewnia się prawo do wykonywania praktyk religijnych, realizowane poprzez uczestnictwo w sprawowaniu kultu publicznego lub prywatnego. Ustawodawca miał tu na myśli udział w nabożeństwach, liturgii i obrzędach, a także indywidualne praktyki religijne 12. Korzystanie z posług religijnych jest elementem ściśle związanym z wykonywaniem praktyk religijnych i jest ich nierozerwalną częścią. W przypadku wyznania rzymskokatolickiego, posługi religijne z których korzystają skazani to głównie sakrament pokuty i Eucharystii. Te obrzędy religijne niejednokrotnie dają osadzonym siłę i nadzieję zmiany ich życia na lepsze, co jest ważnym elementem resocjalizacji. Prawo do uczestnictwa w nabożeństwach odprawianych w zakładzie karnym, zwłaszcza w dni świąteczne, jest kolejnym wyszczególnionym uprawnieniem wynikającym z prawa do wykonywania praktyk religijnych. Skazani, którzy nie mają możliwości uczestnictwa we Mszy św. mogą jej słuchać (jak i oglądać) korzystając ze środków masowego przekazu. Dni świąteczne, takie jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc, to czas przemyśleń i postanowień, dlatego też więźniowie powinni mieć wtedy szczególną możliwość spotkania z duchownym, który okaże im wsparcie i zmotywuje ich do wewnętrznej przemiany. Ostatnim uprawnieniem wynikającym z przepisu art. 106 Kodeksu karnego wykonawczego jest prawo do posiadania książek, pism i przedmiotów niezbędnych do modlitwy. Przywilej wynikający z tego przepisu został powtórzony w art. 110a 1 Kodeksu karnego wykonawczego. W tym przepisie ustawodawca z pewnością miał na myśli Biblię, Koran, modlitewniki, czy też różaniec. Należy przy tym podnieść, że muszą być to przedmioty «niezbędne» do realizacji wskazanego prawa. Duszpasterstwo więzienne, jak również wszelkie uprawnienia związane z korzystaniem z posługi kapelanów więziennych, bez wątpienia jest przejawem poszanowania wolności sumienia i wyznania skazanych. Wskazane prawo wynika z wielu wymienionych wcześniej aktów prawnych, jednakże należy pamiętać o tym, że w tym przypadku podstawa prawna to nie wszystko. Na realizację prawa do wolności sumienia i wyznania więźniów wpływa również organizacja więziennictwa, sposób prowadzenia praktyk religijnych, stosunek kapelana więziennego do skazanych, czy też atmosfera panująca wśród praktykujących osadzonych. To wszystko ma wpływ na ilość osób korzystających ze swego przywileju, a więc także na rezultaty resocjalizacji, której istotnym elementem są działania duszpasterzy więziennych. III. Pojęcie i zadania kapelana więziennego Wskazane w poprzednim punkcie uprawnienia wynikające z prawa do wolności sumienia i religii skazanych realizowane są między innymi poprzez obecność i działalność kapelana więziennego. Kapelan więzienny to duchowny spełniający funkcje liturgiczne w zakładach karnych i aresztach śledczych. Niewątpliwie, funkcja ta przydzielona określonemu duchownego przez władzę kościelną jest trudnym i bardzo odpowiedzialnym zadaniem. Kapelan więzienny pełni posługę religijną wobec osadzonych, a w relacjach z nimi musi wykazać się nieprzeciętną pokorą, cierpliwością i wyrozumiałością. Powinien zgłębiać istotę ich walki wewnętrznej, próbować zrozumieć motywację ich działań, wyznaczając odpowiednie ścieżki ich dalszego, lepszego życia. Podstawowym elementem posługi kapelana więziennego jest akceptacja skazanych, powiązana z przebaczeniem, obecnością i solidaryzowaniem się z osadzonymi. Według Kazimierza Pierzchały wszystkie te elementy są realizowane poprzez wypełnianie przez duchownych następujących zadań: - przepowiadanie Słowa Bożego - głoszenie homilii i kazań oraz katechez i konferencji, prowadzenie i organizowanie dni skupień i rekolekcji; - sprawowanie sakramentów, zwłaszcza Eucharystii, pokuty i pojednania, a także chrztu, małżeństwa i namaszczenia chorych (powinien również zatroszczyć się o przygotowanie więźniów do przyjęcia sakramentu bierzmowania, a następnie zaprosić biskupa z posługą udzielenia tego sakramentu); - organizowanie spotkań modlitewno-formacyjnych dla więźniów oraz uwrażliwianie społeczeństwa na potrzebę modlitwy za więźniów i ich rodziny; - pełnienie posługi miłości - w tym roztropne udzielanie konkretnej pomocy, także materialnej; 10 Z. Lasocik, Praktyki religijne więźniów, Warszawa 1993, s Tamże, s J. Nikołajew, Wolność sumienia i religii skazanych i tymczasowo aresztowanych, s

3 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 94 - świadczenie własną postawą i życiem 13. Zadania kapelana więziennego w szerszym znaczeniu wymienił Jan Dezyderiusz Pol. Wskazał on nie tylko na typowe działania, które można by porównać do obowiązków proboszcza w poszczególnych parafiach, ale również na inicjatywy związane bezpośrednio z pomocą więźniom i organizowaniem im czasu obcowania z Bogiem. Mianowicie, według niego do stałych praktyk i inicjatyw pastoralnych koordynowanych przez kapelana więziennego należy zaliczyć następujące działania: - celebracja Mszy świętej; - sprawowanie pozostałych sakramentów; - celebracja nabożeństw, spotkania modlitewne, katechetyczne i biblijne oraz pogadanki o tematyce religijnej; - organizacja rekolekcji z racji Adwentu i Wielkiego Postu; - rozmowy indywidualne w celi osadzonego lub w miejscach do tego wyznaczonych; - wizyty ewangelizacyjne oraz spotkania przedstawicieli wielu grup i wspólnot działających w parafiach; - spotkania z okazji Świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy; - audycje ewangelizacyjne przez radiowęzeł, projekcje filmów o tematyce religijnej; - odczyty o treściach religijnych oraz organizacja pielgrzymek do sanktuariów; - prowadzenie biblioteczek z literaturą religijną oraz dostarczanie prasy religijnej; - działalność dobroczynna i charytatywna (paczki świąteczne, odzież) 14. Wskazane działania Jan Dezyderiusz Pol sprowadził do czterech najważniejszych obowiązków, obejmujących w swojej treści wszystkie funkcje kapelana więziennego. Są one następujące: - obowiązek głoszenia Słowa Bożego; - obowiązek sprawowania liturgii sakramentalnej; - obowiązek dawania świadectwa życia; - obowiązek pełnienia posługi miłości 15. W ramach duszpasterstwa więziennego często aranżowane są również spotkania skazanych z ich rodzinami. Organizowane są m.in. wieczory wigilijne, obchody Dnia Dziecka, biwaki, wycieczki i pielgrzymki. Często kapelani angażują się również w działalność kulturową w ramach której urządzane są spektakle teatralne (np. jasełka), koncerty i inne uroczystości religijne. Jest to istotny element, który wpływa na zacieśnienie więzi rodzinnych i bez wątpienia oddziałuje na szeroko pojętą resocjalizację. Najważniejszą funkcją duszpasterza więziennego jest jednak funkcja zbawcza, doprowadzenie do uzyskania u skazanego potrójnego przebaczenia: z Bogiem, ze społeczeństwem i z samym sobą 16. IV. Duszpasterstwo więzienne jako istotny element resocjalizacji skazanych Duszpasterze więzienni mają ogromny wpływ na resocjalizację społeczną skazanych. Kapelan więzienny znajdujący się na terenie zakładu karnego traktowany jest jako ktoś «z zewnątrz». «Ten ktoś» to zazwyczaj autorytet uświadamiający skazanym, że nie są wyłączeni ze społeczności Kościoła 17. Duchowni starają się pomóc osadzonym nabrać pewności siebie, by po wyjściu na wolność mogli normalnie funkcjonować, funkcjonować wśród ludzi przestrzegających normy społeczne. Kapelani więzienni są swego rodzaju mediatorami pojednania skazanych ze społeczeństwem. Stosując odpowiednie metody i środki resocjalizacyjne mogą wpływać na proces ich readaptacji społecznej. Proces ten może zakończyć się satysfakcjonująco dla społeczeństwa, gdy ukażemy więźniowi świat innych wartości oraz gdy sprawimy, aby swój dotychczasowy życiorys oceniał w kategoriach negatywnych 18. Samo zrozumienie swoich błędów i chęć ich naprawienia jest już ogromnym sukcesem procesu resocjalizacji. Należy jednak pamiętać, że kapelani więzienni nie powinni wyręczać państwa w zakresie resocjalizacji osadzonych w zakładach karnych. Duchowni realizują zadania wynikające z Biblii, wskazując na popełnione grzechy i wyznaczając pokutę. Pokuta jako część spowiedzi św. może nie jest najważniejszym elementem resocjalizacji, jednakże jest ona odpowiednikiem naprawienia swoich błędów dokonanych w ramach popełnionego przestępstwa, czy też szeregu przestępstw. Rozmowy więźniów z kapelanami mają charakter poufny, dlatego też skazani w większości przypadkach prowadzą je szczerze i otwarcie. Dzięki temu duchowni mogą wpłynąć na sumienie, poczucie winy, czy też potrzebę przebaczenia i pojednania skazanych. Mają również ogromną szansę poznać pobudki i motywy ich działań, a następnie wpłynąć na ich dalsze postępowanie i postawy. Wiedza duszpasterzy więziennych o swoich podopiecznych wskazuje na szeroko rozumiane przyczyny wyboru przez skazanych drogi przestępczej. Przyczyny te często mają swoje źródło już w 13 K. Pierzchała, Kapelan więzienny w procesie resocjalizacji penitencjarnej, Toruń 2013, s J.D. Pol, Więzienna szansa, Warszawa 2008, s J.D. Pol, Więzienna szansa, Warszawa 2008, s K. Pierzchała, Kapelan więzienny w procesie resocjalizacji penitencjarnej, Toruń 2013, s J.D. Pol, Więzienna szansa, Warszawa 2008, s Tamże, s. 67.

4 95 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y dzieciństwie osadzonych. Wśród nich można wymienić brak miłości i ciepła ze strony rodziców, nałogi członków rodziny, nieodpowiednie wzorce wychowawcze, przemoc i inne dysfunkcje życia rodzinnego. Wskazane powikłania często mają tragiczne skutki. Powodują tworzenie się stanów traumatycznych u młodych ludzi, co z kolei nierzadko prowadzi do zachowań niezgodnych z prawem 19. Celem duchownych jest pomoc skazanym w zamknięciu tych etapów w życiu, z którymi mają niekoniecznie dobre wspomnienia. Dzięki temu, osadzeni mają możliwość rozpoczęcia nowego życia, które będą kontynuować po odbyciu kary. W ramach więziennych praktyk religijnych propagowany jest chrześcijański dekalog, który jest źródłem samych pozytywnych wartości, takich jak miłość, dobro, moralność, czy też kultura współżycia społecznego między współtowarzyszami odbywania kary pozbawienia wolności. Dzięki temu duchowni nakierowują osadzonych na sens ich wewnętrznej przemiany i motywują ich do ciężkiej pracy nad sobą. Wszystkie wskazane wartości powinny być podstawą działania każdego człowieka, jednak w przypadku osób pozbawionych wolności jest to szczególnie ważne, ponieważ wzorce te zostały często w ogromnym stopniu naruszone. Duszpasterze więzienni mają za zadanie wzorce te przywrócić. Dobrym wzorem do naśladowania dla polskich kapelanów więziennych jest brazylijski prawnik, pisarz i dziennikarz dr M. Ottoboni. Stworzył on pewien system naprawczy więźniów, który powinien rozpocząć się jeszcze w czasie odbywania kary pozbawienia wolności. System ten jest pewną formą «więzienia religijnego» nazwaną APAC (Association for Protection and Aid to Convicts). Filozofia ta opiera się na dziesięciu przykazaniach, które powinny być podstawą funkcjonowania nie tylko osób skazanych: I. Miłość jako droga życia II. Dialog ze zrozumieniem III. Dyscyplina z miłością IV. Praca jako element zasadniczy V. Braterstwo i szacunek jako cele VI. Odpowiedzialność za własną rehabilitację VII. Pokora i cierpliwość, aby przezwyciężyć VIII. Rozumienie, aby oświecić umysł IX. Rodzina jako wsparcie X. Bóg jako źródło wszystkiego 20. Wskazując na pewne przykłady inicjatyw duszpasterstwa więziennego w Polsce należy zwrócić uwagę na instytucje wymienione przez ks. Pawła Wojtasa, Naczelnego Kapelana Więziennictwa, który w ramach jednej z konferencji naukowych wypowiadał się na temat udziału osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych. Placówki korekcyjne, które wyszczególnił by udowodnić faktyczne działania Kościoła Rzymsko-katolickiego w zakresie resocjalizacji skazanych to: postpenitencjarny dom Emaus w Gdańsku, dom dla byłych więźniów we Wrocławiu, Fundacja Barka prowadzona przez księdza kapelana zakładu karnego ze Strzelec Opolskich, fundacja Dobrego Łotra w Świnoujściu oraz Stowarzyszenie Bractwo Więzienne 21. Wszystkie wskazane organizacje i fakt ich prężnego działania są dowodem na to, że takie instytucje są potrzebne oraz mają ogromny wpływ na proces resocjalizacji penitencjarnej i postpenitencjarnej. Warto przy tym wskazać, że kapelani więzienni nie uczestniczą w podejmowaniu decyzji w sprawie zwolnień czy też udzielania przepustek więźniom, dlatego udział osadzonych w religijnym programie naprawczym, organizowanym w ramach duszpasterstwa więziennego jest całkowicie dobrowolnym wyborem, zdeterminowanym szczerymi pobudkami uzyskania osobowościowych, społecznych i kulturowych korzyści. V. Podsumowanie Reasumując, duszpasterstwo więzienne jest istotnym elementem odpowiedniego funkcjonowania zakładów karnych, jako instytucji stworzonych w celu resocjalizacji osób popełniających przestępstwa. Kapelani więzienni, pełniący swoją posługę, mają ważny wpływ na procesy naprawcze skazanych. Starają się przywrócić w świadomości osadzonych odpowiednie postawy moralne oraz wartości takie jak: miłość, dobro, czy też szacunek do drugiej osoby. Duchowni wskazują również na istotną rolę rodziny w procesie resocjalizacji osób pozbawionych wolności, organizując skazanym spotkania z bliskimi. Działalność duszpasterstwa więziennego jest również kluczowym przejawem poszanowania wolności sumienia i wyznania osadzonych. Nie jest to jednak jedyny przejaw uznawania praw religijnych w zakładach karnych. Wyrazem takim jest również obowiązek zapewniania więźniom diet zgodnych z ich przekonaniami 19 P. Wojtas, Duszpasterstwo więzienne wśród alternatywnych form resocjalizacji skazanych, [w:] W poszukiwaniu alternatywnych form i metod resocjalizacji skazanych, red. H. Malicka-Gorzelańczyk, P. Prusak, Bydgoszcz 2008, s P. Wojtas, Duszpasterstwo więzienne wśród alternatywnych form resocjalizacji skazanych, [w:] W poszukiwaniu alternatywnych form i metod resocjalizacji skazanych, red. H. Malicka-Gorzelańczyk, P. Prusak, Bydgoszcz 2008, s P. Wojtas, Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych, [w:] Udział osób duchownych w realizacji sprawiedliwości naprawczej i wykonywaniu kar kryminalnych. Materiały z konferencji naukowej, red. J. Zagórski, Warszawa 2004, s

5 K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 96 religijnymi 22, wynikający m.in. z przepisu art. 109 Kodeksu karnego wykonawczego. W ramach podsumowania niniejszego opracowania warto przytoczyć dość znany przykład realizacji wskazanego prawa przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, który w wyroku w sprawie Janusza Jakóbskiego przeciwko Rządowi Rzeczpospolitej Polskiej, orzekł na rzecz skarżącego zadośćuczynienie za naruszenie jego prawa do uzewnętrzniania swojego wyznania poprzez powstrzymywanie się od spożywania pokarmów mięsnych 23. Władze, do których wielokrotnie wnioskował skarżący w sprawie przyznania mu diety bezmięsnej, odmawiały mu, powołując się na niemożliwość zapewnienia każdemu więźniowi diety zgodnej z jego przekonaniami religijnymi. W związku z tym skazany wniósł skargę do Trybunału, która po wnikliwej analizie stanu faktycznego i argumentów stron została uznana za dopuszczalną i uzasadnioną. Pomimo, iż przytoczona sprawa bezpośrednio nie dotyczy tematyki niniejszego artykułu, ma istotne znaczenia dla respektowania szeroko rozumianych praw związanych z wolnością sumienia i wyznania. Są to prawa, których realizacja prowadzi do uduchowienia i umoralnienia osadzonych w zakładach karnych, co jest jednym z ważniejszych elementów resocjalizacji. Kończąc rozważania na temat duszpasterstwa więziennego należy kolejny raz wskazać, że człowiek zawsze pozostanie człowiekiem, niezależnie od tego jaką zbrodnię popełni. Każdy człowiek natomiast, zasługuje na respektowanie jego praw i wolności, zwłaszcza tych wynikających z ustawy zasadniczej - Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. *** Freedom of conscience and religion is one of the most important freedoms flowing from the Polish Constitution. It is also implemented in prisons. An expression of this freedom is an activity of prison priests. They have an important role of rehabilitation of convicts. Prison chaplains are organizing liturgies and other prayer meetings. Often, they are also talking directly with prisoners. Therefore, they know the motives convicted of criminal activity. If they know the motives of criminals, they can help them. They are also motivating prisoners to change their lives and give up crime. Such activities are relevant to the broadly understood convicted functioning in society. They also allow to improve their lives in the future, especially after release from prison. 22 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. z 1997 r. Nr 90, poz Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce [online], dostęp: , ms.gov.pl/pl/orzeczenia-etpcz/download,295,0.html.