FLAMANDZKIE BUDOWNICTWO KLAWISZOWYCH INSTRUMENTÓW SZARPANYCH NA PRZYKŁADZIE KOLEKCJI MUZIEKINSTRUMENTENMUSEUM W BRUKSELI 1

Transkrypt

1 Monika Stachowiak Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi FLAMANDZKIE BUDOWNICTWO KLAWISZOWYCH INSTRUMENTÓW SZARPANYCH NA PRZYKŁADZIE KOLEKCJI MUZIEKINSTRUMENTENMUSEUM W BRUKSELI 1 Budowa i historia klawiszowych instrumentów szarpanych powinny być znane każdemu grającemu na klawesynie. Wiedza o instrumencie jest bowiem niezbędna do właściwego wydobycia dźwięku (artykulacja) oraz do różnicowania wielu aspektów gry (np. registracja). Klawesynista powinien także należycie przygotować instrument do gry przez wybór odpowiedniej temperacji zgodnej z okresem, w jakim powstał wykonywany repertuar. Zatem istotne jest, aby wykonawca nieustannie pogłębiał wiedzę na temat dawnych instrumentów (ośrodków, w których powstawały) oraz dzieł, które były na nich wykonywane. Niniejszy artykuł dotyczy zagadnienia klawiszowych instrumentów szarpanych, powstałych w jednym z najważniejszych ośrodków w Europie Flandrii. Działająca tam rodzina Ruckersów stworzyła wyjątkowe dzieła, będące inspiracją dla innych pokoleń budowniczych, także współczesnych twórców kopii dawnych instrumentów. Wyjątkowe znaczenie szkoły flamandzkiej byłoby niemożliwe bez odpowiedniej sytuacji ekonomicznej Antwerpii najbogatszego w tym czasie miasta Europy. Po przedstawieniu dziejów miasta i struktury skupiającego artystów Cechu Świętego Łukasza 2, zostaną omówieni kolejni członkowie rodu Ruckersów oraz ich twórczość. Zestawienie podobieństw i różnic instrumentów powstałych we Flandrii i Italii jest niezbędnym tłem do końcowej analizy wybranych eksponatów z Muziekinstrumentenmuseum w Brukseli. Każdy egzemplarz kolekcji został utrwalony na zdjęciu i opisany. Instrumenty występujące w artykule są wyjątkowe ze względu na swą wartość koncertową lub artystyczną, lub też założenie konstrukcyjne. Wytypowane eksponaty to dzieła Ioesa Kaersta oraz przedstawicieli rodziny Ruckersów. W artykule wykorzystano głównie literaturę anglojęzyczną badania Granta O Briena 3 oraz Pascale Vandervellen 4, które dotyczą historii szkoły flamandzkiej, dziejów tworzących ją budowniczych oraz zachowanych instrumentów. Autorstwo wielu dawnych instrumentów nadal wymaga ustalenia lub potwierdzenia, a dogłębne badania koneksji rodzin budowniczych oraz ich relacji z innymi twórcami może pomóc w identyfikacji. 1 Artykuł powstał na podstawie pracy licencjackiej obronionej na wydziale Fortepianu, Organów, Klawesynu, Muzyki Dawnej i Jazzu Akademii Muzycznej w Łodzi w 2018 roku, napisanej pod kierunkiem dr hab. Ewy Mrowcy-Kościukiewicz. 2 Nazwa organizacji przejęta została z literatury anglojęzycznej (Guild of St. Luke). Por. G. O Brien, Ruckers: A harpsichord and virginal building tradition, Cambridge 1990, s G. O Brien, dz. cyt. 4 P. Vandervellen, The golden Age of Flemish Harpsichord Making a Study of the MIM s Ruckers Instruments, Bruksela

2 Złoty wiek w dziejach Antwerpii Flandria to kraina historyczno-geograficzna, z której wywodzą się jedne z najbardziej znanych XVI- i XVII-wiecznych klawiszowych instrumentów szarpanych. Wiele z nich powstało w Antwerpii, głównym ośrodku nad rzeką Skaldą. Złotym okresem w jego dziejach był wiek XV, kiedy miasto prężnie prosperowało i posiadało wielu mieszkańców. Kwitł także handel, dzięki któremu sytuacja ekonomiczna była bardzo dobra. W takich warunkach spokojnie mogło rozwijać się życie artystyczne. Kolejny wiek okazał się już nie tak łaskawy dla mieszkańców Antwerpii. Walka między katolikami a protestantami doprowadziła do regresu miasta. Znacząco zmniejszyła się liczba mieszkańców, a sytuacja ekonomiczna znacznie się pogorszyła. Po objęciu rządów przez Alberta VII i Izabelę, córkę Filipa II z dynastii Habsburgów, w 1609 roku podpisano dwunastoletni rozejm z protestanckimi Zjednoczonymi Prowincjami, Antwerpia weszła w drugi złoty wiek. Życie kulturalno-artystyczne ponownie zaczęło rozkwitać i wracać do dawnej świetności. Wraz z bogaceniem się miast, artyści, malarze, budowniczowie instrumentów zyskiwali nowe wartościowe zamówienia 5. Cech Świętego Łukasza w Antwerpii Od średniowiecza w całej Europie, a zwłaszcza w Niderlandach, cechy miejskie, zwane także gildiami, skupiały rzemieślników oraz przedstawicieli poszczególnych zawodów. W Antwerpii najwybitniejsi malarze, muzycy czy pisarze skupieni byli w Cechu Świętego Łukasza, patrona artystów. Pierwsze zapiski o jego powstaniu pochodzą z 1382 roku. Należeli do niego także: rzeźbiarze, drukarze, rytownicy, złotnicy, garncarze i skrzyniarze. Prawdopodobnie w gildii byli również uliczni handlarze (kupcy dywanów i sukien, lakiernicy), nauczyciele, a nawet lekarze (Łukasz Ewangelista uznawany był także za ich patrona). Wstąpienie do Cechu Świętego Łukasza nie było łatwe i przysługiwało jedynie obywatelom Antwerpii. Podróżujący artyści nie mogli współpracować z cechem, chyba że mieli w planach stały pobyt w mieście. Aby zyskać uznanie mistrzów, należało przedstawić dowód swojej rzemieślniczej lub artystycznej działalności. Niektórzy z artystów zostawali również na stażu u uznanego już członka gildii, w celu doskonalenia swoich umiejętności. Mimo to komisja mogła dane zgłoszenie odrzucić lub wstrzymać. Takie wymagania utrzymywały wysoki poziom wśród twórców. Pojawienie się w gildii kupców i handlarzy umożliwiło handel w obrębie bractwa, a ceny dzieł sztuki i innych produktów były regulowane w sposób atrakcyjny dla obu stron 6. Gorszą stroną przynależności cechowej była wysoka opłata wpisowa, którą pobierano od uczniów i praktykantów. Ponadto niektórzy mistrzowie blokowali uczniom możliwość przynależności do zrzeszenia. Przykładem może być staż Ioannesa Coucheta, który przez szesnaście lat pracował u swojego wuja Ioannesa Ruckersa i dopiero po jego śmierci uzyskał stopień czeladnika. W członkostwie pomocne były również koneksje rodzinne, dlatego dla ubogich przybyszów 5 G. O Brien, dz. cyt., s Tamże, s

3 z odległych miejsc otrzymanie takiego tytułu było w gruncie rzeczy niemożliwe. Cech stawiał wysokie wymagania i wytyczne, przez co wprowadzanie innowacji lub własnych wynalazków było procesem trudnym i długotrwałym. Ustalone już schematy i wzorce były praktycznie niepodważalne. Przykładem trzymania się sztywnych zasad wytyczonych przez cech może być działalność trzech pokoleń rodziny Ruckersów. W ciągu bez mała osiemdziesięciu lat pracy ogromna ilość ruckersowskich instrumentów wyglądała jednorodnie. Twórcy klawiszowych instrumentów szarpanych początkowo pracowali samodzielnie i sami sprzedawali swoje dzieła, jedynie nieliczne nazwiska figurują w członkowskich księgach Cechu Świętego Łukasza, a dołączenie do niej budowniczych nie było wcześniej regulowane. Jednym z pierwszych odnotowanych budowniczych byli bracia Karest. Goosent Karest początkowo zapisany jako malarz (od 1519 roku), a następnie uczeń swojego starszego brata Ioesa, który przystąpił do cechu jako budowniczy instrumentów w 1523 roku 7. Dopiero w 1557 roku dziesięciu budowniczych zwróciło się do władz Cechu Świętego Łukasza z prośbą o regulacje i ustalenie zasad sprzedaży swoich instrumentów w Antwerpii 8. Do stowarzyszenia przyjęci zostali: Ioes Carest (Karest), Marten Blommesteyn, Jacop Theeuwes, Aelbrecht Van Neeren, Hans Bos d Orgelmakere, Chistoffel Blommesteyn, Goosent Carest, Jacop Aelbrechts, Marten Van der Biest oraz Lodewyck Theeuwes. Wspólnie z gildią stworzyli oni 10-punktowe rozporządzenie, w którym dokładnie określili warunki przyjmowania do cechu kolejnych budowniczych. Dnia 28 marca 1558 roku rozporządzenie to zostało zaakceptowane i uchwalone w Antwerpii przez Jana van Immerseele a 9. Nowe prawo uniemożliwiało budowę lub sprzedaż instrumentów klawiszowych w Antwerpii przez osoby spoza gildii. Nałożono również obowiązek sygnowania instrumentów w przypadku klawesynów mogła to być rozeta z inicjałami budowniczego oraz ozdobna tapeta na przedniej płycie oraz boczkach wewnętrznych skrzyni instrumentu. Liczne przykłady wskazują, że rozeta nie zawsze była wiarygodną sygnaturą. Każdy z warsztatów posiadał oryginalny wzór tapety, którą ozdabiano klawesyny, wirginały, szpinety. Na papierowej tapecie stemplowane były wzory zaczerpnięte z dwóch renesansowych ksiąg zawierających wzory ornamentów: La fleur de la science de pourtraicture (1530 rok) Françoisque a Pellegrina oraz Variorum protractionum quas vulgo Maurisias vocant libellus (1554 rok) Balthasara Sylviusa Pisownia nazwiska Karest nie jest ujednolicona. Prawdopodobnie chodzi o braci Goosenta i Joannesa Karestów, którzy jako pierwsi dołączyli do gildii, a następnie byli członkami stowarzyszenia dziesięciu budowniczych. Nazwisko to pojawia się w wielu wersjach: Goosent Kareest, Ghoosen Carest, Joos Kerrest, Joos Carest, Ioes Karest. F. Hubbard, Three centuries of harpsichord making, Cambridge - Massachusetts 1965, s G. O Brien, dz. cyt., s F. Hubbard, dz. cyt., s G. O Brien, dz. cyt., s

4 Biogramy wybranych przedstawicieli rodziny Ruckersów i Couchetów Dzieje flamandzkiego budownictwa klawiszowych instrumentów szarpanych związane były z jedną rodziną, która opanowała cały ten rejon oraz wpłynęła na inne ośrodki. Ród Ruckersów, spokrewniony w późniejszym czasie z Couchetami, przez kilka pokoleń tworzył jedne z najlepszych instrumentów klawiszowych w Europie i poza jej granicami. Nawet wiele lat po okresie świetności jego wpływ na inne szkoły był ogromny (z wyjątkiem Italii) 11. Instrumenty budowane przez Ruckersów wysyłano w różne zakątki Europy. Wraz z rozwojem muzyki przeznaczonej na klawiszowe instrumenty szarpane, niektóre z tych instrumentów poddawano w późniejszym czasie przebudowom. Nazwisko Ruckers pojawia się w archiwach antwerpskiej katedry oraz w księgach Cechu Świętego Łukasza w bardzo różnych formach, takich jak: Ruyckers, Rueckers, Rieckers, Rueckaers, Rycardt, Rickaert, Ruckeerts, Ryckers, Ricaert, Ruckaert 12. Wiadomo, że rodzina słynnych budowniczych pochodziła z Niemiec. Podróżujący po Niderlandach Albrecht Dürer prawdopodobnie zilustrował jednego z ich przodków, niejakiego Arnolda Ruckersa (Rückersa) z Seligenstand, który był budowniczym organów oraz snycerzem. Jego instrumenty powstawały w różnych niemieckich miastach między rokiem 1508 a Grant O Brien rozważa w swojej książce to pokrewieństwo i zbieżność nazwisk, gdyż rodzina Ruckersów również zajmowała się reperacją i strojeniem organów. W związku z tym, że nie ma wystarczających informacji na ten temat, za pierwszego budowniczego rodu Ruckersów uważa się Hansa Ruckersa (por. tab. 1). Tabela 1. Genealogia rodu Ruckersów i Couchetów 14 Przedstawiciele rodziny Ruckersów i Couchetów Lata życia Stopień pokrewieństwa Hans Ruckers 1550?-1598 Nestor rodu Ioannes Ruckers Syn Hansa Ruckersa Andreas I Ruckers lub 1653 Syn Hansa Ruckersa Andreas II Ruckers lub 1655 Syn Andreasa I Ruckersa Ioannes I Couchet Syn Cathariny Ruckers / wnuk Hansa Ruckersa Ioannes II Couchet ? Syn Ioannesa I Coucheta Petrus Ioannes Couchet ? Syn Ioannesa I Coucheta Ioseph Ioannes Couchet Syn Ioannesa I Coucheta Abraham Ioannes Couchet ? Syn Ioannesa I Coucheta 11 P. Vandervellen, Harpsichord, spinets and virginals, Bruksela 2013, s G. O Brien, dz. cyt., s Tamże, s Na podstawie: E. L. Kottick, A History of the Harpsichord, Indiana University Press 2003, s

5 Hans Ruckers Hans Ruckers, syn Fransa Ruckersa urodził się około 1550 roku w Mechelen. 25 czerwca 1575 roku poślubił Adriane Knaeps w antwerpskiej katedrze Najświętszej Marii Panny. Świadkami tej ceremonii byli Marten van der Biest, budowniczy klawesynów oraz Adam Boest. Od roku 1579 Hans widnieje w dokumentach gildii jako claversinbalmakerre. W latach 1591 i 1593 był odpowiedzialny za strojenie i renowację katedralnych organów. Wśród jedenaściorga dzieci Hansa i Adriany tylko pięcioro przeżyło wczesne dzieciństwo. Było to kolejne pokolenie budowniczych klawesynów, które niżej przedstawimy. W roku 1594 pojawiają się informacje o kupnie domu przez Hansa Ruckersa przy Jodenstraat. Dom ten nazywany był de cleyn clavecingel co oznacza mały klawesyn. Wiadomo, że w późniejszych latach dom wraz z warsztatem odziedziczył syn Ioannes, a w późniejszym czasie wnuk Ioannes Couchet. Hans Ruckers zmarł prawdopodobnie w 1598 roku, a jego żona Adriana w 1604 roku. Nie jest pewne, u kogo Hans uczył się rzemiosła. Jego instrumenty przypominają dzieła Hansa Bosa, Martena van der Biesta i Johannesa Grauwelsa. Nie wiadomo, ile instrumentów jego autorstwa zachowało się do naszych czasów. Obecnie zidentyfikowano pięć, z których większość to wirginały (por. tab. 2). Tabela 2. Zachowane instrumenty H. Ruckersa Typ instrumentu Dwumanuałowy wirginał typu muselar de moeder met het kind Data powstania 1581 Aktualne miejsce, w którym znajduje się instrument Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku Szpinet wirginał 4 voeten 1583 Musée de la musique w Paryżu Prostokątny szpinet wirginał 6 voeten 1591 Gruuthuuse Museum w Brugii Dwumanuałowy wirginał typu muselar de moeder met het kind 1591? Uniwersytet w Yale Jednomanuałowy klawesyn i wirginał 1594 Kunstgewerbemuseum, Schloss Köpenick w Berlinie Ioannes Ruckers Był pierwszym synem Adriany Knaeps i Hansa Ruckersa. Urodził się w 1578 roku, a od 1598 roku występuje w księgach katedry jako stroiciel i konserwator organów. W wieku 26 lat, po śmierci matki, przejął opiekę nad rodzinnym domem oraz warsztatem. Prawdopodobnie od 1611 roku został członkiem gildii, ale już we wcześniejszych latach budował instrumenty. W roku 1604 za żonę pojął Marię Waelrant, córkę Raymondusa Waelranta, katedralnego organisty z Antwerpii. 15 Na podstawie: G. O Brien, dz. cyt., s Voet to historyczna jednostka długości miary we Flandrii, 4 voeten to ok mm. 77

6 Owocem związku były trzy córki: Francisca, Maria oraz Elizabeth. W tym samym roku podjął współpracę ze swoim młodszym bratem Andreasem, z którym po czterech latach podpisał porozumienie, dzięki któremu stał się właścicielem domu z warsztatem należących wcześniej do ich ojca 17. Swoje instrumenty sygnował inicjałami IR (Ioannes Ruckers) lub HR (Hans Ruckers) 18. Ze względu na to, że żona Ioannesa zmarła wcześnie, nie wydając na świat żadnego syna, uczniem i spadkobiercą rodzinnego rzemiosła uczynił swojego siostrzeńca Ioannesa Coucheta. Zmarł 29 września 1642 roku. Andreas I i Andreas II Ruckersowie Andreas I Ruckers urodził się w 1579 roku, jako drugi syn Hansa Ruckersa i Adriany Knaeps. Początkowo współpracował ze swoim bratem Ioannesem, a od roku 1605 oznaczał już instrumenty swoimi inicjałami. Jego żoną została Catharina de Vries, która urodziła mu siedmioro dzieci. Andreas zmarł między 1651 a 1653 rokiem. W roku 1607 urodził się jego potomek Andreas II Ruckers. Uczył się on rzemiosła, naśladując swojego ojca i dziadka, a w roku 1637 lub 1638 wstąpił do gildii i otrzymał tytuł mistrza. Od roku 1644 Andreas II i jego ojciec prawdopodobnie pracowali już osobno, chociaż nadal posługiwali się tą samą rozetą z inicjałami AR. Obecnie trudno jednoznacznie określić twórcę instrumentu mogą być to wczesne dzieła Andreasa II lub jego ojca. Andreas II poślubił Joanne Haechts, która urodziła sześcioro dzieci. Wczesna śmierć żony, opieka nad dziećmi, a w konsekwencji załamanie, spowodowały przedwczesną śmierć mistrza. Datuje się ją między 1654 a 1655 rokiem 19. Ioannes Couchet i synowie Jedną z córek Hansa Ruckersa była Catharina Ruckers, która w 1611 roku poślubiła lekarza, Carela Coucheta. Cztery lata później (2 lutego 1615 roku) wydała na świat syna Ioannesa, który przeżył jako jedyny z rodzeństwa. Ioannes uczył się już od najmłodszych lat w warsztacie swojego wuja, a zarazem mistrza Ioannesa Ruckersa. Prawdopodobnie pracował tam aż do jego śmierci, czyli do roku Rok później Ioannes poślubił Angele van den Brant, a także otrzymał tytuł mistrza. Podobnie jak członkowie jego rodziny został wymieniony w dokumentach antwerpskiej katedry jako konserwator organów (notatka z 1646 lub 1647 roku) 20. Ioannes zmarł 4 kwietnia 1655 roku z powodu choroby. Tę datę potwierdził w swoim dzienniku Constantijn Huygens ( ), holenderski pisarz, poeta. Pojawia się tam epitafium w formie krótkiego poematu, do którego dołączony jest szkic trumny, w której pochowany został Couchet (por. ilustracja 1). Kształtem przypomina ona skrzynię klawesynu. 17 Tamże s G. O Brien ustalił, że Hans Ruckers i jego najstarszy syn Ioannes używali wymiennie różnych form imion, takich jak: Ioannes, Joannes, Johannes, Jan lub Hans. Z tego powodu pojawia się dodatkowa trudność w uzyskaniu informacji biograficznych lub o stworzonych przez nich instrumentach. Por. tamże, s Tamże s Tamże s

7 Grafdicht In dese kromme kist rust Ian Couchet; met reden: Sij beeldt syn ambacht uijt en past nett op syn leden; De korst na de Pasteij. Dan, leser, weet daer bij, Hy light niet op syn rugg, maer op syn slincke zij. [8. Apr. 1655]. 21 Ilustracja 1. Fragment dziennika C. Huygensa 22 Po śmierci męża Angela van den Brant postanowiła dalej prowadzić warsztat. W roku 1656 zaczęła współpracę z Simonem Hagaertsem, budowniczym klawesynów. Miał on prawo do korzy- stania z narzędzi i notatek Ioannesa, w zmian miał przez osiem lat uczyć rzemiosła Petrusa, 21 Tamże s O Brien przytacza także angielski przekład J. A. Worpa: Epitaph In this crooked box rests Jan Couchet; for a good reason: It shows his craft, and fits his shape exactly - The crust fits the filling. Then, reader, know from this, He lies not on his back, but on his left side. [8 April 1655]. Tłumaczenie autorki artykułu z języka angielskiego: Epitafium W tej zakrzywionej skrzyni spoczywa Jan Couchet; nie bez powodu: Świadczy ona o jego rzemiośle i jest dopasowana do jego kształtu - Skrzynia idealnie pasuje do jej wypełnienia. Czytelnik zaś z tego się dowiaduje, że nie leży on na plecach, lecz na lewym boku. [8 kwietnia 1655]. 22 Zdjęcie przedstawia tablicę informacyjną z Muziekinstrumentenmuseum, której treść została zaczerpnięta z dziennika C. Huygensa. Wszystkie zamieszczone niżej zdjęcia wykonane zostały przez autorkę artykułu. 79

8 drugiego syna Coucheta. Z nieznanych powodów w roku 1661 doszło do rozwiązania umowy, a Petrus jedynie rok kształcił się u Hagaertsa. Prawdopodobnie z tego powodu nie widnieje w księgach Cechu Świętego Łukasza. Najstarszy syn Ioannes II Couchet wstąpił do cechu w 1655 lub 1656 roku. Niedługo potem dołączyli do niego również młodsi bracia, czternastoletni Ioseph Ioannes oraz jedenastoletni Abraham 23. Niewiele wiemy o dzieciach Ioannesa I Coucheta. Spośród drugiego pokolenia Couchetów zachowały się jedynie instrumenty Iosepha Ioannesa. Wiemy, że cierpiał on z powodu choroby psychicznej i był wielokrotnie leczony. Rok jego śmierci (1706) uznany został przez badaczy za koniec dynastii Ruckersów i Couchetów. W późniejszych latach instrumenty zbudowane przez Ruckersów poddawane były licznym przebudowom. Takie praktyki szczególnie popularne były we Francji pod koniec XVII i w XVIII wieku i zwano je petit ravalement lub grand ravalement. Pierwsze określenie dotyczyło powiększenia zasięgu klawiatury bez ingerencji w skrzynię instrumentu (wymiana klawiatury, wykonanie nowych sit, dodanie skoczków, przepięcie strun, obsadzenie kołków w strojnicy), w drugim przypadku miała miejsce ingerencja w mechanikę instrumentu (powiększenie skrzyni, płyty rezonansowej oraz strojnicy). W niektórych przypadkach grand ravalement polegało na dodaniu drugiego manuału 24. Instrumenty budowane przez Ruckersów i Couchetów Klawesyn skrzydłowy Klawiszowy instrument szarpany ze strunami ułożonymi prostopadle do klawiatury. W budownictwie flamandzkim najczęściej posiadał jeden manuał z dyspozycją 8 i 4 oraz rejestr lutniowy. Miał zasięg niepełnych czterech oktaw C/E c 3 (45 klawiszy) z tzw. krótką oktawą w basie 25. W ośrodku flamandzkim budowano także klawesyny dwumanuałowe. Były to jednak tak zwane instrumenty transponujące, w których górna klawiatura posiadała zasięg C/E c 3 (45 klawiszy), podczas gdy dolna C/E f 3 (50 klawiszy) brzmiała o kwartę niżej. Klawiatury nie były ułożone symetrycznie, wobec czego nie było możliwości łączenia manuałów 26. Na przełomie XVII i XVIII wieku instrumenty dwumanuałowe były poddawane przebudowie, tzw. ravalement, dzięki czemu obie klawiatury mogły być używane równocześnie. Wirginał Wirginał to mały, klawiszowy instrument szarpany o prostokątnym (lub wielokątnym) kształcie. Posiada jeden manuał z rejestrem 8 (zasięg jak w jednomanuałowym klawesynie). Struny zamocowane są równolegle do klawiatury, począwszy od strun basowych z przodu wirginału. Skoczki umieszczono wzdłuż linii biegnącej od lewej strony z przodu instrumentu 23 G. O Brien, dz. cyt., s E. Mrowca, Laboratorium VII, Notes Muzyczny 2017 nr 8, s Krótka oktawa jest charakterystycznym układem klawiszy w najniższej oktawie instrumentu, gdzie Gis oraz Fis odpowiadają dźwiękom E i D, natomiast najniższy klawisz E to dźwięk C. Taki układ pozwalał w małym korpusie instrumentów zmieścić najczęściej używane dźwięki. 26 E. Mrowca, dz. cyt., s

9 do tyłu instrumentu po prawej stronie. Flamandzkie wirginały posiadają klawiaturę, która wpuszczona jest w instrument. Ze względu na umieszczenie klawiatury wyróżniamy dwie odmiany wirginału: szpinet (z lewej strony) oraz muselar (po prawej). Szpinet Instrument typu wirginał z rejestrem 8, klawiaturą umieszczoną z lewej strony instrumentu. Struny szarpane są blisko mostka, dzięki czemu dźwięk ma ostrzejszą barwę. Jest to podobna do klawesynu proporcja długości aktywnej struny, stąd brzmienie najbardziej zbliżone do klawesynu. Skoczki umieszczone są blisko lewego mostka. Muselar Instrument typu wirginał z dyspozycją 8, klawiaturą umieszczoną z prawej strony, struny szarpane są w połowie długości. De moeder met het kind Instrument złożony z dwóch osobnych wirginałów: główny moeder (dyspozycja 8 ) i kind (4, strojony o oktawę wyżej). Na instrumencie może grać jedna lub dwie osoby jednocześnie. Jeśli mniejszy instrument jest precyzyjnie nałożony na główny, możliwe jest połączenie rejestrów obu instrumentów (uzyskana wówczas dyspozycja to: 8 i 4 ) 27. Ottavino Nieduży instrument typu wirginał z rejestrem 4. Może być również częścią instrumentu de moeder met het kind 28. W takiej sytuacji będzie pełnił rolę mniejszego instrumentu (kind). Instrumenty flamandzkie były niezmiernie cenione przez dawnych wykonawców i dlatego stały się wzorem dla współcześnie wykonywanych kopii. Ze względu na wysoką wartość w XVII i XVIII wieku zdarzały się częste próby falsyfikacji przypisano wówczas autorstwo dzieła znanemu budowniczemu lub słynnemu warsztatowi. Trudność w identyfikacji związana była z faktem, że wielu flamandzkich budowniczych już w tym czasie nie żyło. Ze względu na liczne przypadki fałszowania sygnatur w celu pomnożenia wartości instrumentu ich atrybucja była często błędna. Obecnie potwierdzanie autentyczności instrumentów flamandzkich nierzadko stanowi spore wyzwanie dla naukowców. Flamandzka i włoska szkoła budowy instrumentów klawiszowych Do dzisiejszych czasów przetrwało niewiele flamandzkich klawiszowych instrumentów szarpanych, zbudowanych przed okresem działalności rodziny Ruckersów. Inna sytuacja ma miejsce w przypadku konkurencyjnej dla Antwerpii Italii. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że mimo znacznej odległości style flamandzki i włoski wzajemnie się przenikały, o czym 27 Skoczki małego instrumentu poruszane są przez skoczki głównego. 28 Matka i dziecko. 81

10 świadczy jeden z najstarszych zachowanych wirginałów Ioesa Karesta (1548 rok) przechowywany obecnie w Muziekinstrumentenmuseum 29. Budowniczy połączył w nim zasady stylu flamandzkiego z włoskim 30. Według Franka Hubbarda początki obu szkół mogą wywodzić się z Burgundii. Opis instrumentów klawiszowych występuje w manuskrypcie Arnaulta de Zwolle a (XV wiek) 31, wraz z ryciną przedstawiającą klawesyn. Autor umieszcza tam również przykład mechanizmu, który odpowiada za szarpanie strun (skoczki) 32. Instrumenty flamandzkie, w odróżnieniu od włoskich, mają inną wagę i zewnętrzny kształt. Klawesyny te są cięższe, a boczki skrzyni wykonane są z miękkiego drewna o grubości ok. 1,25 cm, włoskie natomiast konstruowano z cieńszego drewna cyprysowego. Smukły kształt i długi korpus wyznaczała zasada pitagorejska, odnosząca się do ostrunowania i skali instrumentu. Flamandowie stosowali odmienną od Włochów technikę budowy, zgodnie z którą długość aktywnej struny c 2 wynosiła ok. 35,5 cm (ok cm więcej niż we włoskich instrumentach), ale niższe oktawy nie były zwielokrotnieniem jej długości 33. Oznacza to, że długość strun basowych była tak dostosowana, aby instrument posiadał mniejsze wymiary długości skrzyni niż włoskie instrumenty. Taki sposób ostrunowania wpływał również na złagodzenie zakrzywienia mostka, przez co skrzynia instrumentu wydaje się szersza i masywniejsza w porównaniu z budownictwem włoskich klawesynów. Inne były zdobienia flamandzkich wirginałów, szpinetów i klawesynów wewnętrzną część skrzyni wyklejano ozdobną tapetą. Płyta rezonansowa zdobiona była zwykle motywami florystycznymi i zwierzęcymi (ptaki, owady, wodne stworzenia), zaś zewnętrzna część skrzyni mogła być ozdobiona imitacją zielonego marmuru. Przy zdobieniu chętnie wykorzystywano tzw. technikę mazerunku, która polegała na imitacji rysunku słojów drewna. Niestety większość zachowanych instrumentów została przemalowana pod koniec XVII i w XVIII wieku. Pewnym jest fakt, że członkowie gildii, którzy byli mistrzami malarstwa, współpracowali z budowniczymi i zdobili ich instrumenty. Możliwe, że opisane wyżej wstąpienie do Cechu Świętego Łukasza grupy dziesięciu budowniczych (w 1558 roku), związane było z chęcią nawiązania współpracy z malarzami 34. Taki wniosek potwierdzają instrumenty, jak np. wirginał Ioesa Karesta, który nie był zdobiony w charakterystyczny flamandzki sposób. Na wewnętrznej stronie klapy instrumentu występowały często łacińskie sentencje (por. tab. 3). 29 Prawie pewne jest, że był tak nazywany Joos Carest, wyżej wspomniany członek gildii. 30 Charakterystyczny dla włoskiego stylu wielokątny kształt skrzyni wirginału oraz zewnętrzna skrzynia instrumentu. Wbudowana klawiatura oraz zdobienia są charakterystyczne dla stylu flamandzkiego. 31 Manuskrypt pt. Les Traités d Henri Arnaut de Zwolle et de divers anonymes z 1440 roku, znajduje się obecnie w Biblioteque National w Paryżu (sygn. Ms. B. N. latin 7295). 32 F. Hubbard, dz. cyt., s Długość struny c¹ w włoskim instrumencie jest podwojeniem struny c 2, czyli ma ok. 71cm. Flamandowie nie umieszczali strun wielokrotnie dłuższych, dlatego korpusy ich instr. są krótsze, ale masywniejsze. 34 F. Hubbard, dz. cyt., s

11 Tabela 3. Przykładowe sentencje występujące na instrumentach flamandzkich 35 Tekst łaciński MVSICA DVLCE LABORVM LEVAMEN SCIENTIA NON HABET INIMICVM NISI INGNORANTEM ARS NON HABET INIMICVM NISI IGNORANTEM DVLCISONVM REFICIT TRISTIA CORDA MELOS MVSICA MAGNORVM SOLAMEN DVLCE LABORVM AVDI VIDE ET TACE SI VIS VIVERE IN PACE ACTA VIRVM PROBANT CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT DISCORDIA MAXIMAE DILABVNTUR SOLI DEO GLORIA (ET SANCTVM NOMEN EIVS) SIC TRANSIT GLORIA MVNDI MVSICA LAETITIAE COMES MEDICINA DOLORVM CONCORDIA MVSIS AMICA Polskie tłumaczenie Muzyka jest słodką pociechą dla pracy Wiedza nie ma nieprzyjaciół poza ignorancją Sztuka nie ma nieprzyjaciół poza ignorancją Melodia podnosi smutne serca słodkim dźwiękiem Muzyka jest słodką pociechą dla wielkich wysiłków Słuchaj, patrz, milcz, jeśli chcesz żyć w spokoju Czyny świadczą o człowieku Harmonią małe rzeczy wzrastają, dysharmonią nawet największe się rozpadają Tylko Bogu chwała (I świętemu imieniu Jego) Tak przemija chwała świata Muzyka jest towarzyszką radości, lekarstwem na smutek Zgoda jest przyjaciółką muzyki Rozwiązaniem charakterystycznym dla Flamandów był wirginał z klawiaturą wbudowaną w masywną i ciężką skrzynię instrumentu. Włosi stosowali inne rozwiązanie, którym była wystająca na zewnątrz klawiatura przymocowana do spodu instrumentu. Korpus zwykle posiadał kształt pięciokąta, podczas gdy instrumenty flamandzkie miały kształt prostokątnej skrzyni 36. Analiza wybranych instrumentów z Muziekinstrumentenmuseum Kolekcja klawiszowych instrumentów szarpanych znajdująca się w Muziekinstrumentenmuseum w Brukseli jest bardzo bogata. Muzeum oferuje zwiedzającym podróż po różnych zakątkach Europy, prezentując eksponaty powstałe na przestrzeni kilkuset lat. Do przedstawionej niżej analizy wybrałam kilka instrumentów pochodzących z regionu Flandrii zbudowanych przez Ioesa Karesta oraz rodzinę Ruckersów i Couchetów. Są to eksponaty, które wyróżniają się pod względem budowy, wyglądu zewnętrznego i historii. Flamandzkie wirginały budowano z drewna topoli, a skrzynia instrumentu była masywna i dość ciężka. Boczki miały ok. 16 mm grubości, klawiatura wpuszczona była do środka instrumentu. Zasięg klawiatury obejmował C/E-c 5. Płyta rezonansowa wykonana była ze świerku. Po lewej stronie klawiatury znajdował się schowek na klucz do strojenia, pióra, skalpel lub inne potrzebne narzędzia. Budowniczowie dzielili instrumenty ze względu na rozmiar wyrażany w voeten (stopy flamandzkie). Stąd pojawiały się instrumenty w rozmiarach: 6, 5, 4½, 4, 3 lub 2½ voeten Za: G. O Brien, dz. cyt., s Tłum. polskie: ks. mgr Ł. Chudziński. 36 F. Hubbard, dz. cyt., s E. L. Kottick, dz. cyt., str

12 Klawesyny Ruckersów były jedno lub dwumanuałowe i podobnie jak wirginały budowano je z drewna topoli. Jednomanuałowy instrument miał długość 6 voeten i zasięg C/E do c³ oraz dyspozycję 8 i 4. Górna klawiatura była przesunięta względem dolnej w prawo ze względu na schowek. Skala dolnego manuału sięgała od C/E do f³, w brzmieniu były to dźwięki GG/BB i c³. Z tego powodu klawiatury nie łączyły się i miały inną barwę. Jak stwierdza Edward Kottick 38 są to właściwie dwa osobne instrumenty podobnie jak klawesyn z wirginałem czy de moeder met het kind. Występowanie transponującego manuału w flamandzkich klawesynach było przedmiotem licznych badań. Na przykład holenderski organista i kompozytor Quirinus Gerbrandt van Blankenburg ( ) stwierdził, że takie rozwiązanie zostało stworzone dla instrumentalistów, którzy nie potrafią transponować. Innym powodem mógł być fakt, że struny w obydwu manuałach szarpane były w inny sposób, dzięki czemu barwa również znacząco różniła się. Wiele kompozycji Jana Pieterszona Sweelincka ( ) opiera się na efekcie echa, gdzie takie zmiany barwowe były pożądane Wirginał Ioesa Karesta (1548 rok) Najstarsze zachowane do dziś klawiszowe instrumenty szarpane pochodzące z Flandrii to dwa wielokątne wirginały zbudowane przez Ioesa Karesta. Jeden z nich powstał w roku 1548 i obecnie znajduje się w Muziekinstrumentenmuseum w Brukseli (numer katalogowy 1587). Drugi powstał w roku 1550 przechowywany jest w Museo Nazionale degli Strumenti Musicali w Rzymie. Wirginał przedstawiony na ilustracji nr 2 posiada cechy, które mogą nawiązywać do włoskich lub niemieckich instrumentów. Jedną z nich jest skrzynia zewnętrzna, o której istnieniu informuje Kottick 40. Wymiary instrumentu to: 205mm wysokość, 1500mm szerokość oraz 500 mm głębokość 41. Ilustracja 2. Wirginał I. Karesta, Antwerpia 1548 rok 38 Tamże s Tamże s Tamże s Podane wymiary instrumentów zaczerpnięte zostały z wymienionych wyżej książek E. Kotticka i G. O Briena, a także P. Vandervellena (The golden Age ). 84

13 Zasięg instrumentu wynosi niepełne cztery oktawy od C/E do c 3 z zastosowaną w basie krótką oktawą. Porównując zachowane instrumenty zbudowane przez Karesta, wirginał z roku 1548 strojony był o tercję lub kwartę wyżej niż ten pochodzący z roku Różnią się one również wielkością starszy jest odrobinę mniejszy 42. Boczki instrumentu mają ok. 7 mm grubości i wykonane są z drewna jaworowego lub klonowego. Dolna listwa instrumentu ozdobiona jest na przemian surowym i pomalowanym na czarno drewnem. Skrzynia instrumentu zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz ozdobiona została łacińskimi sentencjami. Możliwy do odczytania jest jednak tylko fragment umieszczony na przodzie instrumentu: LAVDATE DOMINUM IN CORDIS ET ORGANO 43 i nazwisko budowniczego (IOES KAREST DE COLONIA 44 ). Ilustracja 3. Deska frontowa wirginału Płyta rezonansowa wykonana prawdopodobnie ze świerku oryginalnie była zdobiona, niestety malowidła nie są już widoczne. Klawisze są również zdobione chromatyczne, wykonane z dębu bagiennego, posiadają drobne wyżłobienia w połowie swojej długości. Instrument posiada dwie pozłacane, papierowe lub pergaminowe rozety wklejone w płytę rezonansową (jedna w kształcie koła, druga w kształcie gotyckiego okna). 42 G. O Brien, dz. cyt., s Chwalcie Pana na strunach i piszczałkach. 44 Ioes Karest z Kolonii. 85

14 Ilustracja 4. Rozety instrumentu 2. Wirginał typu muselar de moeder met het kind, Ioannes Ruckers (1610 rok) De moeder met het kind jest przykładem połączenia dwóch niezależnych instrumentów, dzięki mechanizmowi wynalezionemu przez rodzinę Ruckersów. Instrument Ioannesa Ruckersa z roku 1610 posiada numer katalogowy De kind umieszczony jest nad de moeder i strojony jest oktawę wyżej (rejestr 4 ). Przy połączeniu klawiatur obu instrumentów grający uzyskuje dwa rejestry 8 i Według numeracji Ruckersów główna część instrumentu sygnowana była numerem: m/23, mniejszy wirginał oznaczono jako: k/ P. Vandervellen, Harpsichords, spinets, s

15 Ilustracja 5.Wirginał muselar de moeder met het kind I. Ruckersa, Antwerpia 1610 rok Wymiary głównego de moeder to: 1710 mm długość, mm szerokość oraz 269 mm wysokość (255 mm bez listwy). Nie są to jednak oryginalne wymiary, ponieważ w instrumencie poszerzono skalę. Oryginalna klawiatura ma 647 mm, a po powiększeniu 766 mm. Wymiary de kind: 808 mm długość, 307 mm szerokość bez klawiatury ( mm z klawiaturą) oraz wysokość 127 mm bez listwy (138 mm z listwą). Podobnie jak w przypadku de moeder poszerzono klawiaturę 87

16 oryginalne wymiary to: 647 mm, poszerzona 760 mm 47. Klawiatura obu instrumentów sięgała oryginalnie od C/E do c³ (45 dźwięków, niepełna czterooktawowa klawiatura z krótką oktawą). Poszerzona klawiatura obejmuje dźwięki od C do f³ (54 dźwięki, cztery dźwięki zostały dodane w basie, a pięć w sopranie). Tego typu zmiany pojawiły się prawdopodobnie na początku XIX wieku, o czym świadczą przeprowadzone w Royal Institute for Culture Heritage badania drewna i umieszczonej na nim dekoracji wykorzystane pigmenty przypominają te, które używane były w XIX wieku 48. Klawisze zostały ponumerowane od wewnętrznej strony czerwonym kolorem (numeracja jest zapewne oryginalna). Klawisze chromatyczne wykonane były pierwotnie z drewna dębu bagiennego, kolejne z hebanu. Front klawiszy diatonicznych oryginalnie ozdobiony został wytłoczonym papierem, który później pomalowano na kolor czarny. Ilustracja 6. Klawiatura instrumentu de moeder Tylko część oryginalnych skoczków zachowała się do dzisiaj. Ich długość sięga: mm (de moeder), mm (de kind). Materiałem wykorzystanym do budowy języków było drewno bukowe, lipowe lub grabu. Tłumiki umieszczone na skoczkach są pojedyncze dla de kind i podwójne dla de moeder. W obu instrumentach mostki wykonane są drewna bukowego. Dla głównego instrumentu są to dwa mostki, prosty, obejmujący pierwsze 31 strun (C-g¹) oraz zakrzywiony dla kolejnych 23 strun ( gis¹-f ³). Struny w mniejszym wirginale zamontowane są do prostych mostków i obejmują skalę od a¹-f³. 47 P. Vandervellen, The golden Age, s Tamże. 88

17 Zewnętrzna skrzynia obu instrumentów była wielokrotnie restaurowana i malowana. Główny instrument oryginalnie pokrywała warstwa około trzech różnych farb (ciemny szary, biel oraz zieleń), które miały imitować strukturę porfirowej skały. Jest to bardzo charakterystyczny sposób zdobienia pojawiający się na instrumentach rodziny Ruckersów. Kolejne warstwy z późniejszych lat imitowały jasny, szary kamień, a następnie kolorystykę zmieniono na odcień czerwieni i ostatecznie nałożono farbę imitującą drewno. Poszczególne warstwy możemy znaleźć na tylnej części instrumentu. Ilustracja 7. Warstwy farby nakładane kolejno na instrument Boczki mniejszego wirginału pokryte są papierową tapetą bogato zdobioną białymi wzorami na czarnym tle. Wzór pasków pochodzi z wymienionej wyżej księgi Balthasara Sylviusa z 1554 roku. Na środku ornamentu znajdują się medaliony przedstawiające ludzi oraz zwierzęta. 89

18 Ilustracja 8. Tapeta zdobiąca mniejszy wirginał de kind Rozety obu instrumentów są niemal identyczne. Znajdują się na nich inicjały HR oraz w środku rozety postać anioła grającego na harfie. 90

19 Ilustracja 9. Rozeta małego wirginału Ilustracja 10. Rozeta głównego instrumentu 91

20 Płyta rezonansowa została ozdobiona elementami kwiatów i owoców. Występują tutaj tulipany, róże oraz jagody, truskawki. Na płycie umieszczona została również czerwonym kolorem data budowy instrumentu (1610 rok). Ilustracja 11. Malowidła wewnątrz głównego instrumentu Na obu instrumentach znajdują się również podpisy (por. ilustracje 12 i 13). Deska frontowa de moeder podpisana została: Hans Ruckers me fecit Antverpiae anno 1610, natomiast górna listwa mniejszego wirginału: Joannes Ruckers fecie Antverpiae. 92

21 Ilustracja 12. Napis umieszczony na desce frontowej głównego instrumentu Ilustracja 13. Napis umieszczony na listwie mniejszego wirginału 93

22 3. Dwumanuałowy klawesyn z wirginałem, Ioannes Ruckers (1619 rok) Jest to jeden z najciekawszych modeli instrumentów budowanych przez rodzinę Ruckersów. Ma kształt prostokąta, który w jednej skrzyni mieści pudło rezonansowe klawesynu oraz wirginału, usytuowanego na prostopadłym boku. W przypadku eksponatu Muziekinstrumentenmuseum mamy instrument z klawiaturą dwumanuałową. Ilustracja 14. Dwumanuałowy klawesyn i wirginał Ioannesa Ruckersa, Antwerpia 1619 rok Numer katalogowy tego instrumentu to Wymiary skrzyni wynoszą: 2219 mm długość, 832 mm szerokość oraz 290 mm wysokość. Niestety większość elementów tego instrumentu nie jest oryginalna. Jak podaje Grant O Brien jest to przykład fatalnej renowacji 49, dokonanej ok roku przez konserwatorów Muziekinstrumentenmuseum. W tamtym okresie starano się utrzymywać instrumenty w takiej kondycji, aby można było na nich grać. Zachowanie oryginalnych elementów eksponatów było niestety rzeczą drugorzędną. Zasięg klawiatury również zmienił się na przestrzeni lat. Początkowo dwumanuałowy klawesyn był transponujący. Górny manuał miał zasięg C/E-c³, natomiast dolny C/E-f³ oraz brzmiał o kwartę niżej niż górny. Po przebudowie oba manuały zyskały ten sam zasięg klawiatur G/H-c³. Wirginał pozostał bez zmian i dysponował zasięgiem C/E-c³ i strojony był jak 4 voeten wirginał. 49 Tamże s

23 Ilustracja 15. Rozeta instrumentu z inicjałami IR Do oryginalnych elementów należą rozety instrumentów, frontowa część wirginału wraz z listwami, szyna klawesynu, w której umieszczone są skoczki i dźwignie registrów. Co ciekawe, są one umieszczone na zewnątrz instrumentu z prawego boku skrzyni. Ilustracja 16. Dźwignie do zmiany rejestrów Płyta rezonansowa oraz mostki nie są oryginalne. Tapeta, która pokrywa zewnętrzną część instrumentu została nałożona na początku XX wieku. Przedstawia ona koniki wodne oraz wzory geometryczne. Prawdopodobnie nie odpowiada ona oryginalnemu zdobnictwu. 95

24 Ilustracja 17. Klawiatura manuałów klawesynu Płyta rezonansowa pokryta jest malowidłami w stylu wczesnych instrumentów Ioannesa Ruckersa 50. Ilustracja 18. Płyta rezonansowa dwumanuałowego klawesynu i wirginału Płyta wewnętrzna instrumentu ozdobiona jest malowidłem wykonanym również w XX wieku. Jest to kopia obrazu Martena de Vosa ( ) zatytułowanego Apollo i jego dziewięć Muz. 50 Płyta nie jest oryginalna, jednak styl malowideł sugeruje, że oryginalne wzory mogły zostać naniesione na nową płytę. 96

25 Ilustracja 19. Fragment malowidła na płycie wewnętrznej instrumentu 4. Dwumanuałowy klawesyn Ioannesa Coucheta (1646 rok) Klawesyn Ioannesa Coucheta ma numer katalogowy 276. Eksponat jest przykładem instrumentu, który przeszedł przebudowę typu grand ravalement. Aktualne wymiary instrumentu to: 2245 mm długość, 890 mm szerokość oraz 990 mm wysokość. Ilustracja 20. Dwumanuałowy klawesyn Ioannesa Coucheta, Antwerpia 1646 rok 97

26 Początkowo zasięg górnego manuału z rzadką odmianą krótkiej oktawy (typu G) był następujący: G/H-c³, a oba manuały nie łączyły się. Dopiero po przeprowadzeniu przebudowy instrument otrzymał skalę G/H-f³ z krótką oktawą w basie, a manuały górny i dolny zostały wyrównane (pierwotnie instrument transponował). Zmiana skali wymagała poszerzenia instrumentu o ok. 70 mm długości. Również mostki oraz płyta rezonansowa zostały wydłużone. Klawesyn posiada dyspozycję: 2x8 na górnym manuale oraz mechanizm zwany dogleg umożliwiający wybór kontrastującego rejestru 1x8 na górnym i dolnym manuale. Dodatkowo występuje rejestr 4. Ilustracja 21. Dźwignie do zmiany rejestrów Ponieważ instrument był restaurowany również z zewnątrz, znacznie różni się od oryginału. Pierwotnie skrzynia instrumentu była bogato zdobiona. Niestety później nadano instrumentowi jednolity, błękitny kolor (data renowacji nie jest znana) 51. Aktualny kremowy kolor został naniesiony w belgijskim muzeum. Ciągła do zmiany rejestrów wyposażone są w kolorowe wstęgi, które nie tylko pełnią funkcję dekoracyjną, ale również są praktyczne umożliwiają łatwą i szybką zmianę rejestrów. 51 Informacja uzyskana od Jorisa de Valcka aktualnego konserwatora instrumentów Muziekinstrumentenmuseum w Brukseli. 98

27 Ilustracja 22. Rozeta instrumentu z inicjałami IC W przeciwieństwie do zewnętrznej skrzyni instrumentu, rozeta klawesynu jest oryginalna, a płyta rezonansowa była prawie nieretuszowana. Podobnie jak większość flamandzkich klawesynów, zdobiona jest elementami kwiatowymi, owocami i ptakami. Zakończenie Przedstawione w artykule rozważania dotyczą dziejów Flandrii oraz działających na tym terenie budowniczych instrumentów klawiszowych. Dzięki sprzyjającej sytuacji ekonomicznej Antwerpii w XV i XVII w. możliwy stał się bujny rozwój sztuki oraz rzemiosła artystycznego. Zrzeszeni w Cechu Świętego Łukasza artyści różnych dyscyplin współpracowali przy tworzeniu swoich dzieł, o czym świadczą m.in. występujące na instrumentach kunsztowne zdobienia. Co więcej, twórcy inspirowali się wzajemnie, dzięki czemu powstało wiele cennych i unikalnych zachowanych do dziś świadectw sztuki budownictwa. Wybitne zasługi w tym względzie miała rodzina Ruckersów i Couchetów, której wpływy wykraczały daleko poza Flandrię. Tworzone przez przedstawicieli tego rodu klawesyny skrzydłowe, wirginały oraz szpinety inspirowały innych mistrzów, a także konkurencyjne warsztaty w Italii. Lżejsze i dłuższe instrumenty budowane na Półwyspie Apenińskim nie posiadały tak bogatych ornamentów, jakimi ozdabiano flamandzkie klawesyny. Także wypuszczona na zewnątrz instrumentu klawiatura odróżniała je od dzieł szkoły flamandzkiej. Wartościowa kolekcja klawiszowych instrumentów szarpanych różnej proweniencji znajduje się w Muziekinstrumentenmuseum w Brukseli. Eksponaty, mimo zmienionej w wyniku licznych renowacji formy, przedstawiają ewolucję flamandzkiego budownictwa. Oprócz trzech dzieł 99

28 Ruckersów i Couchetów opisano także instrument Ioesa Karesta, który nosi znamiona szkoły włoskiej. Jednak kilka cech tego instrumentu, takich jak: umieszczona wewnątrz skrzyni klawiatura oraz charakterystyczny zasięg klawiatury z krótką oktawą w basie, utrwaliły się od tego czasu na stałe w szkole flamandzkiej. Łacińskie sentencje na zewnątrz i wewnątrz instrumentu, malowidła pojawiające się na płycie rezonansowej, a także charakterystyczne listwy okalające wirginały, również będą wpisały się w standardy instrumentów pochodzących z tego regionu. Bogate ornamenty zdobiące eksponaty, widoczne na załączonych fotografiach, potwierdzają różnorodność i kreatywność budowniczych z Flandrii. Zachowane do dziś flamandzkie instrumenty wypełniają sale muzealne najbardziej znanych ośrodków na całym świecie, na przykład: The Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, Cité de la Musique w Paryżu lub Muziekinstrumentenmuseum w Berlinie. Podziwiane są ze względu na bogate zdobienia oraz malowidła pokrywające płytę rezonansową i skrzynię instrumentu, a także charakterystyczny dźwięk. Te dzieła sztuki są obiektem intensywnych badań, których wyniki pomóc mają w tworzeniu wartościowych kopii, koniecznych do poprawnego wykonania muzyki dawnej. Powstaje również coraz więcej publikacji na ten temat, a młodzi instrumentaliści coraz chętniej po nie sięgają. W ten sposób zgłębiają oni wiedzę na temat dziejów instrumentu oraz właściwej interpretacji dzieł minionych epok. Bibliografia Hubbard Frank, Three centuries of harpsichord making, Cambridge Massachusetts Kottick Edward L., A History of the Harpsichord, Indiana University Press Mrowca Ewa, Laboratorium VII, Notes Muzyczny 2017 nr 8. G. O Brien, Ruckers: A harpsichord and virginal building tradition, Cambridge 1990 Vandervellen Pascale, Harpsichord, spinets and virginals, Renaissance du livre et mim, Bruksela Vandervellen Pascale, The golden Age of Flemish Harpsichord Making a Study of the MIM s Ruckers Instruments, Bruksela

29 Monika Stachowiak The Grażyna and Kiejstut Bacewicz Academy of Music in Łódź PLUCKED-KEYBOARD INSTRUMENTS BUILT IN FLANDERS AS BASED ON THE COLLECTION OF THE Muziekinstrumentenmuseum IN BRUSSELS The article touches on the topic of keyboard-plucked instruments, which were made in one of the most significant European centres Flanders. The Ruckers family working there created unique works serving as an inspiration for subsequent generations of instrument makers as well as modern makers of copies of historical instruments. The text is aimed at presenting the history of Flanders and instrument building in that region, and analysing selected exhibits from the Muziekinstrumentenmuseum in Brussels. The names of authors of numerous old instruments still need to be determined or confirmed, and a thorough study of connections between families of builders, their relations with other makers, and the ornaments placed on instruments, may facilitate the identification. The article describes the history of the Guild of Saint Luke in Antwerp, uniting artists and instrument makers. The most recognised representatives of this group were the Ruckers and the Couchet families, and biographical sketches of their selected members are presented further along in the article. There is also a description of different instruments from that region, such as: harpsichord, virginal, spinet, muselar, de moeder met het kind and ottavino. The conclusion includes an analysis of selected items from the Belgian museum which come from the region of Flanders and were built by the Ruckers and Couchet families. These exhibits are dis-tinguished by their structure, external appearance and history. The descriptions and photos will allow readers to learn more about the presented material. The text is addressed to people interested in the topic of the plucked-keyboard instrument making, as well as to harpsichordists who need to know about the origin of instruments. This kind of information is crucial for adjusting the right temperament, registers and articulation in a given piece. The knowledge about the types of historical keyboard instruments is equally important. Keywords: plucked-keyboard instruments, instrument structure, de moeder met het kind, Flemish centre, Ruckers, Muziekinstrumentenmuseum in Brussels. 101