Kazimierz Madela (Jerzwałd)

Transkrypt

1 Kazimierz Madela (Jerzwałd) Pieczęcie miejskie w państwie krzyżackim pojawiły się równocześnie z powstaniem miast. Służyły one do uwierzytelniania dokumentów wystawianych przez władze miasta, co nadawało im moc prawną. Na pieczęciach miejskich umieszczano rysunek i nazwę miasta z napisem łacińskim Sigillum civitatis (pieczęć miasta) oraz niekiedy datę jego założenia lub odnowienia przywileju lokacji. Najważniejszy na pieczęci był rysunek, który zwykle ustalał założyciel miast lub rada miejska. Przedstawiał on najczęściej symbole religijne, zwierzęta, rośliny, wytwory rzemieślnicze, narzędzia, fragmenty budownictwa, które w wielu przypadkach nawiązywały do cech charakterystycznych założonego miasta. Umieszczenie na pieczęci wizerunku świętego było szczególną formą kultu religijnego i wyrażało oczekiwanie, że otoczy on opieką mieszkańców założonego grodu. Rysunki z pieczęci miejskich przenoszono później na kolorowe herby miast, które w państwie krzyżackim pojawiły się pod koniec pierwszej połowy XIV wieku. Susz i najbliższe miasta sąsiednie utworzyły różne instytucje w pierwszej połowie XIV w. Kapituła pomezańska założyła Susz (1314 r.), Krzyżacy lokowali Zalewo (1305 r.), Iławę (1305 r.), Dzierzgoń (1300 r.) i Morąg (1327 r.), biskup pomezański powołał do życia Prabuty (1330 r.), Kisielice założył rycerz Dietrich von Stange (1331 r.). Obecnie miasta z dumą prezentują swoje herby, chociaż znaczenie widniejących na nich rysunków jest często mało lub w ogóle nieznane. Taka sytuacja ma miejsce w Suszu, gdzie do dziś uczeni nie zdołali zaproponować zadowalającego wyjaśnienia rysunku umieszczonego na jego pieczęci i herbie. PIECZĘĆ SUSZA Nazwa miasta Rosenberg znalazła swe odzwierciedlenie w symbolice pieczęci,

2 otrzymanej od kapituły pomezańskiej albo przez kapitułę zatwierdzoną. Najstarszy odcisk pieczętny, prawdopodobnie pierwotny, pochodzi z 1393 r. z dokumentu o sprzedaży wsi Faulen (Ulnowo). Na pieczęci jest przedstawiona postać o nieznanej płci, która klęczy albo siedzi na niewielkim pagórku ozdobionym różami. Osoba ta ma nieokreślone nakrycie głowy i jest przyodziana w płaszcz, być może habit, rozchylony z jednej strony. Ta nieznana osoba trzyma gałązkę róży w lewej dłoni i dłonią prawą wskazuje na kwiat, w tle postaci narysowane są gwiazdy.

3 Pieczęć Susza

4 Prób wyjaśnienia rysunku na pieczęci Susza podejmowali się badacze niemieccy i polscy. Zapoznajmy się z ich poglądami. August Vossberg, niemiecki numizmatyk i kolekcjoner, o pieczęci Susza napisał tak: pieczęć pochodząca z 1393 r. pokazuje klęczącego zakonnika krzyżackiego przed wzgórzem, na którym stoi duża róża, którą zakonnik uchwycił lewą dłonią, w tle są widoczne pięcioramienne gwiazdy. Josef Kaufmann, autor historii Susza, opisał pieczęć następująco: Na tle gwiaździstym postać w koronie lub birecie, w na wpół rozpiętym płaszczu, wyrasta spoza pagórka. W lewej dłoni trzyma kwitnącą gałązkę róży, wskazując na nią palcem prawej ręki, poprzez lewe ramię. Wzgórze, zza którego wyłania się postać, jest ozdobione drobnymi kwiatkami. Zapewne ma to symbolizować założenie Rosenberga, ponieważ owa postać jakby chce zasadzić różę na tym wzgórzu, czyli tworzy Różane Wzgórze Rosenberg. Nie wiadomo czy to kobieta, czy mężczyzna, czy święty, czy Najświętsza Maryja Panna w koronie, bo to ona była patronką zakonu ale równie dobrze postać ta mogłaby wyobrażać kanonika, a przez to symbolizować kapitułę (tłum. prof. Jerzy Sikorski). Marian Gumowski, polski specjalista w dziedzinie heraldyki, widzi na pieczęci postać brodatego kanonika kapituły, stojącego wśród pięciu pagórków. Prof. Jerzy Sikorski, wybitny polski historyk, skłaniał się ku poglądowi Kaufmanna i twierdzi, że postacią na pieczęci: jest po prostu kanonik pomezański, może uosabiający całą kapitułę, który sadząc różę na wzgórzu na Różanym Wzgórzu w jasny sposób mówi o tym, kto w istocie był założycielem miasta Susza. KAPITUŁA POMEZAŃSKA Przybliżmy w tym miejscu nieco informacji o założycielu miasta Rosenberg, kapitule pomezańskiej, co będzie pomocne w dalszych rozważaniach nad jego pieczęcią miejską. W trakcie podboju Prus przez Krzyżaków ( ) już w 1243 r. Wilhelm z Modeny, legat papieża Innocentego IV, dokonał podziału Prus na cztery diecezje (biskupstwa): pomezańską, warmińską, sambijską i chełmińską. Na czele każdej diecezji stał biskup, który sprawował władzę duchową nad całością diecezji i przejmował we władanie świeckie trzecią cześć jej terytorium. Pozostałe dwie części obszaru każdej diecezji Stolica Apostolska

5 przeznaczała na własność Krzyżakom. W wymienionych diecezjach powołano rady przyboczne biskupów (kapituły) i nadano im ziemie, wydzielone z biskupich części diecezji. Na otrzymanych terenach kapituły założyły własne wsie i miasta. Kapitułę stanowiło kolegium składające się z kanoników żyjących według reguł kanonicznych przy kościołach biskupich (katedrach), stąd nazywano je także kapitułami katedralnymi. Kapituły były organem doradczym biskupa w czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych oraz posiadały prawo do jego wybierania na równi z władcami świeckimi i papieżem. Kapitułę pomezańską, składającą się z 6 księży krzyżackich, powołał do życia biskup pomezański Albert w 1285 r. W 1286 r. kapitule pomezańskiej przyznano ziemie, na których założyła ona 21 wsi i miasto Rosenberg.

6

7 Teren kapituły pomezańskiej (//////) około 1400 r. Od lat trzydziestych XIV w. kapituła miała własny zamek w Kwidzynie (przyłączony do kościoła katedralnego) i zamek w Szymbarku (zakończenie budowy w 1386 r.), gdzie mieszkał jej przewodniczący prepozyt. Siedzibą biskupów pomezańskich był zamek w Prabutach. Katpituła pomezańska posiadała własną pieczęć, która jest podobna do pieczęci jej założyciela biskupa Alberta.

8

9

10

11

12 Pieczęć kapituły pomezańskiej

13

14

15

16

17 Pieczęć biskupa pomezańskiego Alberta Przedstawia ona w górnej części popiersie Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem na ręku, a w dolnej sześciu modlących się na klęczkach brodatych kanoników kapitulnych z różnymi nakryciami głów (birety). Prawdopodobnie odmienne birety odpowiadały poszczególnym funkcjom kanoników w kapitule: prepozyta, dziekana, kantora, scholastyka i oficjała. ANALIZA PIECZĘCI SUSZA Spróbujmy teraz przeanalizować graficzne elementy widoczne na pieczęci Susza. RÓŻA Obecność róży na pieczęci Susza jest dla badaczy zagadkowa i całkowicie niejasna, a proponowane przez nich wyjaśnienie sprowadza się zwykle do aktu sadzenia tego kwiatu na wzgórzu z jakiegoś nieznanego powodu. Pierwsi mieszkańcy Susza mieli jednak zupełnie inne problemy i trudno sobie wyobrazić, aby w tamtych trudnych, pionierskich czasach zajmowali się sadzeniem kwiatów. Rozchodzi się zapewne o coś innego, co zostało zapomniane i czego dotąd nikt nie rozszyfrował. Dlatego prawidłowe odczytanie znaczenia róży na pieczęci Susza może posiadać decydujące znaczenie w zrozumieniu całego rysunku pieczętnego. Należy jednocześnie podkreślić, że nie chodzi tu tylko o samą różę. Otóż postać na pieczęci wskazuje ręką na różę, co ma na celu zwrócenie uwagi obserwatora, o czym powinien wiedzieć i pamiętać. Jest to wyraźny przekaz, którego symbolika uległa zapomnieniu i w rezultacie dowolnie interpretowana, najczęściej jako sadzenie kwiatów. Okazuje się, że kwiat róży znajduje się także na pieczęci wójta kapituły pomezańskiej. Według badacza niemieckiego Cramera jest to sześciopłatkowa róża osadzona na krzyżackim krzyżu.

18

19 . Pieczęć wójta kapituły pomezańskiej Nie trzeba być botanikiem, aby wiedzieć, że korona kwiatu róży jest pięciopłatkowa i tylko u niektórych gatunków czteropłatkowa. Dobrze wiadomo jest także, że róża w chrześcijaństwie posiada znaczenie symboliczne. Gdy Jezus Chrystus jest pokazywany z różą, to jej pięć płatków symbolizuje pięć ran zadanych Jezusowi na krzyżu, a na wizerunku Najświętszej Maryi Panny jest ona atrybutem czystości. W takim razie skąd pochodzi i co symbolizuje róża na pieczęci wójta kapituły i dlaczego posiada ona sześć płatków zamiast pięciu? W nawiązaniu do tego pytania należy zauważyć, że elementy sześć i różę znajdujemy także na pieczęci kapituły pomezańskiej, gdzie sześciu kanoników modli się do Najświętszej Maryi Panny, której szyję przyozdabia właśnie róża. Nie będzie więc chyba błędem rozumowanie, że różę na pieczęci wójta kapituły trzeba łączyć z Najświętszą Maryją Panną, a jej sześć płatków z sześcioma kanonikami kapituły. Jak wspomnieliśmy byli oni zakonnikami krzyżackimi, co wyjaśnia krzyżacki krzyż na pieczęci wójta. Przypatrzmy się teraz dokładnie róży na pieczęci Susza. Okazuje się, że i ona posiada sześć płatków, czyli tyle samo, co róża na pieczęci wójta kapituły. Wydaje się więc wysoce prawdopodobne, że sześciopłatkowa róża była symbolem kapituły pomezańskiej. Kwiat róży symbolizuje Najświętszą Maryję Pannę, a jej sześć płatków sześciu kanoników kapituły. Staje się zatem zrozumiałe, że róża na pieczęci i w nazwie Rosenberg nie ma nic wspólnego z upiększaniem założonego miasta. W tej chwili możemy też odczytać gest osoby na pieczęci Susza, która wskazuje na sześciopłatkową różę, jako pokazanie założyciela miasta kapitułę pomezańską. Kim jednak jest ta osoba, która to czyni i dlaczego siedzi lub klęczy na pagórkach? PAGÓREK Dotychczas badacze jednomyślnie wskazywali, że pagórek widoczny na

20 pieczęci Susza jest odwzorowaniem topografii miejsca założenia miasta, co znajduje odzwierciedlenie w jego nazwie (Rosenberg) i w sposób oczywisty wzmacnia ten pogląd. Przypatrzmy się jednak dokładnie temu wzniesieniu na pieczęci Susza. Już pobieżna obserwacja pozwala dostrzec, że nie jest to jedna górka, lecz kilka małych pagórków lub głazów pięć albo sześć. Gdyby na pieczęci widniał jeden pagórek, to łączenie go z topografią terenu byłoby uzasadnione i wielce prawdopodobne. Ponieważ tak nie jest, dlatego nie można wykluczyć, że pagórki na pieczęci mogą posiadać inne znaczenie niż dotąd przypuszczano. POSTAĆ Wyraźnie wyeksponowana postać na pieczęci Susza jest najważniejsza w całym rysunku pieczętnym. W ustaleniu tej osoby uczeni rozpatrują tylko dwie kandydatury. Jest to Najświętsza Maryja Panna albo kanonik kapituły pomezańskiej. Postarajmy się tę osobę zidentyfikować w powiązaniu z liczbą pagórków (głazów), na których ona spoczywa, czego dotąd nikt jeszcze nie próbował uczynić. Jeśli ich ilość wynosi sześć, to odpowiada to liczbie sześciu kanoników kapituły. W takim razie postacią na pieczęci może być jedynie Najświętsza Maryja Panna z koroną na głowie, oparta na symbolicznie przedstawionych kanonikach w postaci owych pagórków. Dokładnie taki sam układ graficzny tych elementów przedstawia pieczęć kapituły. Jeśli liczbę pagórków ustalimy na pięć, to ową postacią może być tylko szósty kanonik kapituły z biretem na głowie, a pięć pagórków symbolizuje jego pozostałych kolegów. To ostatnie trafnie oddaje interpretacja herbu Susza autorstwa Gumowskiego z 1939 r., gdzie autor pokazał brodatego kanonika z różą (niestety pięciopłatkową) opartego na pięciu pagórkach. Widzimy jednak wyraźnie, że postać na pieczęci Susza nie ma brody, dlatego należy wykluczyć kanonika kapituły. Tak więc postacią na pieczęci Susza jest Najświętsza Maryja Panna.

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30 TŁO PIECZĘCI W tle pieczęci Susza narysowane są gwiazdy, chociaż można w nich widzieć również drobne kwiatki róży. Prawdopodobnie są one elementem ozdobnym i nie wydają się posiadać głębszej symboliki. Na późniejszych pieczęciach i herbie Susza element ten został pominięty. WYJAŚNIENIE PIECZĘCI SUSZA Po tym wszystkim, co powiedziano wyżej, rysunek na pieczęci Susza można odczytać następująco. Oto ja, Najświętsza Maryja Panna, oparta na kanonikach kapituły jak na kamiennej opoce, wskazuję na sześciopłatkową różę, symbol kapituły pomezańskiej, która założyła miasto Rosenberg. W tak rozumianym układzie graficznym pieczęć wyraża dwa przekazy dla mieszkańców miasta. W pierwszym ukazuje jego patronkę, Najświętszą Maryję Pannę, która wobec Najwyższego miała zabiegać o pomyślność miasta Rosenberg. W drugim pokazuje mieszczanom założyciela miasta kapitułę pomezańską. Dla rozważań nad pieczęcią Susza byłoby interesujące poznanie imienia pierwotnego patrona kościoła gotyckiego w Suszu (od 1945 r. pod wezwaniem św. Antoniego), które po reformacji w 1527 r. zostało zniesione i w efekcie uległo zapomnieniu. Gdyby to była Najświętsza Maryja Panna, mielibyśmy wzmocnione podstawy właśnie Ją widzieć na pieczęci Susza. INNE PIECZĘCIE MIASTA SUSZ Władze Susza odnawiały pieczęć miejską, gdyż ta ulegała z biegiem czasu zużyciu. Zastępowano ją pieczęcią nową, sporządzaną zwykle w oparciu o stary wzór. Istnieje pieczęć Susza znaleziona na dokumencie z 1400 r., którą badacz niemiecki Schmid opisuje następująco: W polu pieczętnym znajduje się postać

31 męska w długiej szacie. Stoi ona obok bujnie kwitnącego krzewu różanego, względnie około dziesięciu pojedynczych róż, być może porastających wzgórze. Ta ekspozycja róż znajduje się po lewej stronie postaci.

32 Pieczęć Susza znaleziona przy dokumentach z 140 i 1406 roku. Herb na pieczęci miejskiej z 1400 roku.

33 Zdaje się, że symbole na tej pieczęci odrysowywano niezbyt dokładnie z jej pierwowzoru, gdyż ich symbolika uległa już wtedy zapomnieniu. Dla przykładu kapituła pomezańska składała się początkowo z 6 kanoników (1285 r.), ale już w 1294 r. było ich 9 i w kolejnych latach liczba ich wzrosła do 13 (1375 r.). HERB SUSZA Herb Susza jest nawiązaniem do tradycji historycznej, gdyż pokazuje wszystkie znane nam elementy graficzne z pieczęci miejskiej. Niemniej postać, róża i pagórek występują na nim w różnym ukształtowaniu i różnej kompozycji.

34

35

36

37

38 Różne warianty herbu Susza Na herbie miasta z 1894 r. widzimy postać kobiety stojącej przy trzech pagórkach, na których rośnie kwitnący krzak róży.

39

40 Aktualny herb Susza przedstawia dziewczynę stojącą na trzech zielonych pagórkach. Postać ta ma rozpuszczone, złote włosy i ubrana jest w długą, niebieską suknię. Osoba ta trzyma w lewej ręce czerwony kwiat róży, a prawą na niego wskazuje.

41

42

43

44

45 Osobę na herbie identyfikuje się ze św. Rozalią. Jest to oczywiście błąd, gdyż kult św. Rozalii w Suszu pojawił się dopiero po zbudowaniu w mieście kościoła katolickiego w 1905 r. pod wezwaniem owej świętej. Współczesny herb Susza jest dowolną kreacją artystyczną, której inspiracją były niemieckie herby miasta. ZAKOŃCZENIE Herb Susza jest powszechnie widoczny na planszach miejskich, wszelkiego rodzaju plakatach i w Internecie. Mieszkańcy Susza spoglądając na niego często zadają sobie pytanie, co on w rzeczywistości przedstawia? Pada wtedy zwykle mylna odpowiedź, że jest to św. Rozalia z różą. Jeśli zaproponowane w tym opracowaniu objaśnienie najstarszej pieczęci Susza jest prawidłowe, może stanowić zachętę do korekty herbu Susza w przyszłości. PIŚMIENNICTWO Beckherrn C., Die Wappen der Städte Alt-Preussens, Königsberg Cygański J. i wsp., Susz. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn Engel B., Die mittelalterichen Siegel des Thorner Rathsarchivs, mit besonderer Berücksichtigung des Ordenslandes in Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn H. 9, Thorn:Lambeck (in Komm.) Hupp O., Die Wappen und Siegel der deutschen Städte und Dörfer. Frankfurt am Main Kaufmann J., Geschichte der Stadt Rosenberg in Westpreussen, Rosenberg Siebmacher J., J Siebmacher s grosses und allgemeines Wappenbuch. Ersten

46 Bandes Vierte Abteilung Städtewappen, Szorc A., Dzierzgoń od początku do dni naszych, Dzierzgoń Vossberg F., Geschichte der Preussischen Munzen und Siegel von Fruhester. Zeit bis zum Ende der Herrschaft der Deutschen Ordens, Berlin Podziel się: Facebook Google Twitter