Analiza kosztów logistyki w produkcji kiszonek na biogaz 2, 3

Transkrypt

1 Benedykt Pepliński 1 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Analiza kosztów logistyki w produkcji kiszonek na biogaz 2, 3 Dyrektywa UE 2009/28/WE zakłada, że kraje członkowskie powinny osiągnąć 20% udział energii ze źródeł odnawialnych (OZE) do roku Polska zobowiązała się do tego czasu osiągnąć 15% udział [Baum i in. 2013]. Do 2012 roku Polska jeszcze nie osiągnęła wyznaczonego pułapu, gdyż udział OZE w bilansie energii w Polsce wyniósł 10,55%, z czego 1,98% stanowił biogaz. W 2008 roku z OZE wartości te wynosiły odpowiednio 7,1% i 1,3% [GUS 2014, Kuś 2011]. Utrzymanie tempa wzrostu udziału OZE wymaga dalszych znacznych inwestycji i stymulacji ze strony państwa. Związane jest to z wyższymi kosztami produkcji energii z OZE niż ze źródeł konwencjonalnych. Obserwowany w ostatnich latach spadek cen energii pogarsza jeszcze opłacalność produkcji energii z OZE, a to z kolei zwiększa jeszcze nacisk na obniżanie kosztów produkcji biomasy. W kosztach produkcji biomasy pochodzenia rolniczego, która jest głównym źródłem biomasy dla OZE, duże znaczenie mają koszty logistyki związane z magazynowaniem, załadunkiem i wyładunkiem oraz transportem środków do produkcji rolnej i biomasy rolniczej. Kluczowe zatem jest takie zlokalizowanie biogazowi, aby była ona położona jak najbliżej zaplecza surowcowego. Celem niniejszej pracy jest analiza przeciętnych kosztów logistyki w produkcji kiszonek z sorga, kukurydzy, mozgi trzcinowatej i ślazowca pensylwańskiego przeznaczonych do produkcji biogazu, które były produkowane w modelowych gospodarstwach o różnej wielkości i intensywności produkcji, posiadających gleby różnej jakości. Analizę kosztów logistyki poprzedzono analizą kosztów produkcji ogółem. Materiał i metodyka Dla modelowych gospodarstw opracowano modelowe karty technologiczne, które zawierają pełen zestaw prac i zabiegów, tzn. wszystkie czynności polowe, zakup środków do produkcji oraz sprzedaż uzyskanych produktów. Korekty wydajności maszyn dla gospodarstw użytkujących gleby różnej jakości oraz uzyskujących różny poziom plonów oszacowano na podstawie Katalogu norm i normatywów (1991). Karty zostały przygotowane dla gospodarstw nie posiadających produkcji zwierzęcej o powierzchni: 15 ha UR, 35 ha UR, 130 ha UR, 600 ha UR, 1500 ha UR, które posiadały gleby: lekkie, średnie lub ciężkie oraz prowadziły produkcję na trzech poziomach intensywności wyrażonych różnym poziomem nawożenia azotowego i ochrony roślin. Modelowe gospodarstwa opracowano dla 5 makroregionów: centralnego województwa kujawsko-pomorskie i wielkopolskie, południowo-zachodniego województwa dolnośląskie i opolskie, południowo-wschodniego województwa lubelskie, małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie, północno-zachodniego województwa lubuskie, pomorskie i zachodnio-pomorskie, północno-wschodniego województwa łódzkie, mazowieckie, podlaskie i warmińsko-mazurskie. Modelowe gospodarstwa uprawiały 5 6 roślin, z tym, że zboża zajmowały 40 50% UR, a każda roślina zajmowała 1/5 lub 1/6 UR. W kosztach logistyki, zgodnie z metodyką Wajszczuka [2013] uwzględniono: koszty transportu koszty pracy ciągników (tylko na cele transportowe), przyczep rolniczych, przyczep samowyładowczych i samochodów ciężarowych, które podzielono na koszty transportu własnego i usługi transportowe związane z transportem środków do produkcji do gospodarstwa i na pole, transportem zielonek z pola na miejsce zakiszania oraz transportem kiszonek do biogazowni oddalonej około 25 km od gospodarstwa, koszty manipulacyjne koszty związane z pracą ciągników z ładowaczami czołowymi oraz ładowarek samojezdnych przy przykryciu kiszonek, załadunku kiszonek na przyczepy itd., koszty magazynowe koszty utrzymania garażów i silosów do kiszonek, koszty pracy przy czynnościach logistycznych. Koszty eksploatacji maszyn obliczono na podstawie metodologii podanej przez Muzalewskiego [2010], natomiast pozostałe koszty obliczono na podstawie metodyki podanej przez Peplińskiego [2004]. 1 Dr B. Pepliński, adiunkt, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Ekonomiczno-Społeczny, Katedra Zarządzania i Prawa. 2 Praca została sfinansowana z Projektu nr WND-POIG /08 pt. Opracowanie indeksu gatunkowego i optymalizacja technologii produkcji wybranych roślin energetycznych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Artykuł recenzowany

2 Wyniki badań Jednostkowe koszty produkcji kiszonek w przeliczeniu na jeden ha były zróżnicowane i rosły wraz ze wzrostem jakości gleby oraz poziomu intensywności, malały natomiast wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa, w którym były uprawiane. Duże zróżnicowane występowało także pomiędzy uprawianymi roślinami (rysunek 1 i 2). Rys. 1. Przeciętny poziom kosztów całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 15 ha UR Rys. 2. Przeciętny poziom kosztów całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 1500 ha UR W gospodarstwach o powierzchni 15 ha, przeciętny koszt produkcji ukształtował się na poziomie od zł w gospodarstwie posiadającym gleby słabe, produkującym ekstensywnie i położonym w makroregionie północnozachodnim do zł/ha w gospodarstwie posiadającym gleby ciężkie, położonym w makroregionie centralnym i produkującym intensywnie. Różnica w poziomie kosztów pomiędzy gospodarstwami produkującymi ekstensywnie na glebach słabych a gospodarującymi intensywnie na glebach ciężkich wynosiła ponad zł/ha, tj. około 30%. Oczekiwany wzrost plonu pomiędzy tymi gospo

3 darstwami sięga 65%, dlatego koszty produkcji w przeliczeniu na tonę zbioru są niższe w gospodarstwach gospodarujących intensywnie na glebach ciężkich. W gospodarstwach o powierzchni 35 ha poziom kosztów kształtował się od zł/ha do zł/ha, w gospodarstwach o powierzchni 130 ha poziom kosztów kształtował się w granicach od zł/ha do zł/ha, z kolei w gospodarstwach o powierzchni 600 ha poziom kosztów kształtował się od zł/ha do zł/ha. Najniższe koszty odnotowano w gospodarstwach o powierzchni 1500 ha, gdzie wynosiły one od zł/ha do zł/ha. Znaczący udział w kosztach produkcji mają koszty logistyki, które dla 4 badanych roślin i 5 analizowanych wielkości gospodarstw ukształtowały się na przeciętnym poziomie od 36,95% do 39,46%. Poziom intensywności nie miał dużego wpływu na udział kosztów logistyki w kosztach ogółem, zauważalna jest natomiast tendencja do wzrostu udziału kosztów logistyki wraz z poprawą jakości gleby. Najwyższy przeciętny udział tych kosztów odnotowano w makroregionie północno-wschodnim i południowo-wschodnim 38,55%, a najniższy w centralnym 37,65%. Tak duży udział kosztów logistyki w analizowanych modelowych gospodarstwach rolnych pozwala potwierdzić tezę, że gospodarstwa rolne są małymi przedsiębiorstwami transportowymi (Pepliński 2009). Największy wpływ na udział kosztów logistyki w kosztach ogółem miała jednak skala produkcji. W gospodarstwach najmniejszych stanowiły one od 51,1% do 54,2% (rys. 3). W gospodarstwach o powierzchni 35 ha udział ten był o około 8,5 pp. niższy i wynosił od 42,9% do 45,7% (rys. 4). W gospodarstwach o powierzchni 130 ha były one niższe o kolejne około 13% i wyniosły od 30,1% do 32,1% (rys. 5). Nieznacznie niższy udział kosztów występował w gospodarstwach o powierzchni 600 ha i 1500 ha, w których koszty te stanowiły odpowiednio od 28,6% do 33,3% oraz 29,6% do 32,2% (rys. 6 i 7). Najniższy udział kosztów logistyki występował w uprawie ślazowca pensylwańskiego, a najwyższy w przypadku sorga. Znacząco niższy udział kosztów logistyki w kosztach całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 130 ha i więcej wynikał z zakupu nowych wysokowydajnych maszyn, które dodatkowo były w pełni wykorzystane. W przypadku gospodarstw mniejszych, mimo że założono zakup ciągników używanych, koszty użytkowania były zbyt wysokie z racji zbyt niskiego wykorzystania, co podnosiło znacząco koszty stałe. W strukturze kosztów logistyki dominują koszty transportowe. W gospodarstwach o powierzchni 15 ha i 35 ha największy udział miał transport najemny i własny (rysunki 8 i 9). Udział transportu najemnego rósł wraz ze wzrostem poziomu intensywności i jakości gleb i w gospodarstwach najmniejszych wyniósł od 32,6% do 36,7% kosztów logistyki, a w gospodarstwach o powierzchni 35 ha od 38,0% ha do 41,5%. W przypadku transportu własnego zależności były odwrotne, jego udział w kosztach logistyki w gospodarstwach najmniejszych był wyższy o 0,5 pp. na glebach słabych użytkowanych ekstensywnie, ale na glebach ciężkich użytkowanych intensywnie był już niższy o 7,0 pp. W przypadku gospodarstw o powierzchni 35 ha udział transportu własnego kształtował się w wąskim przedziale 35,3 38,7%. Duży udział transportu najemnego wynikał z najmu transportu do przewozu nawozów wapniowych oraz z najmu silosokombajnów do zbioru zielonek (bez mozgi trzcinowatej) wraz z trzema zestawami transportowymi. Koszty robocizny stanowiły 5,9 7,6%. Koszty amortyzacji i utrzymania garaży i silosów kiszonkowych stanowiły łącznie około 20% w gospodarstwach najmniejszych i około 13% w gospodarstwach o powierzchni 35 ha. Prace manipulacyjne stanowiły odpowiednio około 7,0% i 4,2%. Łączne koszty logistyki w analizowanych gospodarstwach kształtowały się odpowiednio od zł/ha do zł/ha oraz od zł/ha do zł/ha. Rys. 3. Udział kosztów logistyki w kosztach całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 15 ha UR 13631

4 Rys. 4. Udział kosztów logistyki w kosztach całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 35 ha UR Rys. 5. Udział kosztów logistyki w kosztach całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 130 ha UR 13632

5 Rys. 6. Udział kosztów logistyki w kosztach całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 600 ha UR Rys. 7. Udział kosztów logistyki w kosztach całkowitych w gospodarstwach o powierzchni 1500 ha UR 13633

6 Rys. 8. Struktura kosztów logistyki w gospodarstwach o powierzchni 15 ha UR Rys. 9. Struktura kosztów logistyki w gospodarstwach o powierzchni 35 ha UR W gospodarstwach o powierzchni 130 ha znacząco wzrosło znaczenie transportu własnego, którego udział w kosztach logistyki w stosunku do gospodarstw o powierzchni 35 ha wzrósł o około pp. Spadło natomiast znaczenie usług transportowych o około pp., kosztów robocizny o około 1,0 pp., kosztów utrzymania garaży o około 1,6 pp. i silosów kiszonkowych o około 1,9 pp. Znaczący spadek udziału usług transportowych wynikał z zastąpienia 1 zestawu transportowego w zbiorze kukurydzy własnym ciągnikiem z przyczepą samowyładowczą. Nie zmienił się natomiast udział kosztów robocizny i prac manipulacyjnych. Łączne koszty logistyki w tych gospodarstwach wyniosły od zł/ha do zł/ha (rysunek 10)

7 Rys. 10. Struktura kosztów logistyki w gospodarstwach o powierzchni 130 ha UR Pełne zastąpienie usługowego zbioru roślin kiszonkowych własnym sprzętem w gospodarstwach o powierzchni 600 ha i 1500 ha przełożyło się na zdominowanie kosztów logistyki przez własne prace transportowe, które stanowiły odpowiednio od 72,8% do 77,2% i od 79,8% do 82,8% oraz wzrost udziału kosztów robocizny odpowiednio do 7,2 8,7% oraz 7,7 8,5%. Udział usług transportowych spadł do 1,3 4,7%. Zastąpienie ładowaczy czołowych znacznie droższymi ładowarkami samojezdnymi spowodowało wzrost znaczenia prac manipulacyjnych, szczególnie w gospodarstwach o powierzchni 600 ha, gdzie ich wykorzystanie nie było najlepsze, a udział w kosztach logistyki wyniósł od 9,2% do 12,7%. W gospodarstwach największych udział ten był niższy i mieścił się w przedziale 5,9 7,3%. Marginalne znaczenie w największych gospodarstwach miały koszty utrzymania garaży i silosów kiszonkowych, których łączny udział nie przekraczał 3,8%. Łączne koszty logistyki w przeliczeniu na 1 ha w tych gospodarstwach były najniższe i kształtowały się w przedziale od zł/ha do zł/ha w gospodarstwach o powierzchni 600 ha i od zł/ha do zł/ha w gospodarstwach największych obszarowo (rysunki 11 i 12). Spośród analizowanych roślin najniższe koszty logistyki były przy uprawie kukurydzy, a najwyższe przy uprawie ślazowca pensylwańskiego jednak różnica w poziomie kosztów pomiędzy nimi wynosiła zaledwie 13,3%. Rys. 11. Struktura kosztów logistyki w gospodarstwach o powierzchni 600 ha UR 13635

8 Rys. 12. Struktura kosztów logistyki w gospodarstwach o powierzchni 1500 ha UR Wnioski Przeprowadzona analiza pozwoliła sformułować następujące wnioski: 1. Wysokość ponoszonych kosztów logistyki rosła wraz ze wzrostem jakości użytkowanych gleb oraz wraz ze wzrostem poziomu intensywności, malała natomiast wraz ze wzrostem skali prowadzonej działalności rolniczej. 2. Udział kosztów logistyki w kosztach ogółem obniżał się wraz ze wzrostem skali produkcji, natomiast poziom intensywności produkcji i jakość gleb nie wpływały znacząco na poziom tego wskaźnika. 3. W strukturze kosztów logistyki dominowały prace transportowe. W gospodarstwach najmniejszych udział kosztów związanych z wykorzystaniem własnego transportu i transportu najemnego był na podobnym poziomie, natomiast w gospodarstwach większych dominował transport własny. 4. W strukturze kosztów logistyki wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa coraz mniejsze znaczenie odgrywały koszty eksploatacji garaży i silosów kiszonkowych. 5. Region prowadzonej produkcji rolniczej nie miał dużego wpływu na poziom kosztów logistyki, gdyż różnica nie przekraczała 10%, a ich udział w kosztach ogółem, nie przekraczał 1 pp. Streszczenie Celem artykułu była analiza przeciętnych kosztów logistyki w produkcji kiszonek z sorga, kukurydzy, mozgi trzcinowatej i ślazowca pensylwańskiego przeznaczonych do produkcji biogazu, w modelowych gospodarstwach o różnej wielkości i intensywności produkcji, posiadających gleby różnej jakości. Wysokość ponoszonych kosztów logistyki i ich udział malał wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa. Wzrost jakości gleb oraz poziomu intensywności, zwiększał poziom kosztów logistyki, ale nie wpływał (podobnie jak region prowadzonej produkcji rolniczej) na udział w kosztach ogółem i na ich strukturę. W strukturze kosztów logistyki dominowały prace transportowe. Analysis of logistics costs in the production of silage for biogas Abstract The aim of this study was to analyze the average logistics costs in the production of silage from sorghum, maize, reed canary grass and Virginia mallow for the production of biogas in the model farms of varying size, intensity of production and soil quality. Logistics costs and their share decreased with increasing farm size. The increase in soil quality and the level of intensity increased level of logistics costs, but did not affect (like region of the production of agricultural) to participate in the total costs and their structure. The logistics cost structure was dominated by the cost of own transport

9 LITERATURA / BIBLIOGRAPHY 1. Baum R., Pepliński B, Wajszczuk K., Wawrzynowicz J. 2013, Potential for agricultural biomass. production for energy purposes in Poland. A rewiew, Contemporary Economics Vol. 7, Issue 1, 2013: Energia, GUS, Warszawa Katalog norm i normatywów, SGGW, Warszawa Kuś J., Produkcja rolnicza na cele energetyczne, 2011: 5. Muzalewski A., Koszty eksploatacji maszyn, nr 25, ITP, Falenty Warszawa Pepliński B., Wajszczuk K., Wielicki W. Integracja pionowa a opłacalność produkcji żywca wieprzowego, Wyd. AR w Poznaniu, Pepliński B., Agrobiznes. Podstawy ekonomiki, WSIP, Warszawa Wajszczuk K., Model rachunku kosztów logistyki dla przedsiębiorstw rolniczych, Wyd. UP w Poznaniu, Poznań