SPIS TREŚCI. Wstęp... 7

Transkrypt

1 EDUKACJA EKONOMICZNA JAKO NIEZBĘDNY SKŁADNIK WYKSZTAŁCENIA OGÓLNEGO 5 SPIS TREŚCI Wstęp... 7 Rozdział 1 PODSTAWOWE ROZSTRZYGNIĘCIA TERMINOLOGICZNE Zróżnicowane podejście do terminu edukacja Ekonomia jako kategoria pojęciowa Edukacja ekonomiczna próba własnej interpretacji System edukacji jako główny teren kształtowania proekonomicznych zachowań Treść kształcenia jako element systemu edukacji Standardy w systemie edukacji Rozdział 2 TEORETYCZNE PRZESŁANKI EDUKACJI EKONOMICZNEJ Edukacja ekonomiczna a teoria wielostronnego kształcenia Teoria czynności i możliwości jej wykorzystania w procesie edukacji ekonomicznej Prakseologiczny charakter edukacji ekonomicznej Teoria systemu społecznego T. Parsonsa jako układ odniesienia edukacji ekonomicznej Edukacja ekonomiczna w literaturze pedagogicznej Rozdział 3 EDUKACJA EKONOMICZNA NA TLE REFORMY SYSTEMU EDUKACJI W POLSCE Struktura i typy szkolnictwa ponadgimnazjalnego Ścieżka edukacyjna w dziedzinie ekonomii Rozdział 4 ZAKRES PRZYGOTOWANIA EKONOMICZNEGO ABSOLWENTA NIEEKONOMICZNEJ SZKOŁY ŚREDNIEJ Rola i znaczenie przesłanek ekonomicznych w budowaniu strategii życiowych ludzi Zakres niezbędnej wiedzy i umiejętności ekonomicznych Humanistyczne przesłanki edukacji ekonomicznej Rozdział 5 METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ Wstęp do metodologii badań Cele i problemy badawcze Hipotezy badawcze, zmienne i wskaźniki zmiennych Zakres i teren badań... 92

2 6 JAN SIKORA 5.5 Narzędzia badawcze Test do pomiaru osiągnięć szkolnych uczniów w dziedzinie ekonomii Kontekst osiągnięć szkolnych uczniów Badania dystansowe dotyczące osiągnięć szkolnych uczniów w dziedzinie ekonomii Rozdział 6 ANALIZA I INTERPRETACJA BADAŃ DOTYCZĄCYCH EDUKACJI EKONOMICZNEJ W NIEEKONOMICZNYCH SZKOŁACH ŚREDNICH Osiągnięcia szkolne uczniów kończących nieekonomiczne szkoły średnie w dziedzinie ekonomii Analiza statystyczna wyników testu osiągnięć szkolnych uczniów w dziedzinie ekonomii Inwentarz opisowy obszaru edukacji ekonomicznej Wyniki i analiza badań dystansowych Wyniki testu osiągnięć szkolnych uzyskanych w badaniach dystansowych Charakterystyka inwentarza opisowego obszaru edukacji ekonomicznej w badaniach dystansowych Analiza heurystyczna wyników testu wiadomości i umiejętności Analiza statystyczna wyników badań dystansowych Podsumowanie wyników badań dystansowych Stan edukacji ekonomicznej w nieekonomicznych szkołach średnich na podstawie badań Podsumowanie wyników i wnioski z przeprowadzonych badań Rozdział 7 STANDARD EDUKACYJNY W DZIEDZINIE EKONOMII PROJEKT Zakończenie Bibliografia Spis tabel Spis rysunków

3 EDUKACJA EKONOMICZNA JAKO NIEZBĘDNY SKŁADNIK WYKSZTAŁCENIA OGÓLNEGO 7 WSTĘP Jednym z istotnych dla współczesnego człowieka dylematów jest rozwiązywanie problemów związanych z funkcjonowaniem w warunkach dynamicznie przekształcającej się i turbulentnej gospodarki. Charakterystyczne dla industrialnej fazy rozwoju, ekonomiczne wyznaczniki ukształtowały człowieka o cechach homo oeconomicus, który musi zmierzyć się z antynomiami doświadczanego właśnie czasu przełomu. Ten czas przełomu opisywany jest w kategoriach właściwych dla postindustrialnej fazy rozwoju ludzkości. Jednocześnie społeczeństwa, które doświadczyły radykalnej deindustrializacji, kultywują w dużym stopniu wartości i postawy, styl życia, systemy organizacji oraz struktury społeczne typowe dla epoki przemysłowej 1. Jednak to, jakościowo odmienne, procesy globalizacji wyznaczają współcześnie kierunki przemian i w tym w kontekście, przemian cywilizacyjnych przełomu XX i XXI wieku, należy obecnie poszukiwać przesłanek wyznaczających związki edukacji z innymi formami działalności społecznej ludzi. Chociaż edukacja jest jednym z najstarszych typów społecznej praktyki to zmieniły się wobec niej społeczne oczekiwania i roszczenia oraz formy zaspokajania społecznych i jednostkowych potrzeb w tym obszarze 2. Identyfikacja tych potrzeb i sposobów ich zaspokajania, a także mechanizmów właściwych dla tej sfery aktywności społecznej wydaje się być dobrą podstawą do formułowania celów edukacyjnych i dyrektyw postępowania zapewniających ich skuteczne wdrożenie. Tak postawione zadanie wymaga podjęcia wielowątkowej i interdyscyplinarnej analizy swoistych dla współczesności przemian i ich konsekwencji dla kondycji współczesnego człowieka. W szczególności przedmiotem niniejszej pracy są te dziedziny aktywności człowieka, które określają związki edukacji z przemianami cywilizacyjnymi późnej nowoczesności, w tym 1 2 P. Sadler: Zarządzanie w społeczeństwie postindustrialnym, PSB, Kraków 1997, s. 7. T. Hejnicka-Bezwińska: Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa 2008, s. 169.

4 8 JAN SIKORA zwłaszcza z działalnością gospodarczą, stanowiącą jeden z fundamentalnych i najbardziej dynamicznych obszarów życia społecznego 3. Ważną przesłanką dla podjęcia tej problematyki jest przeświadczenie, że rozwiązywanie problemów człowieka w świecie materialnym jest współcześnie zdominowane przez myślenie ekonomiczne. Podstawą tej orientacji jest świadomość, że działalność gospodarcza jest jednym z zasadniczych i najbardziej dynamicznych obszarów życia społecznego, a konstytutywnym dla organizacji społeczeństw jest mechanizm rynkowy, który przyczynia się do wysokiego wzrostu gospodarczego i ogólnego postępu ekonomicznego 4. Stały wzrost produkcji stał się podstawowym miernikiem sukcesu społecznego, umożliwiając ukształtowanie się społeczeństw konsumpcyjnych, w których konsumpcja towarów staje się zarazem autokonsumpcją życia osobistego 5. W tych okolicznościach, od czasu kiedy praca stała się towarem a produkcja została oddzielona od konsumpcji i od kiedy zaspokajanie potrzeb człowieka dokonuje się za pośrednictwem rynku a nie w wyniku jego własnych, bezpośrednich działań, przesłanki ekonomiczne w znacznym stopniu wyznaczają strategie funkcjonowania współczesnego człowieka. Jednocześnie dążenie do umożliwienia racjonalnego funkcjonowania człowieka w warunkach gospodarki rynkowej powoduje, że uprawniona staje się teza o zasadniczym znaczeniu edukacji ekonomicznej rozumianej jako nabywanie wiedzy o prawidłowościach funkcjonowania gospodarki rynkowej, podejmowanie racjonalnych decyzji i kształtowanie umiejętności działania w warunkach wolnego rynku. Na tym tle istotnym problemem jest przygotowanie jednostki i grup społecznych do rozumienia sposobu funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki oraz aktywnego i skutecznego udziału w tych procesach 6. Ważnym elementem tego przygotowania jest przystosowanie systemu szkolnego do zadań wynikających z wyzwań współczesności, w tym zwłaszcza kształcenie w dziedzinie ekonomii. Realizacja tak określonego zadania wymaga odniesienia F. Fukuyama: Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa Wrocław 1997, s. 16. A. Sen: Rozwój i wolność, Zysk i S-ka, Poznań 2002, s. 20. E. Morin: Kultura czasu wolnego, w: Antropologia kultury, A. Mencwel (red.), wyd. UW, Warszawa 2001, s Z. Wiatrowski: Podstawy pedagogiki pracy, WSP, Bydgoszcz 2000, s. 41.

5 EDUKACJA EKONOMICZNA JAKO NIEZBĘDNY SKŁADNIK WYKSZTAŁCENIA OGÓLNEGO 9 się do istoty edukacji, której ważnym wyznacznikiem jest świadoma i celowa działalność. Formułowane cele edukacyjne zawierają wizje pożądanych stanów jednostki i społeczeństwa, które wydają się osiągalne dzięki edukacji pojmowanej jako ogół oddziaływań międzygeneracyjnych służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka, czyniących z niego istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, zadomowioną w danej kulturze, zdolną do konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji 7. W określeniu tym zawiera się model człowieka, którego kształtowaniu powinna być podporządkowana praktyka pedagogiczna jako zbiór przedsięwzięć podejmowanych intencjonalnie dla skutecznego osiągnięcia zamierzonych celów wychowania. Zawarty w tym modelu postulat dochodzenia do dojrzałości i świadomej samorealizacji nie określa warunków i okoliczności, w jakich procesy te zachodzą lub będą zachodzić. Oznacza to, że w praktyce pedagogicznej powinny być uwzględnione konkretne i określone uwarunkowania kulturowe, w których ta praktyka jest lub będzie realizowana. Owe konteksty kulturowe to integralna całość składająca się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, konstytucjonalnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów, które stanowią sztuczne środowisko, w jakim ludzie rozwiązują swoje problemy za pomocą wytworów, organizacji współdziałania oraz przez rozwój wiedzy, tworzenie etyki i pojęć wartościujących 8. Szczególnie istotnym zagadnieniem w tym kontekście jest, związane ze statusem dorosłego człowieka, wkraczanie w kręgi życia społecznego wyznaczone głównie pracą zawodową. Stając się samodzielnym podmiotem działania człowiek musi uporać się z problemami przetrwania i rozwoju w warunkach wyznaczanych przez aktualnie funkcjonujący system społeczny. Sprostanie tym wyzwaniom wymaga poznania mechanizmów gospodarowania i nabycie umiejętności przydatnych na rynku pracy. Współcześnie bowiem zasadniczą kwestią w życiu człowieka jest przygotowanie się do wykonywania zawodu, umożliwiające zajęcie określonego miejsca w życiu społecznym. 9 Istota tego procesu ma swój wymiar w pełni ekonomiczny. Z jednej strony mamy tu do czynienia ze B. Milerski i B. Śliwerski (red.): Leksykon Pedagogika, PWN, Warszawa 2000, s. 54. B. Malinowski: Czym jest kultura, w: Antropologia kultury, A. Mencwel (red.), UW, Warszawa 2001, s W. Szewczuk: Podstawy psychologii, Wyd. Innowacja, Warszawa 2000, s. 235.

6 10 JAN SIKORA swoistą inwestycją o charakterze edukacyjnym, z drugiej zaś z ofertą w postaci wiedzy, określonych umiejętności i kompetencji, mających swoją konkretną cenę na rynku pracy. Strategicznym kierunkiem działań w obszarze edukacji ekonomicznej wydaje się być domena kształcenia szkolnego. Dlatego też uzasadnionym jest skoncentrowanie się na tej sferze działalności oświatowej, w rezultacie której absolwent kończący szkołę średnią powinien uzyskać wiedzę i umiejętności niezbędne do funkcjonowania w warunkach współczesnej gospodarki rynkowej. Właściwie prowadzona analiza obejmuje refleksję metodologiczną dotyczącą nie tylko stosowanych metod badawczych ale także założeń teoretycznych dotyczących zjawisk i procesów społecznych oraz warunków stosowalności przyjętych teoretycznych punktów widzenia 10. Wobec trudności z całościowym opisem otaczającej nas rzeczywistości, za dopuszczalne i właściwe, dość powszechnie uznaje się koncentrowanie aktywności badawczej na jej wybranym fragmencie. Taka lokalna perspektywa badawcza może być jednak źródłem błędu systematycznego, który uzyskane wyniki badań i wynikające z nich konkluzje czyni mało użytecznymi. W związku z tym warto badany wątek usytuować na tle dostępnego opisu całościowego. Tej problematyce poświęcony jest rozdział dotyczący, podjętej przez T. Parsonsa, próby teoretycznego ujęcia systemu społecznego jako działaniowego układu odniesienia. Ta uznana, choć kontrowersyjna koncepcja może stanowić dobrą podstawę do kompleksowego ujęcia fundamentalnych problemów człowieka funkcjonującego w nowoczesnym społeczeństwie. W celu uniknięcia nieporozumień związanych z wykorzystywaniem pojęć wielowymiarowych lub nieostrych, rozważania teoretyczne poprzedzone są analizą terminologiczną, co powinno przyczynić się do precyzyjnego identyfikowania omawianych zagadnień. Ilustrację faktograficzną stanowią wyniki badań zrealizowanych w ramach rozprawy doktorskiej Edukacja ekonomiczna młodzieży potrzeby a możliwości. Zaprezentowana przy tym metodologia badań oraz procedura tworzenia standardu edukacyjnego w dziedzinie ekonomii może stanowić dobrą podstawę do krytycznej refleksji dla badaczy oraz studentów przygotowujących prace licencjackie i magisterskie dotyczące obszarów pro- 10 S. Nowak: Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2008, s. 56.

7 EDUKACJA EKONOMICZNA JAKO NIEZBĘDNY SKŁADNIK WYKSZTAŁCENIA OGÓLNEGO 11 blemowych związanych z formułowaniem celów i zadań edukacyjnych z punktu widzenia wyzwań współczesności, w tym pedagogiki pracy i polityki społecznej.