POWIATOWY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU LIDZBARSKIEGO NA LATA

Transkrypt

1 Załącznik do Uchwały Nr OR Rady Powiatu Lidzbarskiego z dnia 21 grudnia 2017 r., Zamek Biskupów ch POWIATOWY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU LIDZBARSKIEGO NA LATA , grudzień 2017 r.

2 SPIS TREŚCI 1. Wstęp 3 2. Podstawa prawna opracowania Programu Opieki nad Zabytkami 5 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce 6 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego Ocena stanu dziedzictwa kulturowego powiatu, analiza szans i zagrożeń 7. Założenia programowe i zadania Powiatowego Programu Opieki 49 nad Zabytkami Powiatu Lidzbarskiego 8. Instrumentarium realizacji Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Źródła finansowania opieki nad zabytkami Zasady oceny realizacji Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Zał. Nr 1 wykaz obiektów zabytkowych Powiatu Lidzbarskiego, objętych 59 ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków woj. warm.-maz. 12. Zał. Nr 2 wykaz stanowisk archeologicznych z terenu Powiatu Lidzbarskiego 71 ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków 13. Zał. Nr 3 ewidencja zabytków Gmina Kiwity Zał. Nr 4 ewidencja zabytków Miasto Zał. Nr 5 ewidencja zabytków Gmina Wiejska Zał. Nr 6 ewidencja zabytków Gmina Lubomino Zał. Nr 7 ewidencja zabytków Miasto i Gmina Orneta 142 2

3 1. WSTĘP Celem opracowania Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Lidzbarskiego na Lata jest określenie zasadniczych kierunków działań inicjowanych przez władze powiatu w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego występującego w jego granicach administracyjnych, zgodnie z przepisami ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r., poz z późn. zm.). Program został opracowany zgodnie z wytycznymi Poradnika Metodycznego Gminny Program Zabytków, przygotowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie. Dziedzictwo kulturowe jest ważnym czynnikiem życia i działalności człowieka. To nie tylko dorobek poprzednich pokoleń, lecz także dorobek obecnych czasów. Najczęściej dziedzictwo kulturowe kojarzymy z architekturą, archeologią, sztuką i zabytkami, a także z elementami przyrody. Za zabytek uznaje się nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową (art. 3 pkt 1 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Zabytki są zasobami nieodwracalnymi, decydującymi o tożsamości miejsca. Narzędziem realizacji strategii opieki nad zabytkami mają być programy opieki nad zabytkami. Świadomość potrzeby ratowania i ochrony zabytków, dbanie o należyty stan zabytków jest coraz powszechniejsza wśród mieszkańców naszego powiatu. Rewitalizacja poszczególnych obiektów, jak również całych zespołów zabudowy jest szansą na ich uratowanie. Stworzenie programu opieki nad zabytkami jest nie tylko koniecznością przewidzianą ustawą, ale także potrzebą społeczności lokalnej. Dotyczy to nie tylko właścicieli i użytkowników obszarów i obiektów zabytkowych, ale także wszystkich mieszkańców. Miejsce nigdy nie będzie atrakcyjne dla turysty, jeżeli jego zabytki będą zaniedbane, w niewłaściwy sposób promowane czy eksponowane. Kultura i tradycja naszego regionu, malownicze położenie geograficzne oraz zabytki tworzą niepowtarzalny produkt turystyczny, który jest znaczącym elementem rozwoju powiatu. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami jest dokumentem polityki samorządu w zakresie podejmowanych działań dotyczących inicjowania, wspierania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Program może być wykorzystywany przez inne 3

4 jednostki samorządu terytorialnego, środowiska naukowe, właścicieli obiektów zabytkowych oraz osoby zainteresowane dziedzictwem kulturowym. Niniejszy Program jest dokumentem opracowanym przez Powiat Lidzbarski. 4

5 2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Podstawą prawną obowiązku wykonania Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Lidzbarskiego na Lata jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r., poz.1446 późn. zm). Zgodnie z art. 87 ust. 2 ww. ustawy samorządowe programy opieki nad zabytkami mają na celu: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Ustawa wprowadza obowiązek sporządzania programów opieki nad zabytkami przez samorządy, zarówno na szczeblu wojewódzkim, powiatowym, jak i gminnym. Zgodnie z art. 87 ust. 1,3,4 i 5 cytowanej wyżej ustawy Zarząd Powiatu sporządza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami, który po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków przyjmuje Rada Powiatu. Program ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym, a z jego realizacji Zarząd Powiatu sporządza, co 2 lata sprawozdanie, które następnie przedstawia Radzie Powiatu. 5

6 3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE Obiekty zabytkowe zabytki nieruchome i ruchome, podlegają na terytorium Polski ochronie prawnej na mocy wielu aktów prawnych: 3.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku Obiekty zabytkowe są objęte ochroną prawną określoną jako konstytucyjny obowiązek państwa i każdego obywatela: Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Art. 6. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r., poz.1446 z późn. zm.) Głównym aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dla niniejszego Programu zasadne jest przywołanie poniższych artykułów tej ustawy: Art. 3. Użyte w ustawie określenia oznaczają: 1) zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; 2) zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, o których mowa w pkt 1; 6

7 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy ruchomych, o których mowa w pkt 1; 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; 5) instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami - instytucję kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; 6) prace konserwatorskie - działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań; 7) prace restauratorskie - działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań; 8) roboty budowlane - roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub w otoczeniu zabytku; 9) badania konserwatorskie - działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich; 10) badania architektoniczne - działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; 11) badania archeologiczne - działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 7

8 13) historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; 14) krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; 15) otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Art. 4. Ochrona zabytków polega w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Art Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome będące, w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 2) zabytki ruchome będące w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, 8

9 b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85 z późniejszymi zmianami), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne będące w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. 2. Ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Art. 7. Formami ochrony zabytków są: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Art Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów 9

10 zagospodarowania przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. 2. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa w ust. 1, w szczególności: 1) uwzględnia się krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) określa się rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3) ustala się przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzględniające opiekę nad zabytkami. Art. 20. Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegają uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Art. 21. Ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. Art Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajową ewidencję zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków. 2. Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się na terenie województwa. 3. Włączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru do wojewódzkiej ewidencji zabytków może nastąpić za zgodą właściciela tego zabytku. 4. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. 5. W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 10

11 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków Art. 89. Organami ochrony zabytków są: 1) minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2) wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Szczegółowy zakres zadań i kompetencji organów samorządu powiatowego w odniesieniu do problematyki ochrony dóbr kultury został uregulowany przede wszystkim w dwóch ustawach: 1. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2016 r., poz. 814 z późn. zm.): Art. 4 ust. 1 pkt 7 powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r., poz.1446 z późn. zm.): Art starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujący o tym, iż zabytek ten podlega ochronie. Art. 50, ust. 3 w przypadku wystąpienia zagrożenia dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, polegającego na możliwości jego zniszczenia lub uszkodzenia, starosta, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może wydać decyzję o zabezpieczeniu tego zabytku w formie ustanowienia czasowego zajęcia do czasu usunięcia zagrożenia. W przypadku, gdy nie jest możliwe usunięcie zagrożenia, zabytek nieruchomy może być na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wywłaszczony przez starostę na rzecz Skarbu Państwa lub gminy właściwej ze względu na miejsce położenia tego zabytku, w trybie i na zasadach przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomościami. Art dopuszcza możliwość udzielenia dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru przez organ stanowiący powiatu, na 11

12 zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane zgodnie z art. 77 może obejmować nakłady konieczne na: 1) sporządzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich, 2) przeprowadzenie badań konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych, 3) wykonanie dokumentacji konserwatorskiej, 4) opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich; 5) wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami prawa budowlanego, 6) sporządzenie projektu odtworzenia kompozycji wnętrz, 7) zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku, 8) stabilizację konstrukcyjną części składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezbędnym dla zachowania tego zabytku, 9) odnowienie lub uzupełnienie tynków i okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzględnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki, 10) odtworzenie zniszczonej przynależności zabytku, jeżeli odtworzenie to nie przekracza 50 % oryginalnej substancji tej przynależności, 11) odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym ościeżnic i okiennic, zewnętrznych odrzwi i drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych, 12) modernizację instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadają oryginalne, wykonane z drewna części składowe i przynależności, 13) wykonanie izolacji przeciwwilgociowej, 14) uzupełnianie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych, 15) działania zmierzające do wyeksponowania istniejących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu, 16) zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonania prac i robót przy zabytku wpisanym do rejestru, 17) zakup i montaż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpożarowej i odgromowej. Dotacja, w zakresie określonym w art. 77, może być udzielona w wysokości do 100 % nakładów koniecznych, na wykonanie przez wnioskodawcę prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru (art. 81 ust. 2). Organy uprawnione do udzielania dotacji prowadzą wykazy udzielonych dotacji oraz informują się wzajemnie o udzielonych dotacjach. 12

13 Art określa wyłączne kompetencje starosty w zakresie powoływania społecznych opiekunów zabytków. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora starosta ustanawiania społecznych opiekunów zabytków lub cofa takie ustanowienie. Równocześnie starosta prowadzi listę społecznych opiekunów zabytków. Osobie fizycznej pełniącej funkcję społecznego opiekuna zabytków starosta wydaje legitymację społecznego opiekuna zabytków, natomiast osobie prawnej lub innej jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, pełniącej funkcję społecznego opiekuna zabytków, starosta wydaje zaświadczenie, które zawiera informację o nadaniu uprawnień opiekuna. Szczególnie ważną rolę Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami(dz. U. z 2014 r., poz.1446 z późn. zm.) przypisuje właścicielowi lub posiadaczowi obiektu zabytkowego. Należy podkreślić, że dysponowanie zabytkiem powoduje obowiązki ciążące na właścicielu/użytkowniku, z drugiej jednak strony przysługują mu liczne prawa. Art. 5. Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Art Zagospodarowanie na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania przez jego właściciela lub posiadacza: 1) dokumentacji konserwatorskiej określającej stan zachowania zabytku nieruchomego i możliwości jego adaptacji, z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości tego zabytku; 2) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwatorskich przy zabytku nieruchomym, określającego zakres i sposób ich prowadzenia oraz wskazującego niezbędne do zastosowania materiały i technologie; 13

14 3) uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości. 2. W celu spełnienia wymagań, o których mowa w ust. 1, wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany nieodpłatnie udostępnić do wglądu właścicielowi lub posiadaczowi zabytku nieruchomego posiadaną przez siebie dokumentację tego zabytku oraz umożliwić dokonywanie niezbędnych odpisów z tej dokumentacji. Art W umowie sprzedaży, zamiany, darowizny lub dzierżawy zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru, stanowiącego własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, przy określaniu sposobu korzystania z tego zabytku należy nałożyć, jeżeli stan zachowania zabytku tego wymaga, na nabywcę lub dzierżawcę obowiązek przeprowadzenia w określonym terminie niezbędnych prac konserwatorskich przy tym zabytku. 2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do decyzji o oddaniu w trwały zarząd zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru. Art. 27. Na wniosek właściciela lub posiadacza zabytku wojewódzki konserwator zabytków przedstawia, w formie pisemnej, zalecenia konserwatorskie, określające sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich, a także zakres dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzone w tym zabytku. Art Niezależnie od obowiązków wynikających z opieki nad zabytkami, określonych w art. 5, właściciel lub posiadacz zabytku wpisanego do rejestru lub zabytku znajdującego się w wojewódzkiej ewidencji zabytków zawiadamia wojewódzkiego konserwatora zabytków o: 1) uszkodzeniu, zniszczeniu, zaginięciu lub kradzieży zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zdarzenia; 2) zagrożeniu dla zabytku, niezwłocznie po powzięciu wiadomości o wystąpieniu zagrożenia; 3) zmianie miejsca przechowania zabytku ruchomego w terminie miesiąca od dnia nastąpienia tej zmiany; 3) zmianach dotyczących stanu prawnego zabytku, nie później niż w terminie miesiąca od dnia ich wystąpienia lub powzięcia o nich wiadomości. Art a. Osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, która zamierza realizować: 1) roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru lub objętym ochroną konserwatorską na podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania 14

15 przestrzennego lub znajdującym się w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków albo 2) roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego jest obowiązana, z zastrzeżeniem art. 82a ust. 1, pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków. 2. Zakres i rodzaj niezbędnych badań archeologicznych, o których mowa w ust. 1a, ustala wojewódzki konserwator zabytków w drodze decyzji, wyłącznie w takim zakresie, w jakim roboty budowlane albo roboty ziemne lub zmiana charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, zniszczą lub uszkodzą zabytek archeologiczny. 3. Egzemplarz dokumentacji z badań, o których mowa w ust. 1, podlega po ich zakończeniu nieodpłatnemu przekazaniu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków. Art Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: 1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru; 2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku; 3) prowadzenie badań konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru; 4) prowadzenie badań architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru; 5) prowadzenie badań archeologicznych; 6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru, z naruszeniem ustalonego tradycją wystroju wnętrza, w którym zabytek ten się znajduje; 8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania 1) z tego zabytku; 10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru urządzeń technicznych, tablic, reklam oraz napisów, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 11) podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru; 15

16 12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania. 2. Na polskich obszarach morskich pozwolenie na podejmowanie działań, o których mowa w ust. 1 pkt 5 i 12, wydaje dyrektor urzędu morskiego w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków właściwym dla miejsca siedziby urzędu morskiego. 3. Pozwolenia, o których mowa w ust. 1, mogą określać warunki, które zapobiegną uszkodzeniu lub zniszczeniu zabytku. 4. Wojewódzki konserwator zabytków może uzależnić wydanie pozwolenia na podejmowanie działań, o których mowa w ust. 1 pkt 6, 9 i 11, od przeprowadzenia, na koszt wnioskodawcy, niezbędnych badań konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych. Egzemplarz dokumentacji badań jest przekazywany nieodpłatnie wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków. 5. Pozwolenia, o których mowa w ust. 1, wydaje się na wniosek osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej posiadającej tytuł prawny do korzystania z zabytku wpisanego do rejestru, wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu albo ograniczonego prawa rzeczowego lub stosunku zobowiązaniowego. 6. Pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych wydaje się na wniosek osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej posiadającej tytuł prawny do korzystania z nieruchomości, wynikający z prawa własności, użytkowania wieczystego, trwałego zarządu albo ograniczonego prawa rzeczowego lub stosunku zobowiązaniowego. 7. Pozwolenie na prowadzenie badań konserwatorskich i architektonicznych przy zabytku wpisanym do rejestru albo badań archeologicznych lub poszukiwań ukrytych bądź porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, wydaje się również na wniosek osób fizycznych albo jednostek organizacyjnych zamierzających prowadzić te badania lub poszukiwania. W przypadku nieuzyskania zgody właściciela lub posiadacza nieruchomości na przeprowadzenie tych badań lub poszukiwań przepisy art. 30 ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio. 8. Uzyskanie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na podjęcie robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru nie zwalnia z obowiązku uzyskania pozwolenia na budowę albo zgłoszenia, w przypadkach określonych przepisami Prawa budowlanego. 16

17 3.3. Inne akty prawne Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się także w innych obowiązujących ustawach, przede wszystkim w: 1) Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2017 r., poz. 1073): Art. 1, ust. 2, pkt. 4. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 10, ust. 1, pkt. 4. W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 10, ust. 2, pkt. 4. W studium określa się w szczególności obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 15, ust. 2, pkt. 4. W planie miejscowym określa się obowiązkowo zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 39, ust. 3, pkt. 2. W planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzględnia się ustalenia strategii rozwoju województwa oraz określa się w szczególności system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Art. 47, ust. 2, pkt. 2. Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju określa uwarunkowania, cele i kierunki zrównoważonego rozwoju kraju oraz działania niezbędne do jego osiągnięcia, a w szczególności wymagania z zakresu ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem obszarów podlegających ochronie. Art. 54, pkt. 2a. Decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego określa warunki i szczegółowe zasady zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy wynikające z przepisów odrębnych, a w szczególności w zakresie ochrony środowiska i zdrowia ludzi oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 2) Ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 201 r. Nr 243, poz. 290): Art Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na obszarze wpisanym do rejestru zabytków wymaga, przed wydaniem decyzji 17

18 o pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. 2. Pozwolenie na rozbiórkę obiektu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków może być wydane po uzyskaniu decyzji Generalnego Konserwatora Zabytków działającego w imieniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego o skreśleniu tego obiektu z rejestru zabytków. 3. W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje właściwy organ w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. 4. Wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany zająć stanowisko w sprawie wniosku o pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektów budowlanych, o których mowa w ust. 3, w terminie 30 dni od dnia jego doręczenia. Niezajęcie stanowiska w tym terminie uznaje się jako brak zastrzeżeń do przedstawionych we wniosku rozwiązań projektowych. 3) Ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2016 r., poz. 2147z późn. zm.): Art. 6, pkt. 5. Celami publicznymi w rozumieniu ustawy są opieka nad nieruchomościami stanowiącymi zabytki w rozumieniu przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Art. 13, ust. 4. Sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych (aportów) do spółek, wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Art. 29, ust. 2. Jeżeli przedmiotem umowy o oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste jest nieruchomość wpisana do rejestru zabytków, przy określaniu sposobu korzystania z tej nieruchomości można nałożyć, w razie potrzeby, na nabywcę obowiązek odbudowy lub remontu położonych na niej zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w umowie. Art. 45, ust. 2a. W przypadku nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, w decyzji o ustanowieniu trwałego zarządu można nałożyć, w miarę potrzeby, na jednostkę organizacyjną obowiązek odbudowy lub remontu położonych na tej nieruchomości zabytkowych obiektów budowlanych, w terminie określonym w decyzji. 18

19 Art. 68, ust. 3. Ustaloną, zgodnie z art. 67, cenę nieruchomości lub jej części wpisanej do rejestru zabytków obniża się o 50 %. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyć lub obniżyć tę bonifikatę. Art. 73, ust. 4. Ustalone, zgodnie z art. 72 ust. 2 i 3 pkt 5, opłaty z tytułu użytkowania wieczystego obniża się o 50%, jeżeli nieruchomość gruntowa została wpisana do rejestru zabytków. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyć lub obniżyć tę bonifikatę. Art. 84, ust. 2. Ustalone, zgodnie z art. 83 ust. 2 pkt 3, opłaty z tytułu trwałego zarządu obniża się o 50 %, jeżeli nieruchomość lub jej część składowa zostały wpisane do rejestru zabytków. Właściwy organ może, za zgodą odpowiednio wojewody albo rady lub sejmiku, podwyższyć lub obniżyć tę bonifikatę. Art. 96, ust. 1a. W odniesieniu do nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków decyzję, o której mowa w ust. 1, wydaje się po uzyskaniu pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków na podział tej nieruchomości. Art. 96, ust. 2. W przypadku gdy o podziale nieruchomości orzeka sąd, nie wydaje się decyzji, o której mowa w ust. 1, i pozwolenia, o którym mowa w ust. 1a. Jeżeli podział nieruchomości jest uzależniony od ustaleń planu miejscowego, a w razie braku planu od warunków określonych w art. 94 ust. 1 i 2, sąd zasięga opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta), a w odniesieniu do nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków także opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Do opinii tych nie stosuje się art. 93 ust. 5. Art. 97, ust. 1a, pkt 3a. Pozwolenie, o którym mowa w art. 96 ust. 1a, w przypadku nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Art. 109, ust. 1, pkt 4. Gminie przysługuje prawo pierwokupu w przypadku sprzedaży nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości. Art. 155, ust. 1, pkt 3b. Przy szacowaniu nieruchomości wykorzystuje się wszelkie, niezbędne i dostępne dane o nieruchomościach, zawarte w szczególności w rejestrach zabytków. 4) Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2017., poz. 519 z późn. zm.). 5) Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2016, poz.2134 z późn. zm.). 19

20 6) Ustawie z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2017, poz. 862 z późn. zm.). 7) Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2016 r., poz. 1817z późn. zm.). Uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajdują się także w: Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 22 czerwca 2017 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków (Dz. U. z 2017 r.poz.1265). Zasady ochrony zabytków znajdujących sie w muzeach i w bibliotekach zostały określone w: 1) Ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach ( Dz. U. z 2017 r., poz. 972 z późn. zm.); 2) Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012 r., poz. 642 z późn. zm.). Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy: Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach ( Dz. U. z 2016 r., poz z późn. zm.). 20

21 4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami - Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata jest dokumentem utworzonym na podstawie przepisów art. 84 i art. 85 ust. 1 u.o.z. W Krajowym programie dokonano diagnozy stanu ochrony zabytków w Polsce w trzech podstawowych płaszczyznach: 1. Organizacji i zadań organów ochrony zabytków w Polsce. 2. Stanu zachowania zabytków w Polsce, w tym roli i znaczenia form ochrony zabytków oraz systemów informacji o zabytkach. 3. Komunikacji, porozumienia i współpracy w obszarze ochrony zabytków w Polsce. Na podstawie Diagnozy przeprowadzono analizę SWOT i w ścisłym powiązaniu z jej wynikami oraz w powiązaniu z celem 4 Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego (Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego) sformułowano cel główny Krajowego programu: Wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Do realizacji celu głównego opracowano trzy cele szczegółowe: 1) wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce, 2) wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków, 3) tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji, które z kolei realizowane będą w ramach szczegółowych zadań. Do wszystkich wymienionych w Krajowym programie celów i zadań opracowano szczegółowy harmonogram realizacji wraz z planem finansowym programu. Dokument jest uzupełniony o projekt systemu wdrażania, monitoringu i ewaluacji oraz analizę ryzyka. 21

22 Zagadnienia horyzontalne: Istotnym rozwiązaniem, porządkującym zagadnienia przedstawione w Krajowym programie i uwzględnionym na każdym etapie prac nad dokumentem, są następujące zagadnienia horyzontalne: tematy wiodące, których problematyka została poruszona w co najmniej dwóch obszarach diagnozy oraz dwóch celach szczegółowych. Są to: a. podniesienie sprawności i skuteczności działań organów ochrony zabytków, w tym jakości merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja działań, itp.), b. porządkowanie rejestru zabytków oraz stworzenie wiarygodnej metodologicznie diagnozy stanu zachowania zabytków nieruchomych (księgi rejestru A i C), c. zwiększenie uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowanie przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i propagowanie postaw współodpowiedzialności społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy, itp.), d. wdrożenie procesów kształtowania postawy krajobrazowej wśród organów ochrony zabytków, e. zwiększenie zaangażowania samorządów, ze szczególnym uwzględnieniem gmin, w ochronę i opiekę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaangażowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władczą kompetencją rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków. Zagadnienia horyzontalne nie tworzą dodatkowego poziomu w hierarchicznej strukturze dokumentu, zgodnie z jego podziałem na cel główny, cele szczegółowe i kierunki działania. W sposób istotny jednak wskazują zagadnienia priorytetowe w obszarze ochrony zabytków, przyjęte do realizacji do 2017 r Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami - Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata Uzupełnienia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata jest elementem opracowanej w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata W 2005 roku MKiDN przygotowało uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata

23 Narodowy Program Kultury określa politykę rządu wobec zabytków i dziedzictwa kulturowego do 2013 r. Celem strategicznym programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Zawiera ona również ogólne wytyczne do konstruowania programu powiatowego. Przyjęte zostały następujące priorytety: 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. Działania realizowane w ramach tego priorytetu mają na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja działań pozwoli na zwiększenie atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego. Program ten jest zgodny z Narodowym Planem Rozwoju oraz z założeniami do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki na Zabytkami na lata Podstawą do sformułowania Narodowego Programu Kultury Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego jest uznanie sfery dziedzictwa za podstawę rozwoju kultury i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów, służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców Program Opieki nad Zabytkami Województwa Warmińsko-Mazurskiego na Lata Program Opieki nad Zabytkami Województwa Warmińsko-Mazurskiego na Lata został przyjęty Uchwałą Nr XVIII/426/16 Sejmiku Województwa Warmińsko- Mazurskiego z dnia 28 czerwca 2016 r. Ideą przewodnią opracowania Programu Opieki nad Zabytkami dla województwa warmińsko-mazurskiego jest uznanie potrzeby zachowania zasobów regionalnego 23

24 dziedzictwa kulturowego jako ważnego czynnika wpływającego na kształtowanie się tożsamości regionalnej i promocji turystycznej. Cele i kierunki działań ww. programu: Cel 1. Zespolenie i koordynacja form i metod ochrony dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez: uwzględnienie uwarunkowań ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego zabytków, w polityce rozwoju województwa; dążenie do zwiększenia zaangażowania sektora prywatnego w rewaloryzację obiektów zabytkowych; budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację i wspieranie działań organizacji pozarządowych w realizacji zadań związanych z ochroną zabytków (konkursy, powierzanie ściśle określonych zadań, wsparcie finansowe dla projektów itp.); wspieranie inicjatyw lokalnych zmierzających do tworzenia np. niewielkich skansenów lub izb pamięci w zabytkowych obiektach, na terenie województwa warmińsko - mazurskiego ; Cel 2. Dążenie do utrzymania obiektów zabytkowych w jak najlepszym stanie, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów i zespołów charakterystycznych dla województwa warmińsko-mazurskiego: wspieranie polityki konserwatorskiej dotyczącej m.in.: postępowania zgodnie z obowiązującymi standardami i zasadami konserwatorskimi, wykonywania kompleksowych dokumentacji obiektów zabytkowych poddawanych pracom konserwatorskim bądź rewaloryzacyjnym; inicjowanie, wspieranie i popularyzacja działań zmierzających do wyszukania nowych właścicieli lub dzierżawców dla obiektów zabytkowych wymagających zagospodarowania; dofinansowywanie wybranych prac badawczych i dokumentacyjnych związanych z najważniejszymi obiektami zabytkowymi wprowadzenie systemu wojewódzkich grantów badawczych; dofinansowywanie prac konserwatorskich przy zabytkach; 24

25 wypracowanie programu wspomagania finansowego długofalowych działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków regionu, ze szczególnym uwzględnieniem: opieki nad gotycką architekturą ceglaną, działań zakresie odnowy centrów historycznych miast oraz zespołów urbanistycznych powstałych w XIX i XX w., opieki nad dziedzictwem wiejskim, opieki nad obiektami architektury użyteczności publicznej, opieki nad obiektami architektury przemysłowej i zabytków techniki, opieki nad zabytkowymi zespołami dworsko parkowymi, opieki nad alejami przydrożnymi, opieki nad sanktuariami pielgrzymkowymi, opieki nad obiektami architektury sakralnej XIX i XX wieku i opieki nad kapliczkami i krzyżami przydrożnymi. Cel 3. Opieka nad zabytkami ruchomymi poprzez: wspieranie działań zmierzających do podejmowania prac konserwatorskich przy tego typu obiektach; wspieranie programów badawczych mających na celu pełne rozpoznanie istniejącego w województwie zasobu; inicjowanie i wspieranie badań konserwatorskich poprzedzających właściwe prace konserwatorskie; dofinansowanie prac konserwatorskich przy obiektach znaczącej wartości artystycznej, historycznej lub naukowej; wspieranie inicjatyw zmierzających do publicznej prezentacji obiektów zabytkowych znajdujących się w zbiorach prywatnych lub zbiorach publicznych na co dzień niedostępnych (w formie wystaw czasowych, incydentalnych pokazów, dni otwartych itp.); wspieranie i dofinansowanie inicjatyw upowszechniających wiedzę na temat zabytków ruchomych. Cel 4. Stworzenie optymalnych warunków dla prowadzenia działalności muzealnej poprzez: dbałość o zapewnienie właściwej kadry muzealnej; zapewnienie odpowiedniej powierzchni magazynowej i wystawienniczej, nowoczesnej infrastruktury technicznej przy budowie, remontach i wyposażaniu działów muzealnych (m.in. systemów informatycznych, magazynowych, 25

26 antywłamaniowych, przeciwpożarowych, klimatyzacyjnych, oświetleniowych) wraz z okresową oceną stopnia ich racjonalnego wykorzystania; podejmowanie działań zmierzających do wyodrębnienia funduszy celowych przeznaczonych na zakup i konserwację muzealiów, uruchamianych również w trybie konkursowym; wprowadzenie cyklicznych, premiowanych konkursów na najciekawszy projekt lub/i na nową ekspozycję muzealną; wsparcie organizacji objazdów studyjnych do muzeów, które wprowadziły nowe praktyki ekspozycji i edukacji muzealnej; wdrażanie programów i projektów badawczych stanowiących podstawową, statutową działalność muzeów, z którego wynika działalność wystawiennicza i oświatowa; wspieranie działań na rzecz zawiązywania wzajemnych kontaktów zarówno między samymi placówkami muzealnymi, jak i szerzej, między nimi a placówkami kultury, fundacjami, stowarzyszeniami oraz ogółem społeczeństwa; wspólne działania muzeów województwa w ramach warmińsko mazurskiego portalu muzealnego ; wspieranie istniejących placówek muzealnych w zakresie tworzenia specjalizacji np. związanych z dawnym rzemiosłem, techniką, przemysłem, rozwojem regionalnym; wspieranie muzeów polegające na unowocześnieniu form ich działania. Cel 5. Opieka nad archeologicznym dziedzictwem województwa warmińskomazurskiego poprzez: edukację i popularyzację w zakresie potrzeby ochrony dziedzictwa archeologicznego poprzez organizacje plenerowych festynów i pokazów, szlaków turystycznych, ścieżek edukacyjnych itp.; wspieranie rewitalizacji zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych; wspieranie działań zmierzających do podejmowania prac konserwatorskich przy archeologicznych zabytkach ruchomych wpisanych do rejestru zabytków; 26

27 podjęcie działań na rzecz powołania muzeum archeologicznego nowoczesnej placówki o randze wojewódzkiej o odpowiednim zapleczu magazynowym, której zadaniem byłoby m.in. systematyczne gromadzenia i eksponowanie pozyskiwanych w trakcie badań materiałów zabytkowych, a także ich konserwację i digitalizację; wspieranie działań zmierzających do utworzenia parków kulturowych, działających w oparciu o zabytki archeologiczne. Cel 6. Ochrona dziedzictwa niematerialnego poprzez: prowadzenie działań z zakresu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego Warmii i Mazur zgodnie z wymogami Konwencji UNESCO w sprawie Ochrony Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego z 17 października 2003 r., w następujących obszarach: ustnych tradycji i form wyrazu, włączając w to język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sztuk performatywnych, społecznych zwyczajów, rytuałów oraz uroczystości świątecznych, wiedzy o przyrodzie i wszechświecie oraz związaną z nią praktyką, rzemiosła tradycyjnego; inicjowanie i wspieranie działań zmierzających do: identyfikacji, prowadzenia prac badawczych, dokumentowania, zachowania, zabezpieczenia, rewitalizacji, promocji niematerialnego dziedzictwa kulturowego Warmii i Mazur; współdziałanie z właściwymi organami administracji rządowej oraz jednostki samorządu terytorialnego; nadzór nad realizacją zadań z zakresu ochrony niematerialnych dóbr kultury; współdziałanie z instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi, grupami społecznymi i osobami fizycznymi działającymi w obszarze niematerialnego dziedzictwa kulturowego; inicjowanie i wspieranie działań edukacyjnych w zakresie niematerialnego dziedzictwa kulturowego Warmii i Mazur. Cel 7. Praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego poprzez: prowadzenie działań promujących województwo, jako region o szczególnych zasobach, walorach dziedzictwa kulturowego, szlaków turystycznych, działalności 27

28 muzeów, wyróżników kulturalnych regionu (m.in. kapliczek, architektury obronnej itp.), wzorowych przykładów rewaloryzacji adaptacji obiektów zabytkowych; zwiększenie atrakcyjności form działania muzeów; tworzenie warunków dla funkcjonowania portali internetowych o wielowątkowym profilu informacyjnym na temat dziedzictwa kulturowego regionu; działania wspierające wykorzystywanie obiektów zabytkowych (zwłaszcza nieużytkowych) dla potrzeb rozwoju infrastruktury turystycznej; propagowanie wiedzy i edukacji w zakresie historii oraz dziedzictwa i krajobrazu kulturowego regionu, na różnych szczeblach (jst, szkoły, turyści itp.); wspieranie wydawania wydawnictw poświęconych dziedzictwu kulturowemu regionu; promowanie i wspieranie przywracania lub utrzymywania w obiektach pierwotnych historycznych funkcji; współudział w organizacji i współfinansowanie imprez kulturalnych, o zasięgu regionalnym, promującym dziedzictwo kulturowe; promowanie szlaków turystycznych o znaczeniu regionalnym, wyznaczonych w oparciu o najcenniejsze obiekty zabytkowe regionu; podejmowanie działań w otoczeniu szlaków turystycznych poprzez m.in. oznakowanie nowych atrakcji i obiektów zabytkowych, realizację niezbędnego zagospodarowania turystycznego oraz uwzględnienie punktów stykowych szlaków; współorganizacja i rozszerzenie formuły Europejskich Dni Dziedzictwa Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Warmińsko- Mazurskiego. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Lidzbarskiego zgodny jest z wyznaczonymi w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Warmińsko- Mazurskiego (Uchwała Nr VII/164/15 Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 27 maja 2015 r.) celami polityki przestrzennej, zasobami środowiska (dziedzictwa) kulturowego i ich zasadami realizacji. 28

29 W planie zagospodarowanie przestrzennego województwa zostały umieszczone elementy określające system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. W rozdziale Zasoby środowiska (dziedzictwa) kulturowego w wyżej wymienionym planie zaznaczono, że specyfika kulturowa regionu warmińsko mazurskiego przejawia się w wielu kategoriach dóbr kultury oraz, że najbardziej nasycona wszelkimi elementami dziedzictwa jest zachodnia cześć województwa, między innymi powiat lidzbarski, w której znajduje się znacząca liczba zabytków architektury. Powyższy rozdział wymienia również 3 kategorie: 1) zabytki archeologiczne pod względem archeologicznym teren województwa rozpoznany jest w około 90%. Blisko 300 stanowisk archeologicznych wpisanych jest to rejestru zabytków. Na terenie województwa występują dość liczne stanowiska o własnej formie krajobrazowej: grodziska, kurhany, zamczyska, wały podłużne, osady nawodne, razem ok. 800 obiektów. Są to obiekty wymagające bezwzględnego zachowania, ale mogą one także pełnić rolę edukacyjną i stanowić atrakcje turystyczne. Wymaga to jednak przeprowadzenia działań adaptacyjnych. Spośród płaskich stanowisk archeologicznych ok.10% jest zagrożona zniszczeniem na skutek różnych czynników. Powinny być poddane badaniom ratowniczym oraz działaniom mającym na celu uratowanie substancji zabytkowej; 2) zabytki nieruchome znajdują się wśród nich układy i zespoły urbanistyczne (stare miasta, zespoły budowli), układy i zespoły ruralistyczne, architektoniczne miejskie i wiejskie, zespoły rezydencjonalne, fortyfikacje, od średniowiecznych zamków po nowożytne i nowoczesne twierdze i schrony oraz zespoły klasztorne. Ponadto należy tu wymienić m.in. zespoły zabytkowej zieleni, a wśród nich parki, aleje parkowe i przydrożne, zespoły zieleni komponowanej czy zieleń centralna. Osobą kategorią są cmentarze różnych wyznań. Rejestrze zabytków nieruchomych znajduje się ponad obiektów, a w wojewódzkiej ewidencji zabytków nieruchomych ponad obiektów. Zabytki nieruchome i ich zespoły maja różnych właścicieli oraz zróżnicowany stan zachowania, część obiektów jest 29

30 niestety niewłaściwie użytkowana. Szacuje się, że ok. 80% obiektów wymaga działań konserwatorskich, a ok. 20% znajduje się w złym stanie, wymaga pilnych działań ratowniczych (remonty). W skali urbanistycznej konieczne jest podjęcie działań rewitalizacyjnych w co najmniej 50% zespołów staromiejskich, a w skali architektonicznej konieczne jest podejmowanie prac remontowych w przypadku niemal obiektów. Stan taki powoduje konieczność utworzenia programów wojewódzkich mających na celu wspomaganie działań inwestorów; 3) dobra kultury współczesnej w województwie nie ma wiele obiektów współczesnych, których wartość mogłaby je kwalifikować jako dobra kultury współczesnej. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa określa potencjał walorów krajobrazowych województwa, który wynika z współwystępowania wysokiej wartości naturalnych, przyrodniczych i kulturowych elementów środowiska. Walory krajobrazowe województwa są chronione na mocy ustawy o ochronie przyrody. Forma ochrony walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych przewidziana ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, na terenie województwa stosowana jest rzadko (park kulturowy). Należy również zaznaczyć, że ww. planie wskazano, że zasługuje na wyróżnienie, w którym stosunkowo nieliczne instytucje prowadzą różnorodną działalność kulturalną i są organizatorami imprez o randze krajowej Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Województwa Warmińsko- Mazurskiego do 2025 roku Założenia Powiatowego Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Lidzbarskiego odwołują się do ogólnych treści przyjętych w Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Województwa Warmińsko-Mazurskiego do 2025 roku uchwalonej przez Sejmik Województwa Warmińsko-Mazurskiego Uchwałą Nr XXVIII/553/13 z dnia 25 czerwca 2013 r. Ww. dokument nie zajmuje się szczegółowo zagadnieniami związanymi z ochroną i opieką nad zabytkami. Natomiast planuje zwiększenie wykorzystania zasobów lokalnych instytucji publicznych dla rozwijania aktywności społecznej i obywatelskiej, 30

31 tworzenie warunków dla wzmacniania tożsamości i uczestnictwa w kulturze na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, wzmocnienie edukacji obywatelskiej i kulturalnej, rozwijanie kompetencji obywatelskich i kulturalnych oraz planuje upowszechnienie różnych form uczestnictwa w kulturze. 31

32 5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 5.1. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Lidzbarskiego na lata Wyżej wymieniony plan jest dokumentem wskazującym konkretne zadania do realizacji, terminy i ich wykonanie oraz sposób finansowania. Daje możliwość długookresowego planowania, lepszego wykorzystania zasobów powiatu. Plan podkreśla, iż kultura odgrywa wielką rolę w budowaniu tożsamości i samoidentyfikacji mieszkańców. Pełni ponadto rolę promocji miasta i regionu przedstawiając unikalne dla tego regionu obyczaje, sztukę czy rekonstrukcję wydarzeń historycznych. Potencjał kulturalny powiatu kształtowany jest m.in. przez sieć instytucji kultury. Niewątpliwie zabytki są dużym zasobem dziedzictwa kulturowego Powiatu Lidzbarskiego. W obszarze 4. Turystyka, sport i dziedzictwo kulturowe plan zawiera Cel strategiczny 4.1 Turystyka motorem rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu, a w nim Cel operacyjny Zadbane zabytki wizytówką powiatu. Realizacji tego celu strategicznego służyć będzie szereg zadań inwestycyjnych, w tym na drogach powiatowych, służących min. poprawie dostępności do zabytków Uchwała Nr Rady Powiatu Lidzbarskiego z dnia 25 października 2012 r. w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków 1 ust. 1 wyżej cytowanej uchwały mówi, że Powiatu Lidzbarskiego mogą być udzielane dotacje celowe na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, znajdującym się na obszarze Powiatu Lidzbarskiego. Dotacja może być udzielona osobie fizycznej lub jednostce organizacyjnej, która jest właścicielem lub posiadaczem zabytku. 32

33 Dotacja może być udzielona na dofinansowanie nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku, ustalonych na podstawie kosztorysu zatwierdzonego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, które zostaną przeprowadzone w roku złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji lub nakładów koniecznych na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, które zostały przeprowadzone w okresie roku poprzedzającego rok złożenia przez wnioskodawcę wniosku o udzielenie dotacji w wysokości do 50% nakładów koniecznych. Poniżej zamieszczone zostały wykazy dotacji udzielonych z budżetu Powiatu Lidzbarskiego w latach WYKAZ Lp. 1. udzielonych i rozliczonych dotacji w roku 2013 na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Nazwa siedziba i adres jednostki organizacyjnej Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. Jana Chrzciciela w Ornecie Zabytek i jego położenie Ołtarz główny kościoła św. Jana Chrzciciela w Ornecie ul. Kościelna 3 Zakres prac na które udzielono dotację Konserwacja architektury ołtarza głównego wraz z częścią konstrukcji (dolna kondygnacja) Data zawarcia umowy Wysokość przekazanej dotacji r zł Źródło: Starostwo Powiatowe w u m Lp. WYKAZ udzielonych i rozliczonych dotacji w roku 2014 na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Nazwa siedziba i adres jednostki organizacyjnej 1. Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. św. Wawrzyńca w Kochanówce Zabytek i jego położenie Kościół Parafialny w Kochanówce Zakres prac na które udzielono dotację remont dachu i wnętrza kościoła parafialnego w Kochanówce Data zawarcia umowy Wysokość przekazanej dotacji r zł Źródło: Starostwo Powiatowe w u m 33

34 Lp. WYKAZ udzielonych i rozliczonych dotacji w roku 2015 na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Nazwa siedziba i adres jednostki organizacyjnej 1. Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela w Ornecie 2. Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Św. Michała Archanioła w Blankach 3. Parafii Prawosławnej pod wezwaniem Św. Ap. Piotra i Pawła w u m 4. Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubominie 5. Parafii Prawosławnej pod wezwaniem Św. Mikołaja w Ornecie Zabytek i jego położenie ołtarz główny Kościół Rzymskokatolicki ul. Kościelna Orneta Kościół w Blankach Kiwity Cerkiew Prawosławna ul. Wysokiej Bramy barokowy ołtarz boczny Kościół Rzymskokatolicki ul. Kopernika Lubomino Cerkiew Prawosławna ul. Wojska Polskiego Orneta Zakres prac na które udzielono dotację dofinansowanie konserwacji elementów ołtarza głównego w kościele parafialnym - para aniołków siedzących na baldachimie dofinansowanie badań i dokumentacji konserwatorskiej kościoła parafialnego w Blankach dofinansowanie konserwacji i renowacji schodów wejściowych do cerkwi prawosławnej dofinansowanie konserwacji i restauracji ołtarza Matki Bożej Niepokalanej w kościele parafialnym dofinansowanie naprawy części konstrukcji więźby dachowej nawy głównej i uszczelnienie pokrycia dachowego cerkwi WYKAZ Data zawarcia umowy Wysokość przekazanej dotacji r zł r r r r zł zł zł zł Źródło: Starostwo Powiatowe w u m Lp. 1. udzielonych i rozliczonych dotacji w roku 2016 na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków Nazwa siedziba i adres jednostki organizacyjnej Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela Zabytek i jego położenie ołtarz główny kościół parafialny ul. Kościelna Orneta Zakres prac na które udzielono dotację dofinansowanie konserwacji elementów ołtarza głównego - głowice kolumn w kościele parafialnym w Ornecie Data zawarcia umowy Wysokość przekazanej dotacji r zł 34

35 w Ornecie 2. Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Rocha i św. Mikołaja w Bażynach ołtarz główny w kościele parafialnym Bażyny Orneta dofinansowanie konserwacji elementów ołtarza głównego - złoconych głowic kolumn - w kościele parafialnym w Bażynach r zł 3. Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Ap. Piotra i Pawła w u m organy drewniane w kościele parafialnym ul. Plac Kościelny dofinansowanie konserwacji bioochronnej i wzmocnienie drewnianej, zabytkowej substancji organów w kościele parafialnym w u m r zł Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubominie Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej w Ignalinie Parafii Rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Magdaleny w Bieniewie barokowy ołtarz boczny kościół parafialny ul. Kopernika Lubomino kościół parafialny Ignalin kościół parafialny Bieniewo Lubomino dofinansowanie konserwacji i restauracji ram i uszaków ołtarza Matki Bożej Niepokalanej w kościele parafialnym w Lubominie dofinansowanie remontu pokrycia dachu hełmu wieży kościoła parafialnego w Ignalinie dofinansowanie interwencyjnego remontu dachu kościoła oraz dachów nad wejściem bocznym i zakrystią oraz krycie wież i kopuł blachą miedzianą w kościele parafialnym w Bieniewie r r r zł zł zł Źródło: Starostwo Powiatowe w u m 5.3. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu Ogólne informacje na temat dziedzictwa kulturowego powiatu. Powiat lidzbarski leży w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego. Zajmuje powierzchnię 925 km 2 ( ha). W skład powiatu wchodzą gminy: 1) gmina miejska; 2) gmina wiejska; 3) Kiwity gmina wiejska; 35

36 4) Lubomino gmina wiejska; 5) Orneta gmina miejsko-wiejska. Obszar Powiatu Lidzbarskiego odznacza się zróżnicowaną rzeźbą terenu, wynikającą z sąsiedztwa terenów równinnych z obszarami wysoczyzn pojeziernych jak i terenów obniżonych w stosunku do otoczenia. Na terenie powiatu występują dość znaczne różnice pomiędzy wzniesieniami a obniżeniami nawet do 60 m, średnio m. Doliny rzek Pasłęki, Łyny, Symsarny, Elmy oraz innych rzek i strumieni w tak zróżnicowanym terenie tworzą głębokie przełomy i rozcięcia erozyjne. główne miasto powiatu, przez prawie 400 lat był stolicą historycznej krainy Warmii. Dzięki swemu położeniu, licznym zabytkom wysokiej klasy i wybitnym mieszkańcom ówczesnych czasów nazywany jest Perłą Warmii. Słynnymi mieszkańcami miasta byli m.in. Mikołaj Kopernik, Ignacy Krasicki, Marcin Kromer czy Stanisław Grabowski. Powiat Lidzbarski jest częścią Zielonych Płuc Polski Teren powiatu jest wyjątkowo urozmaicony oraz bogaty w walory przyrodniczo-krajobrazowe. Znaczną część powierzchni powiatu zajmują jeziora oraz lasy, dlatego są tu doskonałe warunki dla uprawiania turystyki wodnej, pieszej i rowerowej. Przy podejmowaniu działań promocyjnych powiatu na szczególną uwagę zasługuje przyroda i dziedzictwo kulturowe Warmii Zabytki objęte prawnymi formami ochrony. W myśl art. 6 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, za zabytki nieruchome uznaje się krajobraz kulturowy, układy urbanistyczne i ruralistyczne z zespołami 36

37 budowlanymi, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Pod względem zasobów dziedzictwa kulturowego Powiat Lidzbarski charakteryzuje się znacznymi walorami. Ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków województwa warmińskomazurskiego objętych jest 301 obiektów zabytkowych ( w tym zespoły wieloobiektowe). Załącznik Nr 1 do programu zawiera ich wykaz, pogrupowany następującymi kategoriami: układy urbanistyczne 4; obiekty sakralne 84; cmentarze dawne 25; cmentarze wojenne 1; architektura militaris 7; zabytki techniki 5; zespoły dworsko-folwarczne 11; parki dworskie 10; budynki Zabytki archeologiczne Na terenie Powiatu Lidzbarskiego znajduje się siedem stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych. 1) Wykaz stanowisk archeologicznych powiatu lidzbarskiego, objętych ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków archeologicznych województwa warmińsko-mazurskiego: STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE, REJESTROWE Kiwity gródek stożkowy nr rej. C-064 z r. nawarstwienia kulturowe Starego Miasta wraz z zamkiem biskupów warmińskich nr rej. C-156 z r. Osetnik stanowisko wielokulturowe: cmentarzysko kultury wielbarskiej, cmentarzysko kultury zachodniobałtyjskiej z okresu wpływów rzymskich oraz osada wczesnośredniowieczna nr rej. C-177 z r. 37

38 Osetnik osada wielokulturowa z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza oraz cmentarzysko szkieletowe z wczesnego średniowiecza kurhan kultury kurhanów zachodniobałtyjskich wraz z otoczeniem nr rej. C-176 z r. Pomorowo nr rej. C-283 z r. Rogóż grodzisko półwyspowe nr rej. C-068 Workiejmy grodzisko wyżynne, pierścieniowe Góra Miłosna z r. nr rej. C-066 z r. Opracowano na podstawie materiałów Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, na dzień ) Wykaz stanowisk archeologicznych z terenu Powiatu Lidzbarskiego, ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków znajduje się w załączniku Nr 2 do programu Aleje przydrożne Aleje przydrożne o wybitnych i wyróżniających walorach historyczno przyrodniczo krajobrazowych drogi wojewódzkie obejmujące Powiat Lidzbarski *w ramach ochrony kursywą wskazano odcinki o wybitnych walorach kulturowych, przyrodniczych lub krajobrazowych Tabela nr 1 Lp. Nr Przebieg drogi Droga/odcinek typowany do ochrony drogi N Braniewo Pieniężno Orneta Dobre Miasto Cały przebieg, w tym odcinek o wybitnych walorach: - Orneta Lubomino N Granica państwa Górowo Iławeckie Cały przebieg, w tym odcinek o wybitnych walorach: - odcinek skrzyżowanie z drogą nr 1537N Gałajny N Pasłęk Orneta Mingajny Babiak Ignalin Kiwity - Wozławki Cały przebieg, w tym odcinek o wybitnych walorach: - Krykajny Orneta; - Mingajny Babiak; - Ignalin ; - tory kolejowe; - Kobiela Wozławki N Orneta Miłakowo Morąg Droga w obrębie powiatu ostródzkiego 38

39 Aleje przydrożne o najważniejszych walorach historyczno przyrodniczo krajobrazowych POWIAT LIDZBARSKI Tabela nr 2 Lp. Nr drogi Przebieg drogi N Orneta Opin Wolnica N Suryty Gajlity Radostowo N Blanki Maków Tolniki Wielkie Kobiela (droga 513) Droga/odcinek typowany do ochrony Odcinek od skrzyżowania z drogą nr 513 do założenia dworsko parkowego w Białym Dworze Odcinek Suryty Gajlity Odcinek Maków droga 1535N Aleje przydrożne o wybitnych i wyróżniających walorach historyczno przyrodniczo krajobrazowych POWIAT LIDZBARSKI *w ramach ochrony kursywą wskazano odcinki o wybitnych walorach kulturowych, przyrodniczych lub krajobrazowych Tabela nr 3 Lp. Nr drogi Przebieg drogi N Spędy Osetnik Chwalęcin Augustyny N Orneta Opin Wolnica N Górowo Iławeckie Stabunity Drwęca Babiak N skrzyżowanie z drogą nr 593 (_tal_ Wielkie) Świękity Wapnik Wójtowo droga nr 507 (Lubomino) N granica państwa Piotrowiec Pakosze Henrykowo Kumajmy Mingajny Droga/odcinek typowany do ochrony Na całej długości Odcinek Wolnica skrzyżowanie z drogą nr 1415N Na całej długości Odcinek Wapnik Lubomino Ochrona krajobrazowa na całym przebiegu; odcinki o wybitnych walorach: 1. granica powiatu - Henrykowo; 2. skrzyżowanie do Wólki Lipeckiej Mingajny; 3. odcinek wjazdowy do Kumajn. Odcinek granica powiatu Krzykały N droga nr 1342 N Bornity Nowy Dwór N Lubomino Wolnica Odcinek Bieniewo Wolnica N Zagony Rogiedle Świątki Na całej długości 39

40 Gołogóra Jonkowo droga woj. nr 527 (Giedajty) N : Klutajny Żegoty Jeziorany N Samolubie Krekole Kiersnowo Kierwiny N Blanki Maków Tolniki Wielkie Kobiela (droga 513) Na całej długości Na całej długości Odcinek: droga 1535N Kobiela (droga 513) Powyższe tabele nr 1,2,3 opracowano na podstawie załącznika do Zarządzenia Nr 60/2015 Warmińsko Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 18 grudnia 2015 r. w sprawie włączenia do wojewódzkiej ewidencji zabytków ankiet inwentaryzacyjnych alei przydrożnych położonych przy drogach powiatowych i wojewódzkich położonych na obszarze woj. warmińsko mazurskiego Gminne ewidencje zabytków Ochroną poza obiektami ujętymi w rejestrze zabytków nieruchomych województwa warmińsko-mazurskiego objęte są również obiekty zabytkowe ujęte w wojewódzkiej i gminnych ewidencjach zabytków. Dotyczy to wszystkich kategorii obiektów zabytkowych nieruchomych: architektury, cmentarzy, parków, alei przydrożnych i stanowisk archeologicznych. Wykazy obiektów ujętych w ewidencjach zabytków gmin wchodzących w skład powiatu lidzbarskiego: 1) Załącznik Nr 3 Gmina Kiwity; 2) Załącznik Nr 4 Miasto ; 3) Załącznik Nr 5 Gmina Wiejska ; 4) Załącznik nr 6 Gmina Lubomino; 5) Załącznik Nr 7 Miasto i Gmina Orneta. 40

41 6. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU LIDZBARSKIEGO ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ 6.1. Stan zachowania zabytków. Procesy modernizacji przebiegające ze znacznym nasileniem w ciągu ostatnich dwudziestu lat, w znacznym stopniu szkodzą obiektom architektury dawnej. Należy tu wymienić niefachowo prowadzone modernizacje i remonty rozbudowy zmieniające bryłę budynku, wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, często powiązana ze zmianą kształtu otworów, zmiany pokrycia dachów. Uszczerbek pod tym względem jest tym większy, iż właśnie charakterystyczne budownictwo stanowi o odrębności kulturowej miasta i terenu. Kolejnym problemem jest wprowadzanie do historycznych miast (, Orneta) nowoczesnej zabudowy wielkokubaturowej. Nowa zabudowa w obrębie historycznych zespołów powinna być dostosowana do architektury zabytkowej. Należy podjąć szeroko zakrojone działania w celu rewaloryzacji i rewitalizacji miast. Koniecznym jest także objęcie ochroną prawną wiejskich układów ruralistycznych. Stan zachowania kościołów jest zróżnicowany. W ostatnim okresie jednak stan kościołów z terenu Powiatu Lidzbarskiego znacznie poprawił się ze względu na przekazywane im dotacje z budżetu państwa czy samorządu oraz pozyskiwane środki unijne. Należy zaznaczyć, że Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko Mazurskiego, Powiat Lidzbarski, Gminy w latach przeznaczyły znaczne środki na prace konserwatorskie, restauratorskie oraz roboty budowlanego w obiektach sakralnych co, w znacznym stopniu poprawiło ich estetykę. W 2014 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazało dotację: 1) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Jana Chrzciciela w wysokości ,76 zł, przeznaczonej na remont dachu 2) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Nawiedzenia N.M.P. i Św. Józefa w Krośnie na remont części dachów krużganków (XVIII w.) w wysokości ,00 zł 41

42 3) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Rocha i św. Mikołaja w Bażynach na remont dachu kościoła wieża w wysokości ,85 zł W 2015 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznało dotacje: 1) Zgromadzeniu Księży Marianów ,25 zł konserwacja części elewacji wschodniej budynku; 2) Parafii Rzymskokatolickiej św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubominie ,00 zł - na konserwację i restaurację ołtarza bocznego p.w. Matki Bożej Niepokalanej ; 3) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie dwa razy po ,00 zł na remont dachu kościoła południowa część dachu kościoła wraz z sygnaturką ; 4) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Jana Chrzciciela w Ornecie ,00 zł ołtarz główny pełna konserwacja; 5) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Nawiedzenia N.M.P. i Św. Józefa w Krośnie ,00 zł i ,88zł na interwencyjny remont dachów krużganków; 6) Parafii Prawosławnej p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w u m ,87 zł na kontynuację interwencyjnych prac konserwatorskich. W tym samy roku Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie udzielił dotacji w kwocie ,00 zł na konserwację ołtarza głównego w Kościele p.w. św. Jana Chrzciciela w Ornecie. Również Urząd Gminy w Lubominie przeznaczył kwotę ,00 zł Parafii Rzymskokatolickiej Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubominie na dofinansowanie realizacji zadania pn. Konserwacja i restauracja ołtarza Matki Bożej Niepokalanej. Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko Mazurskiego przeznaczył na prace konserwatorskie i restauratorskie zabytków z Powiatu Lidzbarskiego ,00zł (Parafia Prawosławna p.w. św. Ap. Piotra i Pawła w u m ,00 zł, Zgromadzenie Księży Marianów w Stoczku Klasztornym ,00 zł, Parafia Rzymskokatolicka św. Jana Chrzciciela Ornecie ,00zł, Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. Rocha i św. Mikołaja w Bażynach ,00 zł, Parafia Rzymskokatolicka św. Katarzyny Aleksandryjskiej Lubominie ,00 zł, Parafia Prawosławna p.w. Św. Mikołaja w Ornecie ,00 zł). W 2016 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego udzieliło dotacji : 1) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Jana Chrzciciela ,00 zł na remont dachu kościoła nad częścią nawy północnej; 42

43 2) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Nawiedzenia N.M.P. i Św. Józefa w Krośnie ,00 zł na interwencyjny remont dachu domu księży; 3) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Rocha i św. Mikołaja w Bażynach ,00zł interwencyjna konserwacja architektury ołtarza; 4) Parafia Rzymskokatolicka pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Chwalęcinie ,00 zł ratunkowe prace konserwatorskie ośmiu okien korpusu nawowego oraz ośmiu okien transeptu; 5) Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Marii Magdaleny w Bieniewie ,00 zł - interwencyjny remont północnej połaci dachu kościoła wraz z kryciem dachu wieży blachą miedzianą; 6) Parafia Rzymskokatolicka p.w. Nawiedzenia N.M.P. i Św. Józefa w Krośnie ,00 zł prace interwencyjne związane z zatrzymaniem degradacji w obrębie krypt; 7) Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. Jana Chrzciciela w Ornecie ,76 zł konserwacja ołtarz główny; 8) Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Marii Magdaleny w Bieniewie ,00 zł - interwencyjny remont północnej połaci dachu kościoła wraz z remontem dachu wieży. Urząd Gminy w Lubominie przekazał dotację dla parafii Rzymskokatolickiej p.w. Św. Marii Magdaleny w Bieniewie na dofinansowanie prac interwencyjnych dachu kościoła oraz dachów nad wejściem bocznym i zakrystią w kwocie ,00 zł i Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Św. Jana Chrzciciela w Wilczkowie na prace remontowe również w kwocie ,00 zł. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie w 2016 roku udzielił dotacji na prace konserwatorskie : 1) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubominie ,00 zł; 2) Parafii Rzymskokatolickiej p.w. św. Jana Chrzciciela w Ornecie ,00 zł. Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko Mazurskiego przyznał dotację 8.000,00 zł na prace konserwatorskie dla Parafii Rzymskokatolickiej p.w. Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Lubominie. Należy podkreślić wkład Powiatu Lidzbarskiego w opiekę nad zabytkami poprzez dofinansowywanie prac przy obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków szczegółowa informacja została przedstawiona w rozdziale 5 Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego. 43

44 Kapliczki warmińskie stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Warmii. Ze względu na ich sakralny charakter, otoczone są opieką przez mieszkańców wsi i miast, w obrębie których się znajdują. Dużą zasługą jest także wypromowanie warmińskich kapliczek jako symbolu dziedzictwa kulturowego regionu. Służą temu liczne wydawnictwa, strony internetowe i działania mające na celu promowanie opieki nad tym charakterystycznym elementem krajobrazu warmińskiego. Stan zachowania cmentarzy dawnych jest dobry, problemem jest dokonywana ze względów bezpieczeństwa, eliminacja starego zadrzewienia. Dobrym rozwiązaniem byłoby objęcie cmentarzy opieką przez szkoły, harcerzy w celu ich systematycznego porządkowania i właściwego wyeksponowania. Stan techniczny obiektów wchodzących w skład zespołów dworsko-folwarcznych jest różny, wynikający z przeznaczenia obiektu a także formy własności. W znacznej części są to jednak obiekty zaniedbane długoletnim użytkowaniem przez Państwowe Gospodarstwa Rolne. Przekształcenia i przebudowy dokonane przez mieszkańców, brak funduszy i możliwości egzekwowania remontów konserwatorskich, które powinny być prowadzone przez obecnych właścicieli powoduje, iż obiekty te popadają w postępującą ruinę. Stan parków na terenie powiatu jest dostateczny, w części z nich w miarę potrzeb prowadzone są prace sanitarne i porządkowe. Większość parków wymaga opracowania inwentaryzacji drzewostanu. Układ kompozycyjny tych parków jest jeszcze czytelny i możliwy do odtworzenia. Zalecane jest prowadzenie dalszych prac porządkowych, pielęgnacyjnych i sanitarnych na ich terenie, po uzgodnieniu z WKZ zakresu prac. Duża część zabudowy mieszkalnej znajduje się w złym stanie technicznym i wymaga pilnych prac remontowych i modernizacyjnych. W każdym przypadku należy zakres i przebieg prac uzgadniać ze służbami konserwatorskimi w celu uniknięcia stosowania niewłaściwych technologii i materiałów (termoizolacja, nowa stolarka drzwiowa i okienna, pokrycie dachów, kolorystyka elewacji itp.) powodujących utratę pierwotnego charakteru budynków. Budynki użyteczności publicznej zachowały się w stanie zróżnicowanym. Obiekty użytkowane zgodnie ze swoją pierwotną funkcją zachowane są na ogół w stanie dobrym, nie zagraża im zniszczenie. W celu podnoszenia świadomości wartości dziedzictwa kulturowego Warmii organizowane są corocznie przez Starostwo Powiatowe w u m Dni Dziedzictwa Warmii, w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa. 44

45 Ich tematyka prezentowała się następująco: Dni Dziedzictwa Warmii, 2001 r. Dziedzictwo kulturowe i jego wpływ na edukację regionalną (m.in. Ignacy Krasicki w dziedzictwie kulturowym regionu, rola edukacji w kształtowaniu tożsamości i poczucia więzi z Małą Ojczyzną); Dni Dziedzictwa Warmii, 2003 r. - Warmia ojczyzną wielu narodów ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2004 r. - Tożsamość regionalna w zjednoczonej Europie ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2005 r. - Warmia samorządna: ustrój prawo administracja ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2006 r. - Warmia: Literatura i piśmiennictwo ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2007 r. - Warmia na szlaku wielkich wojen ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2008 r. - Muzyka na Warmii ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2009 r. - Skarby Warmii ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2010 r. - Zabytki na Warmii od pomysłu do przemysłu ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2011 r. - Kamienie milowe historycznej Warmii ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2012 r. - Marcin Kromer i jego czasy ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2013 r. Odkrywamy Warmię na nowo ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2014 r. Ze skarbca Marii Zientary Malewskiej ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2015 r. w Wieku Oświecenia ; Dni Dziedzictwa Warmii, 2016 r. Spotkanie z historią 550 lecie II Pokoju Toruńskiego. Obchodom Dni Dziedzictwa Warmii towarzyszą publikacje będące pokłosiem organizowanych konferencji. W latach materiały promujące konferencję były drukowane we własnym zakresie przez Powiat Lidzbarski. Jednak już od 2006 roku do chwili obecnej powiat współpracuje w tym zakresie m.in. z Ośrodkiem Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie. 45

46 Konferencje odbywają się w Zamku Biskupów ch to jeden z najświetniejszych budowli gotyckich w Polsce, położony w rozwidleniu rzeki Łyny i jej dopływu Symsarny. Uznany został w 1963 roku za pomnik historii i wpisany do rejestru zabytków grupy 0. Budowla wzniesiona na planie kwadratu o boku 48,5 m. Podstawową bryłę zamku tworzą cztery skrzydła zamykające dziedziniec otoczony dwukondygnacyjnymi krużgankami (jedynymi w Polsce jakie zachowały się do dzisiaj). Bryłę zamku stanowią cztery skrzydła zamykające wewnętrzny dziedziniec otoczony dwukondygnacyjnymi krużgankami, które do złudzenia przypominają krużganki wawelskie stąd Zamek Lidzbarski nazywany jest Wawelem Północy. W latach zamek był miejscem rezydencjalnym biskupów warmińskich. Obecnie mieści się w nim muzeum. Przyciąga do siebie wielu turystów, w tym także zagranicznych. Tutaj odbywają się Biesiady Humoru i Satyry najstarszy konkurs kabaretowy, upamiętniający 30-letni pobyt w mieście Księcia Poetów Ignacego Krasickiego. Aktualnie zagrożeniem dla stanowisk archeologicznych są inwestycje budowlane i przemysłowe, nielegalna eksploatacja piaśnic i żwirowni. Istotne zagrożenie dla zachowania substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w obrębie pól uprawnych stanowi głęboka orka. Niektóre zagrożenia pojawiły się w ciągu ostatnich lat, jak na przykład działalność tzw. poszukiwaczy skarbów z wykrywaczami metali, których rozmiarów nie potrafimy ocenić. Działalność ta szczególnie zagraża cmentarzyskom zlokalizowanym na terenie powiatu. Wiele zagrożeń wynika z przyspieszonego rozwoju gospodarczego jak już wspomniano użycie ciężkiego sprzętu w rolnictwie, rozwój budownictwa na obrzeżach miast, budowa dróg. A zatem podstawowym zagrożeniem dla stanowisk archeologicznych oraz nawarstwień kulturowych są wszelkie inwestycje związane 46