Stowarzyszenia. i fundacje. Paweł Suski ZAGADNIENIA PRAWNE

Transkrypt

1 Stowarzyszenia i fundacje Paweł Suski ZAGADNIENIA PRAWNE

2 Stowarzyszenia i fundacje Paweł Suski Zamów książkę w księgarni internetowej ZAGADNIENIA PRAWNE WARSZAWA 2018

3 Stan prawny na 1 września 2018 r. Recenzent Dr hab. Grzegorz Jędrejek Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Joanna Ośka Łamanie Wolters Kluwer Polska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na P L K I B K Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2018 ISBN Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Spis treści Wykaz skrótów Część pierwsza Stowarzyszenia w prawie polskim Rozdział I Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r Uwagi ogólne Ustawodawstwa państw zaborczych Zabór austriacki Zabór pruski Zabór rosyjski Dwudziestolecie międzywojenne Okres drugiej wojny światowej Lata Rozdział II Źródła prawa stowarzyszeń. Zakres Prawa o stowarzyszeniach Źródła Zakres przedmiotowy Prawa o stowarzyszeniach Zakres podmiotowy Prawa o stowarzyszeniach Rozdział III Pojęcie stowarzyszenia i rodzaje Zagadnienia ogólne Stowarzyszenia w ujęciu Prawa o stowarzyszeniach Zrzeszenie Dobrowolność Samorządność Trwałość Cele stowarzyszenia cel niezarobkowy... 59

5 6 Spis treści 3. Stowarzyszenia a inne podmioty Fundacje Organizacje społeczne organizacje pozarządowe Organizacje pożytku publicznego Partie polityczne Samorządy zawodowe Związki zawodowe Zasady działania stowarzyszeń Zasada praworządności Zasada równości stowarzyszeń Demokracja wewnętrzna Równość członków stowarzyszenia Rodzaje stowarzyszeń Rozdział IV Wolność i prawo zrzeszania się Uwagi ogólne Wolność zrzeszania się w ujęciu Konstytucji Prawo zrzeszania się w ujęciu prawa międzynarodowego Uwagi ogólne Deklaracja Powszechna Praw Człowieka Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Artykuł 11 EKPC w orzecznictwie sądów polskich Sprawy przeciwko Polsce przed Trybunałem Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych Konwencja o Prawach Dziecka Europejska Karta Samorządu Lokalnego Prawo zrzeszania się w ujęciu prawa Unii Europejskiej Prawo zrzeszania się w ujęciu Prawa o stowarzyszeniach Pozaprawne ograniczenia zrzeszania się Rozdział V Tworzenie stowarzyszeń Prawo tworzenia stowarzyszeń Uwagi ogólne Zebranie założycielskie Uchwalenie statutu Wybór komitetu założycielskiego i zarządu Szczególne wymagania warunkujące utworzenie stowarzyszenia Aprobata Uchwała określonej władzy religijnej o utworzeniu

6 Spis treści Uzgodnienie zakresu działalności Zezwolenie Rozdział VI Postępowanie rejestrowe i ewidencyjne Pojęcie, funkcje, jawność Rejestru Źródła prawa Organizacja i zakres Rejestru Podmioty postępowania rejestrowego Sąd rejestrowy Referendarz sądowy Wnioskodawcy i uczestnicy Prokurator. Rzecznik Praw Obywatelskich Wszczęcie postępowania Uwagi ogólne Wniosek o wpis Wstępne czynności sądu rejestrowego; badanie formalne wniosku Badanie materialne zgłoszenia Orzeczenia sądu rejestrowego Uwagi ogólne Podstawa faktyczna postanowienia zarządzającego dokonanie wpisu Treść postanowienia Koszty postępowania rejestrowego Sprostowanie postanowienia Uzasadnianie i doręczanie postanowień Prawomocność, skuteczność i wykonalność postanowień Środki odwoławcze w postępowaniu rejestrowym Skarga na orzeczenie referendarza sądowego Apelacja Zażalenie Skarga kasacyjna Wznowienie postępowania Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Wpis do rejestru stowarzyszeń Uwagi ogólne Prostowanie wadliwych wpisów Klasyfikacja wpisów do Rejestru Skutki wpisu do Rejestru Uwagi ogólne Zasada jawności materialnej Zasada wpisu

7 8 Spis treści Zasada zupełności Zasada prawdziwości (wiarygodności) Zasada jawności formalnej Rejestracja stowarzyszenia organizacji pożytku publicznego Wpis do ewidencji prowadzonej przez starostów Rozdział VII Statut Charakter prawny Uwagi ogólne Akt normatywny prawa przedmiotowego Pozaprawny akt normatywny organizacji społecznej Koncepcja cywilistyczna Interpretacja postanowień statutu Treść statutu Uwagi ogólne Nazwa stowarzyszenia Teren działania Siedziba stowarzyszenia Cele i sposoby ich realizacji Członkostwo Organy (władze) stowarzyszenia Środki finansowe, składki członkowskie Zmiana statutu Rozwiązanie stowarzyszenia Terenowe jednostki organizacyjne (oddziały) Terenowe jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej Terenowe jednostki organizacyjne mające osobowość prawną Sytuacja prawna oddziału po uzyskaniu osobowości prawnej Utrata osobowości prawnej przez oddział Fakultatywne postanowienia statutu Uchwalenie statutu Zmiana statutu Statut a inne akty wewnętrzne stowarzyszenia Rozdział VIII Władze stowarzyszenia Rodzaje organów (władz) Walne zebranie członków (zebranie delegatów) Zarząd

8 Spis treści 9 4. Organ kontroli wewnętrznej Sąd koleżeński, sąd polubowny Charakter prawny uchwał organów Brak organów. Kuratela Rozdział IX Członkostwo Osoby fizyczne Osoby prawne Jednostki organizacyjne określone w art k.c Rodzaje członków Charakter prawny stosunku członkostwa Uwagi ogólne Administracyjnoprawny charakter stosunku wewnątrzorganizacyjnego Organizacyjny charakter stosunku wewnątrzorganizacyjnego Cywilnoprawny charakter stosunku wewnątrzorganizacyjnego Stanowisko orzecznictwa Podsumowanie Powstanie stosunku członkostwa Zawieszenie członkostwa Ustanie stosunku członkostwa Ustąpienie Usunięcie Śmierć Ubezwłasnowolnienie Utrata osobowości prawnej przez członka Rozwiązanie stowarzyszenia Inne przypadki Prawa i obowiązki członka Prawa członka Obowiązki członka Ochrona praw członka Stosunki między członkiem a stowarzyszeniem niełączące się z członkostwem Uwagi ogólne Zatrudnienie członków stowarzyszenia Rozdział X Majątek stowarzyszenia Pojęcie majątku Źródła powstania majątku

9 10 Spis treści 2.1. Składki członkowskie Praca społeczna członków Darowizny, spadki, zapisy Dochody z majątku stowarzyszenia Ofiarność publiczna Dotacje Działalność zarobkowa. Działalność gospodarcza stowarzyszeń Inne źródła Rozdział XI Nadzór nad stowarzyszeniami Pojęcie. Nadzór a kontrola Organy nadzorujące Sąd Środki nadzoru Uwagi ogólne Środki stosowane przez organy nadzoru Środki stosowane przez sąd Odpowiednie stosowanie przepisów Nadzór nad stowarzyszeniem organizacją pożytku publicznego Rozdział XII Ustanie stowarzyszenia Uwagi ogólne Rozwiązanie stowarzyszenia Likwidacja stowarzyszenia Uwagi ogólne Likwidator Przebieg likwidacji Odpowiednie stosowanie przepisów Upadłość stowarzyszenia Przeznaczenie majątku Łączenie się i podział stowarzyszeń Rozdział XIII Stowarzyszenie zwykłe Pojęcie stowarzyszenia zwykłego Założyciele i członkowie Utworzenie stowarzyszenia zwykłego Regulamin działalności Uwagi ogólne Nazwa Cel

10 Spis treści Teren działania Środki działania Siedziba Przedstawiciel reprezentujący stowarzyszenie Zarząd Zasady dokonywania zmian regulaminu działalności Sposób nabycia i utraty członkostwa Sposób rozwiązania stowarzyszenia zwykłego Fakultatywne postanowienia regulaminu Władze stowarzyszenia zwykłego Członkostwo w stowarzyszeniu zwykłym Nadzór nad stowarzyszeniami zwykłymi Majątek stowarzyszenia majątek członków Ustanie stowarzyszenia Rozdział XIV Sytuacja prawna stowarzyszeń utworzonych na podstawie Prawa o stowarzyszeniach z 1932 r Sytuacja istniejących stowarzyszeń po wejściu w życie Prawa o stowarzyszeniach Restytucja rozwiązanych stowarzyszeń Sytuacja stowarzyszeń nierozwiązanych i nieprowadzących działalności Część druga Fundacje w prawie polskim Rozdział XV Fundacje na ziemiach polskich przed 1984 r Początki fundacji Ustawodawstwa państw zaborczych Zabór austriacki Zabór pruski Zabór rosyjski Dwudziestolecie międzywojenne Okres drugiej wojny światowej Lata Rozdział XVI Źródła prawa. Zakres ustawy o fundacjach Źródła prawa Zakres przedmiotowy Zakres podmiotowy

11 12 Spis treści Rozdział XVII Pojęcie fundacji Uwagi ogólne Fundacje a inne jednostki organizacyjne Fundusze Fundusze składkowe Organizacje społeczne organizacje pozarządowe Stowarzyszenia Rodzaje fundacji Rozdział XVIII Ustanowienie fundacji Wolność tworzenia fundacji Fundatorzy Osoby fizyczne Osoby prawne Akt fundacyjny Pojęcie. Charakter prawny. Akt fundacyjny a statut Sposób dokonania aktu fundacyjnego Czynność inter vivos Czynność mortis causa Treść Cel fundacji Majątek przeznaczony na realizację celu fundacji Rozdział XIX Statut Charakter prawny Ustalenie statutu Treść statutu Nazwa Siedziba Majątek Cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji Organy Uwagi ogólne Zarząd Inne organy Prowadzenie przez fundację działalności gospodarczej Dopuszczalność i warunki połączenia fundacji z inną fundacją Zmiana celu fundacji lub statutu

12 Spis treści 13 Rozdział XX Postępowanie rejestrowe Pojęcie, funkcje, jawność Rejestru Źródła prawa Organizacja i zakres Rejestru Podmioty postępowania rejestrowego Wnioskodawcy i uczestnicy Wszczęcie postępowania Uwagi ogólne Wniosek o wpis Wstępne czynności sądu rejestrowego; badanie formalne wniosku Badanie materialne zgłoszenia Orzeczenia sądu rejestrowego Podstawa faktyczna postanowienia zarządzającego dokonanie wpisu Postanowienie Koszty postępowania rejestrowego Obowiązek zawiadomienia organów nadzorujących Środki odwoławcze w postępowaniu rejestrowym Wpis do Rejestru Uwagi ogólne Prostowanie wadliwych wpisów Klasyfikacja wpisów do Rejestru Skutki wpisu do Rejestru Rejestracja fundacji organizacji pożytku publicznego Rozdział XXI Majątek fundacji Pojęcie majątku Źródła powstania majątku Uwagi ogólne Nabycie w drodze czynności prawnych Dotacje Dochody z własnej działalności. Działalność gospodarcza Ofiarność publiczna Rozdział XXII Nadzór nad fundacjami Uwagi ogólne Organy nadzorujące Sąd Obowiązki sądu rejestrowego i fundacji Środki nadzoru

13 14 Spis treści 4. Ograniczenia nadzoru Nadzór nad fundacją organizacją pożytku publicznego Rozdział XXIII Ustanie fundacji Likwidacja Uwagi ogólne Przeznaczenie majątku Ustanie na podstawie ustawy Upadłość fundacji Połączenie z inną fundacją Zawieszenie działalności Rozdział XXIV Szczególne rodzaje fundacji, przedstawicielstwa fundacji zagranicznych Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Centrum Badania Opinii Społecznej Zakłady Kórnickie Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie Przedstawicielstwa fundacji zagranicznych Bibliografia

14 Wykaz skrótów 15 Wykaz skrótów 1. Akty prawne EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) k.c. ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) k.c.a. kodeks cywilny austriacki (powszechna księga ustaw cywilnych) k.c.n. kodeks cywilny niemiecki (BGB) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.; nieobowiązujące) k.k. ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1600) k.k. z 1969 r. ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) k.p. ustawa z r. Kodeks pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.) k.p.a. ustawa z r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) k.p.c. ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) KPP Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 202 z 2016 r., s. 389) k.r.o. ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.) k.s.h. ustawa z r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) k.wyb. ustawa z r. Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2018 r. poz. 754 ze zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) MPPOP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 168) o.p. ustawa z r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2018 r. poz. 800 ze zm.)

15 16 Wykaz skrótów p.p.s.a. ustawa z r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) p.u.s.p. ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 23 ze zm.) pr.łow. ustawa z r. Prawo łowieckie (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) pr.not. ustawa z r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) pr.spółdz. ustawa z r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1285) pr.stow. ustawa z r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2017 r. poz. 210 ze zm.) pr.stow. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy z r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. Nr 94, poz. 808 ze zm.; nieobowiązujące) pr.szkol.wyż. ustawa z r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) pr.up. ustawa z r. Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) reg.u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. poz ze zm.) rozp.wyk.krs rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz.U. poz ze zm.) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE C 202 z 2016 r., s. 47) TUE Traktat o Unii Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/30) TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana: Dz.Urz. UE C 321 z 2006 r., s. 37) u.d.i.p. ustawa z r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. z 2018 r. poz. 1330) u.d.p.p.w. ustawa z r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2018 r. poz. 450 ze zm.) u.f. ustawa z r. o fundacjach (Dz.U. z 2018 r. poz u.f.p. ustawa z r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) u.g.n. ustawa z r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2018 r. poz. 121 ze zm.) u.g.w.s.w. ustawa z r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. z 2017 r. poz ze zm.) u.k.s.c. ustawa z r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 300 ze zm.) u.krs ustawa z r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2018 r. poz. 986 ze zm.) u.o.p.d.g. ustawa z r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz.U. z 2017 r. poz. 1393)

16 Wykaz skrótów 17 u.pck ustawa z r. o Polskim Czerwonym Krzyżu (Dz.U. Nr 41, poz. 276 ze zm.) u.pot ustawa z r. o Polskiej Organizacji Turystycznej (Dz.U. z 2018 r. poz. 56) u.p.p. ustawa z r. o partiach politycznych (Dz.U. z 2018 r. poz. 580 ze zm.) u.s.g. ustawa z r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2018 r. poz. 994 ze zm.) u.sn ustawa z r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5 ze zm.) u.s.p. ustawa z r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2018 r. poz. 995 ze zm.) u.s.w. ustawa z r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2018 r. poz. 913 ze zm.) ustawa o sporcie ustawa z r. o sporcie (Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) ustawa z r. ustawa z r. o zmianie ustawy Prawo o stowarzyszeniach oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1923) u.z.z. ustawa z r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 2015 r. poz. 1881) u.z.z.pr.aut. ustawa z r. o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi (Dz.U. z 2018 r. poz. 1293) 2. Publikatory Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.Pr.P.P. Dziennik Praw Państwa Polskiego Dz.Urz. UE / WE Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej / Wspólnot Europejskich HUDOC baza orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka: hudoc.echr.coe.int/ LEX system informacji prawnej wydawnictwa Wolters Kluwer Polska ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego (zbiór urzędowy wydawany do 2004 r.) ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych (zbiór urzędowy wydawany od 2004 r.) OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSAB Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna zbiór urzędowy wydawany jako: Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna (od stycznia 1995 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od stycznia 1990 r. do grudnia 1994 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Administracyjna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od kwietnia 1982 do grudnia 1989 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do

17 18 Wykaz skrótów kwietnia 1982 r.), Orzecznictwo Izby Cywilnej Sądu Najwyższego (w 1962 r.), Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Karnej (w latach ; powoływany dział orzecznictwa Izby Cywilnej), Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego Orzeczenia Izby Cywilnej (w latach ) OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna. Zbiór Dodatkowy (oficjalny zbiór dodatkowy wydawany od 2008 r.) OSNK Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (zbiór urzędowy wydawany od stycznia 2003 r.); poprzednio: Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (zbiór urzędowy wydawany od lipca 1994 r. do grudnia 2002 r.) OSNSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich (Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych) OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK Zb.Urz. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy 3. Czasopisma GSP Gdańskie Studia Prawnicze KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KSP Krakowskie Studia Prawnicze M.P. Monitor Polski Mon. Pod. Monitor Podatkowy Mon. Prawn. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PiZS Prawo i Zabezpieczenie Społeczne PN Przegląd Notarialny POP Przegląd Orzecznictwa Podatkowego PPH Przegląd Prawa Handlowego PS Przegląd Sądowy Prz. Sejm. Przegląd Sejmowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej. Rejent RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny ST Samorząd Terytorialny StP Studia Prawnicze 4. Inne NSA Naczelny Sąd Administracyjny NTA Najwyższy Trybunał Administracyjny SA Sąd Apelacyjny

18 Wykaz skrótów 19 SN Sąd Najwyższy SO Sąd Okręgowy TK Trybunał Konstytucyjny WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny

19

20 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim Ustanie fundacji 21 Część pierwsza Stowarzyszenia w prawie polskim

21 22 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim

22 Rozdział I. Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. 23 Rozdział I Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. 1. Uwagi ogólne Prawo stowarzyszeń jest dziedziną prawa stosunkowo nową. Po raz pierwszy prawo zrzeszania się zostało wymienione aczkolwiek nie wprost w aktach prawnych tworzących się Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz w dokumentach i praktyce Rewolucji Francuskiej z 1789 r. W XIX w. prawo to było stopniowo regulowane w konstytucjach i ustawach zwykłych poszczególnych państw 1. Pierwszymi aktami prawnymi na ziemiach polskich regulującymi problematykę stowarzyszeń były przepisy państw zaborczych. Sytuacja w poszczególnych zaborach przedstawiała się następująco. 2. Ustawodawstwa państw zaborczych 2.1. Zabór austriacki Konstytucja z r. oraz ogłoszony tylko dla krajów austriackich patent z r. o prawach politycznych poręczonych przez konstytucyjną formę państwa wymieniały m.in. wolność zrzeszania się. Akty te zostały uchylone patentem z r., a patentem z r. zabroniono zawiązywania stowarzyszeń, które w jakimkolwiek zamiarze przywłaszczają sobie autorytet co do jakiejkolwiek gałęzi 1 Więcej na ten temat: J.S. Langrod, Polskie prawo o stowarzyszeniach. Uwagi krytyczne, Kraków 1934, s. 1 i n.; J. Sabiniewicz, Prawo zrzeszania się w Polsce Ludowej, Poznań 1980, s. 9 i n.; E. Smoktunowicz, Prawo zrzeszania się w Polsce Warszawa 1992, s. 21 i n.; T. Szulc, Prawo do stowarzyszania się w państwach Europy Środkowo-Wschodniej w II połowie XIX w. początek XX w., Studia Prawno-Ekonomiczne 2003/68, s. 19 i n.

23 24 Część pierwsza. Stowarzyszenia w prawie polskim władzy ustawodawczej lub wykonawczej ; powstanie innych stowarzyszeń zależało od zgody władz 2. Ustawa zasadnicza z r. o ogólnych prawach obywateli i ich ochronie uznała prawo obywateli do tworzenia stowarzyszeń za niepodlegające ograniczeniom, zaś ustawy zwykłe miały określać jego wykonanie. Prawo zrzeszania się bardziej kompleksowo uregulowano ustawą o stowarzyszeniach z r. 3 Przyjęła ona system zgłoszeniowy tworzenia stowarzyszenia. Założyciele zawiadamiali administracyjną władzę krajową (namiestnictwo) o zamiarze utworzenia stowarzyszenia, załączając projekt statutu ( 4 ustawy). Statut powinien określać cel stowarzyszenia, jego środki i sposób ich zbierania, sposób tworzenia i odnowienia stowarzyszenia, siedzibę, prawa i obowiązki członków, organy, sposób reprezentacji, sposób załatwiania sporów wynikających ze stosunku stowarzyszenia, warunki określające ważność uchwał, pism i ogłoszeń, postanowienia co do rozwiązania stowarzyszenia. Statut był jawny zgodnie z 5 ustawy wolno było każdemu wglądać i brać z ich odpisy. Przy braku sprzeciwu namiestnictwa lub uchylenia tego zakazu w toku instancji stowarzyszenie mogło rozpocząć działalność, uzyskiwało wtedy od władzy administracyjnej poświadczenie istnienia ( 9). Ustawowymi podstawami odmowy wyrażenia zgody na powstanie stowarzyszenia były sprzeczność jego celów lub organizacji z ustawą lub prawem albo zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa ( 6). W razie zakazu przysługiwało odwołanie do organu wyższej instancji oraz skarga na naruszenie konstytucyjnej gwarancji w zakresie prawa koalicji przed Trybunałem Państwa ( 8) 4. Istotne znaczenie przy określaniu podstaw odmowy wyrażenia zgody na powstanie stowarzyszenia miała praktyka organów administracji oraz Trybunału Państwa. Wyroki Trybunału miały charakter deklaratoryjny, a nie kasacyjny (zawierały ocenę, czy i w jakim zakresie miało miejsce podnoszone przez stronę naruszenie jej prawa politycznego), jednak władza administracyjna często uznawała, że nie jest związana mocą ich autorytetu 5. Orzecznictwo Trybunału ewoluowało. Początkowo zajmował on stanowisko restrykcyjne, uznając, że o zakazie utworzenia stowarzyszenia decydować powinny również okoliczności dotyczące celów, do jakich stowarzyszenie faktycznie dążyło lub 2 Por. K. Grzybowski, Historia państwa i prawa Polski, t. 4, Warszawa 1982, s ; T. Szulc, Prawo..., s Dz.U.P. Nr 134. Cyt. za: Zbiór ważniejszych ustaw i rozporządzeń administracyjnych (ogólnych i dzielnicowych) obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej, oprac. S. Czaputowicz, T. Sikorski, Warszawa 1925, s J.S. Langrod, Polskie prawo..., s A. Dziadzio, Ochrona praw i wolności obywatelskich w austriackiej monarchii konstytucyjnej ( ), Czasopismo Prawno-Historyczne 2001, t. 53, z. 1, s

24 Rozdział I. Sytuacja stowarzyszeń na ziemiach polskich przed 1989 r. 25 jakich środków ono faktycznie używało. Konsekwencją tego był brak zgody na założenie stowarzyszenia przez osoby krytykujące w prasie władzę lub których działalność była w przeszłości niebezpieczna dla państwa, jak również stowarzyszenia dążącego do restytucji stowarzyszenia poprzednio rozwiązanego 6. Stopniowo jednak Trybunał liberalizował swoje stanowisko. Przyznał sobie upoważnienie do badania, czy istniały podstawy faktyczne uzasadniające zakaz działalności stowarzyszenia, pozostawiając swobodnemu uznaniu organów administracji ocenę, na ile występowały w sprawie fakty tego rodzaju, że stowarzyszenie było niebezpieczne dla państwa. Z czasem Trybunał sam kwalifikował, w oparciu o swobodną ocenę, czy okoliczności były niebezpieczne dla państwa. Dokonał też zwężającej wykładni tego pojęcia, uznając, że niebezpieczne dla państwa były tylko stowarzyszenia, których działania naruszały przepisy karne 7. Rozbudowany był nadzór administracyjny nad stowarzyszeniami. W literaturze 8 wyróżniono następujące jego kierunki: meldunkowy (obowiązek podania przez zarząd do wiadomości władzy administracyjnej swego składu, adresów członków 12, informacji co do reprezentacji), obserwacyjny (prawo delegowania na każde zgromadzenie stowarzyszenia komisarza rządowego uprawnionego do uczestniczenia w nim, do żądania informacji o osobach wnioskodawców i mówców, do żądania spisania protokołu z przedmiotu zebrania i powziętych uchwał, prawo wglądu w protokoły powziętych uchwał 15 19), represyjny (prawo komisarza rządowego do zamknięcia zgromadzenia 21 22, prawo władzy administracyjnej rozwiązania stowarzyszenia w wypadkach, gdyby podjęło ono uchwały sprzeczne z ustawą karną, albo które by co do treści lub formy zawierały przywłaszczenie sobie władzy ustawodawczej lub wykonawczej przez stowarzyszenie 20, gdyby przekroczyło ono określony w statucie zakres działania lub w ogóle nie odpowiadało warunkom prawnym swego istnienia 23). Od decyzji rozwiązującej przysługiwało odwołanie ( 25). Ustawa przewidywała też możliwość czasowego zawieszenia działalności stowarzyszenia. Specjalnym ograniczeniom podlegały stowarzyszenia polityczne ( 29 35). Nie mogli do nich należeć cudzoziemcy, kobiety, osoby, które nie ukończyły 24 lat. Stowarzyszenia te obowiązane były informować polityczną władzę miejscową (starostwo, we Lwowie i Krakowie policję) w ciągu trzech dni o każdym nowo przyjętym członku oraz przedstawiać władzy, corocznie, wykaz członków 9. Nie mogły też tworzyć filii oraz łączyć się z innymi stowarzyszeniami. 6 K. Grzybowski, Historia..., s A. Dziadzio, Ochrona praw i wolności..., s J.S. Langrod, Polskie prawo..., s T. Dwernicki, O prawach obywatelskich, Kraków 1897, s. 18.

25 Paweł Suski doktor nauk prawnych, radca prawny, autor publikacji z zakresu prawa cywilnego od ponad dwudziestu lat obecny na rynku wydawniczym. Książka stanowi kompendium obejmujące prawne aspekty działalności stowarzyszeń oraz fundacji. Przedstawia zasady tworzenia oraz sposób funkcjonowania stowarzyszeń i fundacji w sposób bardziej przejrzysty niż ma to miejsce w komentarzach do odpowiednich ustaw. Autor kompleksowo omawia zarówno teoretyczne, jak i praktyczne problemy działania tych podmiotów, w szerokim zakresie uwzględniając aktualne orzecznictwo i piśmiennictwo. Prezentuje także kształtowanie się instytucji stowarzyszeń i fundacji w ujęciu historycznym oraz zagadnienie wolności zrzeszania się w regulacjach prawa międzynarodowego i w przepisach Konstytucji. Publikacja jest przeznaczona dla prawników oraz pracowników administracji publicznej sprawujących czynności nadzoru nad fundacjami i stowarzyszeniami. Zainteresuje również członków stowarzyszeń, fundatorów i destynatariuszy fundacji. zamówienia: infolinia , fax zamowienia@wolterskluwer.pl CENA 159 ZŁ (W TYM 5% VAT)