Polacy wysiedleni, wypędzeni i wyrugowani przez III Rzeszę

Transkrypt

1 Polacy wysiedleni, wypędzeni i wyrugowani przez III Rzeszę dr Maria Wardzyńska W pierwszej połowie XX w. Europa była areną gwałtownych i dramatycznych wydarzeń. Przetoczyły się tutaj dwie wojny światowe, które łącznie trwały 10 lat. Rozegrały dwie wojny domowe: w Hiszpanii i Rosji. Dramatyczne piętno odcisnęła rewolucja w Rosji i prześladowania w Niemczech. Wszystkie te wydarzenia przyczyniły się do wielkich przemieszczeń ludności Europy. Zwłaszcza II wojna światowa przyniosła ze sobą migracje, których rozmiary nie miały precedensu w historii ruchów wędrówkowych. Złożyły się na nie zarówno te o charakterze typowym, towarzyszące każdej wojnie, na przykład mobilizacja, internowanie, ewakuacja, uchodźstwo, jak i przemieszczenia traktowane jako instrument polityki zmierzającej do pozbycia się niepożądanej ludności, a także przemieszczenia związane z likwidowaniem pozostałości wojny. Oblicza się, że w związku z wydarzeniami uwarunkowanymi II wojną, bez dachu nad głową pozostawało ponad 60 milionów Europejczyków. Przedstawiony referat nie obejmuje całokształtu przemieszczeń, lecz jedynie przemieszczenia traktowane jako instrument polityki, realizowanej przez III Rzeszę w stosunku do ludności podbitej Polski. W historiografii polskiej na określenie tego rodzaju przemieszczeń używa się terminologii wysiedlenie albo rugi oznaczające wydalenie. Nie operuje się natomiast terminem wypędzenie, którym to terminem operuje niemiecka historiografia w stosunku do Niemców opuszczających terytorium Polski w latach W odróżnieniu od historyków polskich i niemieckich, historycy angielscy używają terminologii różnorodnej na określenie tego zjawiska. Zarówno wysiedlenia ludności polskiej przez III Rzeszę, jak i wymiana ludności w latach na skutek ustaleń poczdamskich, są określane przez nich zamiennie terminami wygnanie, wysiedlenie, wypędzenie rozumianymi jako wyrazy bliskoznaczne. Należy zaznaczyć, że niektórzy badacze problemu próbowali przeprowadzić klasyfikację migracji, biorąc pod uwagę odmienną genezę i różny charakter przemieszczeń. Jednak każdy z tych podziałów okazywał się niepełny i nie prowadził do przyjęcia uznanych i jednolitych pojęć. Wysiedlenia ludności polskiej rozpoczęły władze III Rzeszy już jesienią 1939 r., zaraz po utworzeniu cywilnej administracji. Przeprowadzono je zgodnie z tajnym planem, przygotowanym przez ministra wyżywienia i rolnictwa tuż przed wybuchem wojny, a dotyczącym szybkiej germanizacji przyłączonych do Rzeszy okręgów. Przypomnijmy, że chodziło o północne i zachodnie ziemie Polski: Pomorze, część Mazowsza, Wielkopolskę, Śląsk i cześć ziemi krakowskiej. Tereny te zamieszkiwało ponad 10 milionów osób, z czego blisko 9 milionów stanowili Polacy; 600 tysięcy ludność żydowska i 600 tysięcy ludność niemiecka. Rzesza przeprowadziła, za pośrednictwem stowarzyszeń i związków mniejszości niemieckiej, tajną rejestrację osób pochodzenia niemieckiego. Jej wyniki nie były dla Niemców pomyślne, co odzwierciedlają liczby dotyczące poszczególnych grup ludności. Wspomniany plan ministra wyżywienia i rolnictwa dotyczył germanizacji ziemi, czyli usunięcia z niemieckiej przestrzeni życiowej obcych narodowo i rasowo i osadzenia tam ludności niemieckiej. Ziemie przyłączone do Rzeszy miały się stać niemieckimi prowincjami chłopskimi. Myślę że praca, jaką mamy tam do wykonania, jest tak podniecająca, tak wielka, tak wyjątkowa i wieloraka [...]. Uważam, że powinniśmy być bezlitośni w sprawach osadnictwa, ponieważ nowe prowincje muszą stać się germańskimi, jasnowłosymi prowincjami Niemiec muszą stać się prowincjami narodowosocjalistycznymi. Są to słowa Reichsführera SS H. Himmlera, Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyzny, w rękach którego znalazło się kierowanie kolonizacją ziem podbitej Polski. Nakaz realizacji wysiedleń dał Hitler rozporządzeniem z 7 października 1939 r. obwieszczającym, że wreszcie zostały usunięte skutki traktatu wersalskiego i Rzesza Niemiecka może zgromadzić na swoim terytorium wszystkich Niemców rozsianych po świecie. Zawarto w tej sprawie układy dwustronne z Estonią, Litwą, Łotwą, ZSRR, Rumunią i Włochami, a 15 października wpłynął do portu gdańskiego statek wiozący pierwszych osadników. W tym też czasie rozpoczęły się wysiedlenia ludności polskiej. Do lutego 1940 r. nakazano z ziem zaanektowanych wysiedlić przede wszystkim: 1/ wszystkich Żydów i Cyganów; 2/ tzw. osoby napływowe, czyli pochodzące z innych dzielnic. Między innymi wysiedlono wówczas 50 tys. mieszkańców Gdyni, którzy przybyli tutaj w dwudziestoleciu międzywojennym, aby budować port i miasto; 3/ rodziny Polaków ocenianych jako najbardziej wrogo usposobionych do Niemców, których nazwiska widniały na listach proskrypcyjnych, względnie których wskazali miejscowi volksdeutsche. Osoby te były internowane przez operacyjne grupy policji bezpieczeństwa w obozach tejże policji, a następnie, po przesłuchaniach, najczęściej mordowane w miejscach masowych straceń. Natomiast ich rodziny wysiedlano do obozów przejściowych, a stamtąd do Generalnego Gubernatorstwa. Wysiedleń dokonywał utworzony w tym celu aparat przesiedleńczy, do którego należało sporządzanie list, kartotek, przygotowanie obozów przejściowych lub punktów zbornych. Wysiedlonym wolno było zabrać jedynie bagaż ręczny. Musieli natomiast pozostawić domy i gospodarstwa z całym inwentarzem i urządzeniem oraz nienaruszone mieszkania; warsztaty rzemieślnicze i gabinety lekarskie z narzędziami

2 służącymi do wykonywania zawodu; dzieła sztuki, biżuterię, księgozbiory i futra wszystko ulegało konfiskacie i było przejmowane przez skarb Rzeszy. Faktycznie majątek ruchomy był rabowany. Zrabowane w Polsce przedmioty wysyłano do placówek SS na terenie Rzeszy, skąd wiele trafiało do prywatnych domów. Jako przykład niech posłuży szkoła kawalerii SS w Rhiem. Wysiedlenia podczas ostrej zimy z 1939/1940 r. były niekiedy straszliwym doświadczeniem. Dzieci umierały, a dorośli chorowali z zimna, głodu i wycieńczenia podczas trwających niekiedy tydzień transportów. Do lutego 1940 r. wysiedlono z terenów zaanektowanych blisko 138 tys. Polaków i 20 tys. Żydów. Kolejną fazę masowych wysiedleń przeprowadzono od marca do końca grudnia 1940 r., kiedy realizowano drugi plan krótkofalowy i plan dodatkowy, podczas których wysiedlono ponad 170 tys. osób, oraz akcję Żywiec, kiedy wysiedlono około 20 tys. osób. Od wiosny 1940 r. akcjami wysiedleńczymi obejmowano tylko Polaków. Dalsze wysiedlenia ludności żydowskiej zostały przerwane. Żydów skupiono w gettach i deportowano do obozów zagłady. W 1941 r. ziemie włączone objęły kolejne masowe wysiedlenia. Realizowano wówczas trzeci plan krótkofalowy, podczas którego wysiedlono 130 tys. Polaków. Łącznie z ziem włączonych do Rzeszy wysiedlono do końca 1941 r. z ich mieszkań, zagród, gospodarstw i warsztatów rzemieślniczych ponad 480 tys. rdzennych mieszkańców tych ziem. Akcje wysiedleńcze były zsynchronizowane z akcjami osadnictwa napływających w ramach akcji Heim ins Reich (powrotu do ojczyzny) przesiedleńców niemieckich. W rezultacie hitlerowskiej polityki ludnościowej na ziemiach włączonych do Rzeszy zmieniała się struktura narodowościowa ich mieszkańców. Rosła liczba Niemców, malała zaś liczba Polaków. Największe zmiany zaszły w Kraju Warty, gdzie administracja niemiecka nie wpisywała ludności na niemiecką listę narodowościową, jak miało to miejsce na Pomorzu i Śląsku, lecz konsekwentnie wysiedlała. Odsetek Niemców w Poznańskiem, wynoszący przed wojną niespełna 7%, wzrósł w ciągu wojny prawie do 23%. Należy też zaznaczyć, że nie byli to zwykli przesiedleńcy. Przed osadzeniem ich na nowym miejscu byli poddawani, w ośrodkach SS, intensywnej indoktrynacji w duchu narodowosocjalistycznym, a następnie ujęci w żelazne ramy organizacyjne. Ich stosunek do ludności polskiej, pozostałej jeszcze w prowincji, oraz polskich robotników przymusowych był zgodny z narodowosocjalistycznym światopoglądem wrogi i pogardliwy. Wzbudzali nienawiść Polaków. Wysiedleni Polacy byli natomiast kierowani do punktów zbornych lub obozów przejściowych, gdzie czekali na transport, czasami kilka, czasami kilkanaście dni. W Generalnym Gubernatorstwie byli rozmieszczani w domach miejscowych Polaków lub, po rozładowaniu transportu, pozostawiani samym sobie. Sytuacja uległa zmianie wiosną 1941 r., kiedy władze GG zamknęły granicę. Usuwanych Polaków lokowano wówczas u krewnych lub znajomych w tym samym powiecie lub kierowano, przez miejscowy urząd pracy, do robót przymusowych w Rzeszy. W 1942 r. zamierzenia wysiedleńcze na terenach zaanektowanych zostały ograniczone ze względu na straty, jakie pociągała za sobą wojna. Część ludności, uznana początkowo za niepożądaną, miała jednak pozostać na obszarze dotychczasowego zamieszkania. Realizowano natomiast wysiedlenia związane z zaspokojeniem siły roboczej, do których należały przeprowadzone w Kraju Warty w 1942 r. Feldarbeiteraktion, a w 1943 r. Frankreichaktion, kiedy wysiedlono i skierowano do pracy w Rzeszy i we Francji kilkanaście tysięcy rodzin. Ostatnia potężna fala wysiedleń objęła Kraj Warty w 1944 r.., kiedy wysiedlono 96 tys. Polaków, aby ich gospodarstwa oddać Niemcom rosyjskim. Część wysiedleńców wysłano do Niemiec i Francji, część pozostała w charakterze robotników przymusowych na miejscu. Ogółem z ziem włączonych do Rzeszy wysiedlono ponad milion osób. Najdotkliwiej odczuła wysiedlenia Wielkopolska i Łódzkie, skąd wysiedlono, w ramach masowych akcji, ponad 630 tys. osób. Z Pomorza wysiedlono 124 tys., z Górnego Śląska ponad 81 tys., z Białostocczyzny ponad 28 tys., z Mazowsza 25 tys., z ziemi żywieckiej około 20 tys. Polaków. Wraz z wysiedlaniem odebrano Polakom gospodarstw rolnych powyżej 6 ha i 130 tys. gospodarstw do 5 ha. Osadzono na nich ponad 400 tys. Niemców bałtyckich, Niemców z Besarabii i Bukowiny oraz Niemców z Dobrudży. Przybywali także Niemcy z Rzeszy, którzy obejmowali funkcje w aparacie administracyjnym oraz ziemię pod rezydencje. Wśród nadzielonych ziemią byli tacy, jak gen. Guderian, szef policji Daluege, rodzina dowódcy Freikorpsu von Schalburg, namiestnik Prus Wschodnich Erich Koch, który przejął pod rezydencję wiejską majątek Krasne w Ciechanowskiem wraz z przyłączoną do niego chłopską ziemią ze 160 gospodarstw. Z owych gospodarstw wysiedlono prawie 800 chłopów, a zabudowania spalono. W pierwszych latach okupacji ziemie polskie nie zaanektowane przez III Rzeszę, a więc te, na których utworzono Generalne Gubernatorstwo oraz te, które włączono do Komisariatów Rzeszy Ostland i Ukraina, nie doznały dramatu wysiedleń niepożądanej ludności.

3 Przesiedlenia, które przeprowadzano na tych terenach w tym czasie wiązały się z tworzeniem poligonów wojskowych, a w miastach dzielnic niemieckich. Przesiedlanej ludności wolno było zabrać ruchomości. Wysiedlenia, które miały charakter pozbywania się niepożądanej ludności na tych terenach, rozpoczęły się wraz z decyzją o ludnościowej ekspansji III Rzeszy na wschód, czyli z rozpoczęciem realizacji Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost). GPO był planem całościowego osadnictwa germańskiego w podbitej i zdominowanej przez Rzeszę Europie, aż do jej wschodniej granicy na Uralu i południowej na Krymie. W ostatecznej wersji został opracowany w 1942 r., chociaż jego zarys powstał już w 1940 r. Przewidywał wysiedlenie ze wschodniej Europy na Syberię 51 milionów Słowian, a osadzenie na ich miejsce 18 milionów Germanów i 6 milionów zgermanizowanych oraz przebudowę całej agrarnej struktury tych ziem. Miał zostać zrealizowany w ciągu 30 lat po zwycięskiej dla Niemców wojnie, a przy jego realizacji zamierzano wykorzystać doświadczenia nabyte podczas wysiedleń z ziem włączonych do Rzeszy. Były jednak takie okupowane obszary, na których realizację GPO rozpoczęto już w trakcie wojny i w trakcie opracowywania planu. Należały do nich: - teren żytomierski, który miał tymczasowo skupić Niemców etnicznych z Ukrainy, zagrożonych działalnością partyzantki radzieckiej; - Litwa Kowieńska, mająca stanowić pomost między Prusami Wschodnimi i Kłajpedą; - Zamojszczyzna, która miała połączyć zamieszkany przez wielu Niemców Siedmiogród z krajami bałtyckimi. Wysiedlenia na tych terenach rozpoczęto jesienią 1942 r. Rugi na Zamojszczyźnie dotknęły ponad 100 tys. Polaków. Wysiedlonych, którym podobnie jak na terenach zaanektowanych, wolno było zabrać tylko bagaż ręczny, umieszczano w obozach przejściowych. Ale na tym podobieństwo wysiedleń z ziemiami zaanektowanymi kończyło się. Dalsze poczynania okupanta z wysiedloną ludnością Zamojszczyzny były niezwykle okrutne. Przede wszystkim brutalnie rozdzielano rodziny, wysyłając osobno mężczyzn, osobno kobiety i osobno dzieci, które nie umiejąc troszczyć się o siebie, masowo umierały z zimna, głodu i stresu. W okresie 4 miesięcy, od stycznia do kwietnia 1943 r. w obozie zamojskim zmarło 199 dzieci. Spośród wysiedlonych wydzielono grupę nadającą się do zniemczenia, przede wszystkim dzieci, które umieszczono w ośrodkach germanizacyjnych w Rzeszy. Osoby miedzy 14 a 60 rokiem życia wysłano do pracy w Rzeszy lub na wschód. Część osób skierowano do KL Auschwitz. Część pozostawiono na służbie u osadników niemieckich. Polacy stali się również ofiarami wysiedleń przeprowadzanych na Litwie Kowieńskiej, która razem z Wileńszczyzną weszła w skład Generalnego Komisariatu Litwy. Realizatorzy planu GPO zamierzali przeznaczyć pod osadnictwo niemieckie zwarty obszar, ciągnący się przez środek Litwy. Jednak Litwini, którzy posiadali tam gospodarstwa, nie zostali objęci wysiedleniami. Niepożądaną, wysiedlaną ludnością byli Polacy, których folwarki wraz z inwentarzem i zabudowaniami miały być sukcesywnie obejmowane przez kolonistów germańskich. Wysiedleni mogli, podobnie jak przy wcześniejszych wysiedleniach, zabrać jedynie bagaż ręczny. Podobnie też akcji towarzyszyła grabież. Wysiedlano do obozów przejściowych, a stamtąd wywożono na roboty do Rzeszy lub kierowano do obozów pracy na miejscu. Osobom w podeszłym wieku i dzieciom pozwalano przenieść się do krewnych lub znajomych. Część osób umieszczono w przytułkach. Przygotowanie i przeprowadzenie akcji powierzono Litwinom. Niemcy nie byli w niej widoczni, ograniczając się do nadzorowania. Akcja wysiedleńcza, podczas której wyrugowano z Kowieńszczyzny 270 polskich rodzin (około 1500 osób) rozbiła zwarte polskie ośrodki życia na terenie dawnej Litwy, między innymi historyczny zaścianek Laudę. Równolegle przeprowadzono akcję wysiedlania ludności polskiej na Wileńszczyźnie. Tutaj zmuszano Polaków do zrobienia miejsca Litwinom, opuszczającym gospodarstwa niemieckich repatriantów z Litwy właściwej oraz Litwinom przesiedlonym z Kłajpedy. Wyrugowano kilka tysięcy osób, głównie z większych i lepiej zorganizowanych gospodarstw. Majątek przechodził w ręce chłopów litewskich, których sprowadzano na miejsce wysiedlonych Polaków. Pozbawieni mienia wysiedleńcy byli kierowani do prowizorycznych obozów, a stamtąd na roboty przymusowe do Rzeszy lub w głąb Litwy. Kobiety, dzieci i ludzi starych wypuszczano, pozwalając im ulokować się w opuszczonych pożydowskich ruderach pobliskich miasteczek. Mówiąc o wysiedleniach nie możemy pominąć wygnania z popowstańczej Warszawy pół miliona jej mieszkańców. Po dwóch miesiącach wegetowania bez wody i żywności (pod koniec powstania jedzono już koty, szczury i psy) warszawiacy, wśród których wielu było chorych na dezynterię, zostali pognani do obozu przejściowego w Pruszkowie, a stamtąd wywiezieni na roboty przymusowe do Rzeszy, rozproszeni w różnych miejscowościach Generalnego Gubernatorstwa lub zesłani do obozów koncentracyjnych. Całe mienie ludności Warszawy zrabował i wywiózł okupant. Wywoziło je około 45 tysięcy wagonów kolejowych i kilka tysięcy samochodów. Między dygnitarzami hitlerowskimi doszło nawet do kłótni o to mienie. To, czego nie zdołano zrabować, wysadzono w powietrze lub podpalono miotaczami ognia. Miasto zrównano z ziemią. Ogółem z ziem podbitej Polski Niemcy wysiedlili ponad tysięcy Polaków. Wyłączywszy Warszawę, większość (około 70%) wysiedlonej ludności stanowili rolnicy. Po wojnie Polska, obok wielu innych problemów, musiała rozwiązać problem wymiany ludności, o której to wymianie

4 zadecydowały mocarstwa na konferencjach w Jałcie i Poczdamie. Oblicza się, że z ziem leżących poza przedwojenną granicą polsko-niemiecką, przyznanych Polsce w wyniku międzynarodowych ustaleń, uciekło lub zostało ewakuowanych przed nadciągającym frontem około 4 milionów Niemców; nadal pozostało tam około 4 milionów ludności niemieckiej, którą zdecydowano się wysiedlić do Niemiec. Należy zaznaczyć, że w niemieckich pracach terminem wypędzenie określane są wszystkie trzy rodzaje przemieszczeń, tzn. ucieczka, ewakuacja i wysiedlenie. W pracach tych podkreśla się, że siłą sprawczą wysiedleń byli komuniści, którzy po wojnie przejęli władzę w środkowo- -wschodniej Europie oraz sugeruje, że inne ugrupowania polityczne nie żądały bezwzględnego przemieszczenia ludności w granice jej własnego państwa. Stanowisko to zostało zaprezentowane również na polsko-niemieckiej konferencji poświęconej wysiedleniom Niemców z Polski, która odbyła się w kwietniu 1993 r. w Maciejowie koło Szczecina z udziałem niemcoznawców z wielu polskich ośrodków naukowych, miedzy innymi z Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej, i zostało przez nich ocenione krytycznie. Polscy historycy akcentowali, że wprost przeciwnie, w Polsce nie było siły politycznej, która wyrażałaby zgodę na pozostawienie Niemców w granicach państwa polskiego, a ugrupowania polityczne, które różniły się w wielu sprawach, w kwestii wysiedlenia ludności niemieckiej przejawiały jednomyślność. Delegatura Rządu RP na Kraj, już w końcu 1941r., w swoich uwagach dotyczących przyszłego traktatu pokojowego sugerowała, aby wdrożyć rozwiązanie odmienne od zastosowanego po I wojnie światowej i domagała się dokonania wysiedleń. Było to również stanowisko Stanisława Mikołajczyka, premiera Rządu Polskiego na Wychodźstwie i wicepremiera Rządu Jedności Narodowej. Za takim rozwiązaniem przemawiały zarówno względy racjonalne, jak i emocjonalne. Wśród racjonalnych należy wymienić przede wszystkim doświadczenia Polaków wyniesione z okresu międzywojennego i pierwszych miesięcy okupacji z północnych i zachodnich ziem Polski, zaanektowanych następnie przez III Rzeszę. Przypomnijmy, że niemieccy działacze polityczni, przede wszystkim z Deutscher Volksverband i z Jungdeutscher Partei, przeszkadzali w asymilacji Niemców z ludnością polską. Piętnowano mówienie po polsku oraz łączność z kulturą polską. Bojkotowano obchody polskich świąt narodowych, a ludność niemiecką, która nie przestrzegała narzuconych zasad, uważano za zdrajców i renegatów niemczyzny. Wysyłano skargi do Ligi Narodów o rzekomo trudnym położeniu mniejszości niemieckiej, a od października 1938 r. różne Stutzpunkty NSDAP prowadziły wręcz działalność irredentystyczną. Do stałego repertuaru tej organizacji należało rozpowszechnianie propagandowych filmów i broszur o antypolskiej wymowie. Utworzona następnie, na polecenie Reichsführera SS H. Himmlera z mniejszości niemieckiej, terrorystyczna organizacja Selbstschutz, współdziałała w masowych egzekucjach przeprowadzanych w ramach Intelligenzaktion przez operacyjne grupy policji bezpieczeństwa, donosząc, wskazując i internując miejscowych Polaków. Ci, którym udało się przeżyć internowanie i obozy, tak opisują aktywność Selbstschutzu: Złożył na mnie doniesienie niejaki X, Niemiec, któremu zwróciłem uwagę jeszcze przed wojną, że używa słów niemieckich. Zostałem na ulicy zaaresztowany przez X, siodlarza z Działdowa, z którym znaliśmy się przed wojną. Nosił karabin i miał na rękawie opaskę. Zarzucał mi rozbijanie związków niemieckich przed wojną. Internowania objęły setki osób. Łapano ludzi na ulicach, wyciągano z domów. Rodziny internowanych wysiedlono. Oblicza się, że w ramach Akcji inteligencja zamordowano na terenach polskich przyłączonych do Rzeszy ponad 40 tys. Polaków, a ponad 20 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych. Przeżyło zaledwie kilka procent z nich. Osoby te zostały przeważnie wskazane przez miejscowych Niemców jako wrogo nastawione do Rzeszy. Wysiedlenie Niemców po wojnie wykluczało powtórzenie się podobnej sytuacji w przyszłości. Do względów emocjonalnych należał fakt, że nie było w Polsce rodziny, która nie poniosłaby w wyniku okupacji niemieckiej strat biologicznych i materialnych. Rozdzielenie zwaśnionych narodowości po takich doświadczeniach wydawało się sensownym rozwiązaniem. Literatura: - A. Czubiński, Polska i Polacy po II wojnie światowej, , Poznań 1998; - Cz. Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, Poznań 1993; - Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, II, Warszawa 1970; - Cz. Madajczyk, Faszyzm i okupacje, t. I, II, Poznań 1983, 1984; - D. Matelski, Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach , Poznań 1997; - B. Meissner, Ewakuacja niemieckich władz administracyjnych i niemieckiej ludności z okupowanych ziem polskich w latach , Warszawa 1987; - Niemcy w Polsce, Wybór dokumentów pod redakcją W. Borodzieja i H. Lemberga, Warszawa 2000; - P. Padfield, Himmler Reichsführer SS, Warszawa 2002; - M. Wardzyńska, Sytuacja ludności polskiej w Generalnym Komisariacie Litwy, czerwiec 1941 lipiec 1944, Warszawa 1993; - M. Wardzyńska, Czas wielkich przemieszczeń źródła i następstwa, w: Dzieje Najnowsze, Nr 28, Warszawa Relacja ze spotkania w Warszawie, podczas którego został wygłoszony referat

5