2. Powstanie narodu izraelskiego.

Transkrypt

1 s.prof. E.J.Jezierska Wykład 2 2. Powstanie narodu izraelskiego. Druga Księga Pentateuchu (Exodus), Księga Wycia opisuje wyjście plemion izraelskich izraelskich z Egiptu i przeprowadzenie ich przez pustynię aż do góry Synaj. Wj 15,22-24,11 wędrówka przez pustynię do Synaju. Zawarcie przymierza. Układ opisów: Wj 1,1-15,21 uciemiężenie Izraelitów, wybawienie wyjście z Egiptu, Wj 24, przepisy kultowe, Lb 10,11-22,1 (Księga Liczb) wędrówka z Synaju przez Kadesz do Moabu (kraina na wschód od Jordanu) Lb 26,1nn przygotowanie do wkroczenia do Kanaanu Lb 26,51nn decyzja odnośnie do podziału ziemi w Kanaanie Lb 27,12nn ustanowienie Jozuego następcą Mójżesza Pwt 24,10-12 (Księga Powtórzonego Prawa) mówi o śmierci Mojżesza i kończy się, później dodaną, gloryfikacją Mojżesza: Nie powstał więcej w Izraeli prorok podobny do Mojżesza, który by poznał Jahwe twarzą w twarz, ani równy we wszystkich znakach i cudach, które polecił mu Jahwe czynić w ziemi egipskiej wobec faraona, wszystkich sług jego i całego jego kraju; ani równy mocą ręki i całą wielką grozą, jaką wywołał Mojżesz na oczach całego Izraela. Księga Wyjścia zawiera teksty tradycji jahwistycznej, elohistycznej, które przeredagowane zostały przez tradycje kapłańską. Dzisiejszy tekst Księgi Wyjścia pochodzi z okresu Ezdrasza (Vw. przed Chr.). M o j ż e s z Imię wyprowadza się od czasownika maszah (=wyciągać), znaczy wyciągnięty albo przyjmuje się źródłosłów egipski: imiona Tut-Mozis, Ra-mozes (słowo egipskie mesu znaczyło dziecko) oznaczały syn boga Tu, syn boga Ra ; Mojżesz mogło mieć znaczenie dziecię Nilu. 1

2 Mojżesz żył w XIIIw. przed Chr. Redakcja jahwistyczna opisująca zdarzenia z jego życia nie mogła być pierwszą relacją. Istniały z pewnością wcześniejsze przekazy ustne (tradycja) i pisemne, wypełniające czas od XIIIw. do Xw., do tradycji jahwistycznej. Postać Mojżesza zakwestionowana jest jako historyczna, tylko Biblia mówi o nim, a milczą dokumenty mu współczesne. Dokładnej biografii Mojżesza ułożyć niepodobna. Życie Mojżesza przypada na czas XIX dynastii w Egipcie ( ): Ramzes I ( ) Seti I ( ) Ramzes II ( ) faraon czasu uciemiężenia plemion? Merheftah ( ) faraon czasu wyjścia. Biblia mówi o nowym królu, o budowie miast na składy: Piton i Ramzes (Wj 1,11): Budowano wówczas dla faraona miasta na składy: Piton i Ramzes.. Wj 1,8: Gdy w Egipcie nastał nowy król (= Ramzes) Wj 2,13: po długim czasie umarł król egipski (prawdopodobnie Ramzes, który panował 67 lat). Mojżesz i Aaron stanęli przez Merheftahem (Stella z 1220r. przed Ch. zawiera napis (pozabiblijny) wymieniający nazwę Izrael ). Wj 2 - narodzenie i podrzucenie Mojżesza w koszu trzcinowym nad Nilem a) Życie Mojżesza według Biblii Wychowanie na dworze faraona. Ucieczka do kraju Madian, małżeństwo z Seforą. Teść Jetro. Wj 3 Objawienie się Boga w krzaku gorejącym. Powołanie Mojżesza. Wj 5,1 12,36 Mojżesz i Aaron przed faraonem. 10 plag. Ustanowienie święta Paschy (Wj 12,1n) Wj 12,57nn wyjście Egiptu wędrówka przez pustynię, Ukazanie się Boga i zawarcie przymierza u podnóża góry Synaj (Wj 19,1n). Lb 10,11n odejście spod góry Synaj. Pobyt w Każesz. Lb 22,1 przybycie do Moabu (na wschód od Jordanu). Pwt 34,1-6 śmierć Mojżesza na górze Nebo (w moabit) 2

3 b) Przeżycie Boga przez Mojżesza Bóg w krzaku gorejącym Gd Mojżesz pasał owce swego teścia imieniem Jetro, kapłana Madianitów,zaprowadził owce w głąb pustyni i doszedł do Góry Bożej Horeb. Wtedy ukazał mu się Anioł Pański w płomieniu ogni, ze środka krzewu. [Mojżesz] widział, że krzew płonął ogniem, a nie spłonął od niego. Wtedy Mojżesz powiedział do siebie: <Podejdę, żeby się przyjrzeć temu niezwykłemu zjawisku. Dlaczego krzew się nie spala?> Gdy zas Pan ujrzał, że podchodzi, by się przyjrzeć, zawołał [Bóg do] niego ze środka krzewu: <Mojżeszu, Mojżeszu!> On zaś odpowiedział <oto jestem>. Rzekł mu [Bóg]: <Nie zbliżaj się! Zdejmij sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą>. Powiedział jeszcze Pan: <Jestem Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i bogiem Jakuba>. Mojżesz zasłonił twarz, bał się bowiem zwrócić oczy na Boga.(Wj 3,1-6). Tam, na pustyni Jahwe powołał Mojżesza ( Idź przeto teraz, oto cię posyłam do faraona, i wyprowadź mój lud, Izraelitów, z Egiptu Wj 3,10). Bóg objawił Mojżeszowi swoje imię, JESTEM, KTÓRY JESTEM, I dodał: <tak powiesz synom Izraela, JESTEM posłał mnie do was> Jakubowi Jahwe swego imienia nie podał. Natomiast Mojżeszowi Bóg odsłonił swoje imię (Wj 3,13): ehjék aszér ehjék - Jestem, który jestem (BT 5 ), Jestem tym, kim jestem (Pismo Święte nowy przekład). M.Buber tak tłumaczy: Będę tu jako ten, który będzie tu (i dodał Tak powiesz synom Izraela: JESTEM TU posłał mnie do was. Tetragram JHWH zakłada samoistność i wieczność oznaczanej osoby i równocześnie jej działalność postrzeganą jako twórczy dynamizm 1. Jahwe jest tym, który żyje, istnieje, jest tutaj, jest obecny. Bóg przypomina uciskanym Izraelitom, że zapomnieli o Nim w Egipcie. Jestem tym, który jest tu. Abraham doświadczał 1 Rops D., Od Abrahama do Chrystusa, Warszawa 1995,

4 Boga w postaci wędrowca, Mojżeszowi objawił się Bóg w krzaku gorejącym nie jako wędrowiec, lecz jako Ten, który jest, który jest tutaj. To jest ważne przy przejściu Izraela do osiadłego życia. Ujawnienie imienia Jahwe jest dla plemion izraelskich znakiem wyróżnienia, partnerstwa, jest gwarancją wierności i pomocy Boga. Rozmowa Mojżesza z Jahwe (Wj 4) A jeśli nie uwierzą i nie usłuchają słów moich, lecz powiedzą, że Pan nie ukazał mi się wcale?. Wybacz Panie, ale ja nie jestem wymowny od wczoraj i przedwczoraj, a nawet od czasu, gdy przemawiasz do Twego sługi. Ociężałe są moje usta i język mój zesztywniał Wybacz, Panie, ale poślij kogoś innego. Mojżesz i Aaron stają przed faraonem który nie chce zgodzić się na wyjście plemion izraelskich Egiptu. Jahwe zsyła plagi na Egipt: wody Nilu zamienione w krew (wody Nilu przybierają odcień czerwony od glinki i drobnoustrojów żyjących w wodach. Zazwyczaj taka woda nie była szkodliwa dla zwierząt teraz tak), plaga żab (żaby w ogromnych ilościach pojawiają się z wylewem Nilu. Cudowność polegała na nagłym ich pojawieniu się i zniknięciu), plaga komarów (komary dotkliwe są w czasie wylewów Nilu), plaga much (wzgl. bąków), zaraza na bydło egipskie, wrzody i pryszcze na skórach ludzi, plaga wielkiego gradu, który zniszczył wszystko, co było na polu, plaga szarańczy (szarańcz często nawiedza Syrie, Zajordanię, Półwysep Arabski, Afrykę Północną), zabicie wszystkich pierworodnych Egipcjan. Plagi zesłane na Egipt (10 plag) są zjawiskami naturalnymi w Egipcie, ale intensywność ich występowania sprawiła, że stały się one znakami ingerencji Jahwe. W związku z plaga ostatnią, Mojżesz ustanowił święto Paschy (pesah = Przejście Jahwe -Wj 12 i 13). (Pascha jest połączeniem (1) święta paschy, które było świętem nomadów, a polegało na ofierze z pierwocin, oraz (2) rolniczego święta żniw. Po powrocie z niewoli babilońskiej Izraelici obchodzili Paschę 14/15 miesiąca Nizan) 4

5 c) Wyjście z Egiptu Mojżesz wyprowadził plemiona hebrajskie z Egiptu. Trudno stwierdzić, czy wszystkie plemiona były w Egipcie, czy razem z Mojżeszem nie wyszli i Egipcjanie spokrewnieni z Hebrajczykami (i Mojżesz miał za żonę Moabitkę ). Trudno także ustalić trasę wyprowadzenia: czy drogą na północy przez Moszen, Sukkot w rejon Morze Sitowia (bagniste jeziora w pobliżu Suezu), czy od Ramesees przez Synaj i Kadesz do krainy Moabu. W wyjściu z Egiptu plemiona izraelskie widzą o znak potęgi Boga. Księga Wj 15,21 zachowała fragment starożytnego hymnu śpiewanego przez Miriam: Będę śpiewał ku czci Jahwe, który wspaniale swa potęgę okazał, Gdy konia i jeźdźca jego pogrążył w morzu. Natomiast Wj 15,1nn podaje pieśń dziękczynną, śpiewaną przez Mojżesza i Hebrajczyków, wychwalająca Boga za wyprowadzenie Hebrajczyków z Egiptu, za ocalenie, przejście suchą nogą przez morze. Opis przejścia, trasa są trudne do ustalenia. Opis biblijny nie jest rejestrem wydarzeń ścisłe historycznych; jest wyznaniem wiary w Jahwe. Wszystko, co spotykało plemiona izraelskie po wyjściu z Egiptu, odczytywane było jako łaska Jahwe lub Jego kara (słodka woda w Mara - Wj 15; przepiórki, manna Wj 16). Czas trwania przejścia (długi okres ), obfitość wody, manny były czymś niecodziennym, nadnaturalnym, wręcz cudownym. Mojżesz traktowany był przez Boga jako przyjaciel: a Pan rozmawiał z Mojżeszem twarzą w twarz, jak się rozmawia z przyjacielem (Wj 33,11) kiedyś Bóg zapewnił Mojżesza: Ja będę z tobą Wj 3,12). Jahwe zapowiadał zawarcie przymierza: Oto ja przyjdę do ciebie w gęstym obłoku, aby lud słyszał, gdy będę rozmawiał z tobą, i uwierzył tobie na zawsze (Wj 19,9; 33,8nn). Będziecie szczególna moją własnością pośród wszystkich narodów, gdyż do Mnie należy cała ziemia. Lecz wy będziecie mi królestwem kapłanów i ludem świętym. Takie to słowa powiedz Izraelitom (Wj 19,4nn). 5

6 List do Hebrajczyków tak wspomina scenerię zawarcia przymierza: Nie przyszliście bowiem do namacalnego płonącego ognia, do mgły, do ciemności i burzy ani też do grzmiących trąb i takiego dźwięku słów, iż wszyscy, którzy go usłyszeli, prosili, aby do nich nie mówił. Nie mogli bowiem znieść tego rozkazu <Jeśli nawet tylko zwierzę dotknie się góry winno być ukamienowane>. A tak straszne było to zjawisko, iż Mojżesz powiedział: Zatrwożony jestem i drżę (Hbr 12,18-21).. d) Wydarzenie na Synaju Opis wydarzenia Synajskiego jest wersją opowiadania późno zredagowanego. Wydarzenie synajskie mogło przeżyć kilka pokoleń, niekoniecznie wszystkie. Wspomnienie wydarzenia synajskiego zostało później przetworzone; nadano mu formę pierwotnej tradycji całego Izraela jako związku 12 pokoleń. Ta tradycja synajska potwierdza łączność etniczną wszystkich pokoleń izraelskich, także poczucie łączności, solidarności religijnej z Jahwe. Potwierdza świadomość zawartego przymierza z Jahwe: Będziecie moim ludem, a ja będę waszym Bogiem. Od momentu zawarcia przymierza z Jahwe, lud izraelskich może liczyć na pomoc, potęgę, wierność Boga, ale zarazem zobowiązany jest podporządkować się określonym normom (przymierze tej formy określało potem greckie słowo diatheke warunki dyktowała jedna strona, a druga przyjmowała je lub nie). Biblia przekazuje treść Dekalogu w Księdze Wyjścia w dwóch wersjach: starszej (Wj 20,2-17) i nowszej (Pwt 5,6-18). Układ przykazań Dekalogu i forma jego zawarci wykazują podobieństwo swego schematu do schematu hetyckich umów z II tysiąclecia przed Ch. (chodzi o zawieranie tzw. umów lennych). Schemat umowy hetyckiej był następujący: 1. przedstawienie się monarchy, 2. prolog historyczny 3. wyjaśnienie zasady 4. postanowienia szczegółowe 5. wykaz świadków 6

7 6. błogosławieństwo i przekleństwo. Formuła przymierza synajskiego nie ma tylko wykazu świadków oraz błogosławieństwa i przekleństw. Zauważyć trzeba, że państwo Hetytów było w okresie zajmowania Kanaanu czołowym mocarstwem Bliskiego Wschodu, przez pewien okres czasu nawet zagrażającym Egiptowi. Prawo hetyckie w tym czasie było prawem międzynarodowym Bliskiego Wschodu, było stosowane we wszystkich ówczesnych państwach. Schemat zawarcia przymierza (dekalogu) na Synaju posiada formę: Przedstawienie się Jahwe - Wj 20,2 a = Pwt 5,6 a ( Ja jestem Pan, twój Bóg ) Prolog historyczny wyjaśnienie zasady stosunku Jahwe do Jego ludu Przymierza (1-e przykazanie) Wj 20,3-6 = Pwt 5,7-10 ( Nie będziesz miał Bogów cudzych obok Mnie! Nie będziesz czynił żadnej rzeczy ani obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest n ziemi niski, ani tego, co jest w wodach pod ziemią.! Nie będziesz oddawał im pokłonu i nie będziesz im służył, ponieważ Ja Pan, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym, który karze występek ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia względem tych, którzy Mnie nienawidzą. Okazuję zaś łaską aż do tysiącznego pokolenia tym, którzy Mnie miłują i przestrzegają moich przykazań ). Postanowienia szczegółowe: przykazania 2-10 Wj 20,7-17 b = Pwt 5,11-18 b ( Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, gdyż Pan nie pozostawi bezkarnie tego, który wzywa Jego imienia do czczych rzeczy. Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić. Sześć dni będziesz pracować i wykonywać wszystkie twe zajęcia. Dzień zaś siódmy jest szabatem ku czci Pana, Boga twego. Nie możesz przeto w dniu tym wykonywać żadnej pracy ani ty sam, ani syn twój, ani twoja córka, ani twój niewolnik, ani twoja niewolnica, ani twoje bydło, ani cudzoziemiec, który mieszka pośród twych bram. W sześciu bowiem dniach uczynił Pan niebo, ziemię, morze oraz wszystko, co jest w nich, w siódmym zaś dniu odpoczął. Dlatego pobłogosławił Pan dzień szabatu uznał go za święty. 7

8 Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, która Pan, Bóg twój da tobie. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa jako świadek. Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do bliźniego twego ). Pierwotna wersja dekalogu prawdopodobnie została później rozszerzona, wygładzona pod względem językowym, by mogła służyć do czytania w świątyni. Dla podkreślenia religijnego autorytetu dekalogu Biblia mówi, że Bóg sam spisał przykazania na dwóch kamiennych tablicach, które wręczył Mojżeszowi. Niemiecki uczony Rudolf Kitel próbował podać treść pierwotnego dekalogu : 1 przykazanie: Jam jest Jahwe, twój Bóg: nie będziesz miał innych bogów obok mnie. 2 przykazanie: Nie będziesz czynił obrazów bożków. 3 przykazanie: Nie będziesz wzywał imienia Boga twego, Jahwe, do czczych rzeczy. 4 przykazanie: Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić. 5 przykazanie: Czcij ojca i matkę. 6 przykazanie: Nie zabijaj. 7 przykazanie: Nie cudzołóż. 8 przykazanie: Nie kradnij. 9 przykazanie: Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu twemu. 10 przykazanie: Nie pożądaj domu bliźniego twego. (trudno przyznać rację R.Kittelowi - dekalog mógł mieć formę od początku mieszaną). 8

9 Natomiast uwspółcześnione tłumaczenie ułożył prof. Michała Wojciechowski (Dekalog po dzisiejszemu, Idziemy 2010 nr 6, s.38-39): Jestem Panem, twoim Bogiem, który cię wyprowadził z Egiptu, z domu niewoli 1. Nie będziesz stawiał innych bogów obok Mnie 2. Nie nadużywaj imienie Pana, twego Boga. 3. Pamiętaj o dniu odpoczynku, aby go uświęcić. 4. Czcij swego ojca i swoją matkę 5. Nie morduj. 6. Nie popełniaj zdrady małżeńskiej. 7. Nie kradnij. 8. Nie składaj przeciw drugiemu fałszywego zeznania. 9. Nie dąż do zdobycia cudzej żony. 10. Ani żadnej rzeczy, która należy do innego. e) Zawarcie przymierza z Bogiem (Wj 24,4-11) Formę zawarcia przymierza stanowił stary obrzęd zawierania umów tego typu. Kiedy Mojżesz wrócił z góry, przekazał Izraelitom słowa Jahwe. Wtedy odpowiedzieli : Wszystkie słowa jakie powiedział Pan wypełnimy (Wj 24,3). Mojżesz zatem spisał wszystkie słowa Jahwe (Wj 24,4).. Nazajutrz zbudował ołtarz, kazał młodzieńcom złożyć ofiarę całopalną i ofiarę biesiadną z cielców. Wziął połowę krwi zwierząt i przelał do czar, drugą połową skropił ołtarz,. Potem głośno czytał ludowi Księgę Przymierza, Lud odpowiedział: wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i będziemy posłuszni. Następnie Mojżesz pokropił lud krwią, mówiąc: Oto krew przymierza, które Jahwe zawarł wszyscy wami na podstawie wszystkich tych przykazań. (Wj 24,4-8). Potem wszyscy jedli i pili ucztowali (Wj 24,11). Dzięki temu przymierzu zawartemu przez Boga z ludem, lud ten stał się ludem Boga (Wj 19,4nn). Ofiara przymierza jest ofiara biesiadną szelamim część zwierzęcia składaną na ofiarę spalano, większa część zjadała wspólnota. Zaznaczyć należy, że ludy Bliskiego Wschodu (Babilończycy, Asyryjczycy, Hetyci) nie znały ofiar biesiadnych. Natomiast ofiary takie występowały u Greków w epoce mykeńskiej, zwłasz- 9

10 cza w czasach Homera (co znalazło odbicie w jego utworach). Być może, formy zewnętrzne szelamim są połączeniem dawnych ofiar koczowników arabskich ze starogrecką formą ofiary. Miejscem styku starogreckiej i starosemickiej tradycji było Ugarit (ośrodek handlowy dla Wschodu i Zachodu, ośrodek różnych prądów religijnych, duchowych i kulturalnych). Ofiara przymierza miała dwojakie znaczenie dla wspólnoty izraelitów: (1) ta ofiara ustanowiła wspólnotę ludzi a Bogiem, (2) umocniła i pogłębiła wspólnotę ludzi między sobą. Trudno stwierdzić, czy zawarcie przymierza synajskiego było momentem ukształtowania się narodu izraelskiego, czy raczej nie nastąpiło to stopniowo w następnych etapach życia Izraelitów. Z pewnością poprzez przymierze nawiązała się szczególna wspólnota ludu z Jahwe. Księga Powtórzonego Prawa kończy przekaz Kodeksu Prawa (26,16-19): Dziś Pan, Bóg twój, rozkazuje ci wykonać te prawa i nakazy. Przestrzegaj ich, wypełniaj z całego swego serca i z całej duszy.. Dziś uzyskałeś od Pana oświadczenie, iż będzie dla ciebie Bogiem, o ile ty będziesz chodził Jego drogami, przestrzegał Jego praw, poleceń i nakazów oraz słuchał Jego głosu, a Pan że ty będziesz, jak ci zapowiedział, ludem stanowiącym szczególną Jego własność. On cię wtedy wywyższy we czci, sławie, i wspaniałości ponad wszystkie narody, które uczynił, abyś był ludem świętym dla Pana, Boga twego, jak powiedział. Odtąd, w corocznej ofierze przymierza, naród izraelski nie tylko obchodził i obchodzi pamiątkę zawarcia przymierza, ale doświadczał i doświadcza obecności samego Boga. Wspominając tamto wydarzenie zbawcze na Synaju równocześnie odnawiał i ożywiał (odnawia i ożywia nadal) swoją wspólnotę, będącą wspólnotą ludu Przymierza. Ostatecznie Mojżesz (także Aaron) nie weszli do ziemi Kanaan. Pan rzekł do Mojżesza: <Wejdź na tę górę, z łańcucha Abarim i popatrz na ten kraj, który daję Izraelitom. Gdy go zobaczysz, zostaniesz przyłączony do twych przodków, jak twój brat Aaron, za to się sprzeciwiliście mojemu rozkazowi na pustyni Sin, gdy społeczność się zbuntowała, a trzeba było objawić przed nią moja świętość przez 10

11 [danie im] wody> [ ] Weź Jozuego, syna Nuna i włóż na niego swoje ręce [ ] przenieś na niego część twojej godności, aby cała społeczność Izraelitów była mu posłuszna (Lb 27, ). Księga Pwt tak relacjonuje przekazanie przewodzenia narodowi przez Mojżesza Jozuemu: Bądź mężny i mocny, bo ty wkroczysz z tym narodem do ziemi, którą przysiągł Pan dać ich przodkom, i wprowadzisz ich w jej posiadanie. Sam Pan, który pójdzie przed tobą, on będzie z tobą, nie opuści cię i nie porzuci. Nie lękaj się i nie drżyj! (Pwt 31,7-8). Przekazanie przewodniczenia, nie wejście do Kanaanu było dla Mojżesza karą z załamanie się jego wiary w moc Jahwe na pustyni (Pwt 3,26; 4,21). Życiowym zadaniem Mojżesza, które spełniał, było utrzymywać w mocy Prawo dane ludowi, wychowywać lud, wstawiać się za ludem u Jahwe, orędować za ludem, który był ludem Bożym 2. Martin Buber określił Mojżesza słowami; wielki charyzmatyk, który się spalał w spełnianiu Bożej misji i w miłości do swego ludu 3. Pisma starotestamentowe przedstawiają Mojżesza mówiąc: Twórca narodu, nie mający władzy politycznej, Wódz, który nie walczył; Prawodawca, ale nie z własnej woli; Cudotwórca, ale nie czarodziej, Prorok, bez wróżbiarskiego zaglądania w przyszłość, Kapłan, który ustalił kult i nadał Prawo, ale nie składał ofiar, Założyciel religii bez ostatecznego gotowego systemu, Pośrednik Przymierza, ale nie tylko urzędowy stróż jego instytucji. Mojżesz był postacią, która w każdej zmienionej sytuacji religijnej czy politycznej Izraelitów ciągle na nowo byłą interpretowana i aktualizowana: O b r a z j a h w i s t y Mojżesz, natchniony i charyzmatyczny pasterz, narzędzie Jahwe. Ale Jahwe sam czyni cuda, bez udziału Mojżesza (Wj 3,7m; 3,16-20; 4,1-9; 7,16n; 9,13), 2 R.Motle, M.T.Lacan, Mojżesz, w: Słownik Teologii Biblijnej,

12 a Jahwe sprowadził wiatr wschodni, który wiał przez cały dzień i noc. Rano wiatr wschodni przyniósł szarańczę, która opuściła się na cały kraj egipski w tak ogromnej liczbie, jakiej nie było dotąd ani nigdy nie będzie (Wj 10,13b. 14b). O b r a z e l o h i s t y Mojżesz, cudotwórca i prorok, który w imieniu i z rozkazu Jahwe czynnie ingeruje w historię (Wj 3,10.12; Pwt 34,10). Ten opis akcentuje duże znaczenie łaski. I tak np.: Rzekł Jahwe do Mojżesza: <Wyciągnij rękę ponad ziemią egipską, aby przyszła szarańcza i pożarła wszelką roślinę ziemi, wszystko, co pozostało po gradzie>. I wyciągnął Mojżesz laskę swoją ponad ziemią egipską (i szarańcza) przyleciała na całą ziemię egipską (Wj a.14a). Natomiast tradycja deuteronomistyczna, kapłańska wykazują zupełnie inne rysy Mojżesza: O b r a z d e u t e r o n o m i s t y c z n y Mojżesz, pośrednik, głosiciel słów Jahwe, Jego prorok (Pwt 5,20-26; 9,9.18n.25; 18,8). Mojżesz gniewny (Wj 2,12; 32,19) przeobraża się w Mojżesza łagodnego i pokornego (Lb 12,1n). Mojżesz modli się gorąco za swój lud (Pwt 18n. 25n). Cierpi i pokutuje zastępczo jako sługa Boży (Pwt 3,24; 34,5), wydaje się, że upadnie pod brzemieniem swego ludu (Lb 11,11-17). O b r a z k a p ł a ń s k i Mojżesz, samotny rozmówca Jahwe (Wj 24,15b-18; 34,29n), ale nie Mojżesz, lecz Aaron sprowadza plagi egipskie 4. Podsumowując powyższe o Mojżeszu, można powiedzieć, że Mojżesz to człowiek przez Boga wybrany, doświadczony, posłany rozkazem Jahwe, wzór wiary mimo wielu upadków, człowiek cierpiący dla dobra swego ludu, wielki orędownik swego ludu. A Bóg Jahwe jest Tym, który rozkazuje, sprawia cuda przez człowieka, i przez tego człowieka wykazuje swoją moc i władzę 3 A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, Przytoczono tekst z: A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii,

13 3. Zajęcie ziemi obiecanej. a) Zdobywanie ziemi Kankan Okres po śmierci Mojżesza do rządów Dawida, Salomona, stanowił przygotowanie do okresu wspólnego królestwa plemion izraelskich. W okresie zdobywania ziemi Kanaan (w walki wmieszane były ludy morza Filistyni), utworzyła się jedność kulturowa i polityczna plemion izraelskich w postaci 12 pokoleń (zaznaczyć jednak trzeba, że prawdziwą jedność, zjednoczoną rzeczywistość historyczną, stanowił naród izraelski od końca sędziów (ostatnim sędzia był Samuel) do schyłku epoki królów. Trudno odpowiedzieć na pytanie, kiedy uformowała się ta jedność religijna i narodowa za Jozuego, Samuela czy za Dawida. Relacje o podbiciu ziemi Kanaan podaje Księga Jozuego i Sędziów. Trudno jednak określić na podstawie tych ksiąg dokładnie etapy walk Obok zapisu pierwotnych wydarzeń, pierwotnego doświadczenia, księgi te otrzymały w późniejszych czasach (czasach dążeń do politycznego, religijnego zjednoczenia - ujednolicenia religijnego) nowsze zabarwienie i inna interpretację. Księgi Jozuego i Sędziów są księgami deuteronomicznymi. W 622r. przed Chr., znaleziono, podczas robót ziemnych w świątyni jerozolimskiej (opowiada o tym 2 Krl 22,3-23,25) Księgę Prawa. Wywołało to ruch odnowy religijnej,. Pojawiły się nowe tendencje teologiczne i przeprowadzono reformę kultu. Zaczęła się jakby nowa epoka religii starotestamentalnej. Deuteronomista (człowiek tego okresu, mający rozległa wiedzę teologiczną i talent twórczy), nie tylko zebrał religijną i historyczną spuściznę przeszłości, ale ją podporządkował myśli religijnej, głoszącej, że wielkość Izraela opiera się na niezasłużonym fakcie wybrania przez Jahwe, na Jego wierności, a kary zsyłane na naród (niewola, upadki ) są reakcja na niewierność Przymierzu. Deuteronomista zebrał, ożywił doktrynę wiary; pogłębił pod kątem wiary przyswojenie historii narodu izraelskiego. Okres deuteronomisty jest czasem prawdziwego odrodzenia religijnego, ożywieniem (zrywem) religijnym i liturgicznym. 13

14 Księga J o z u ego opisuje zdobycie i podział ziemi Kankan na zachodnim brzegu Jordanu (podział ziem na wschodnim brzegu opisuje księga Liczb 32). Księga S ę d z i ó w podaje dzieje podboju Kanaanu az do początku walk z Filistynami (czyli do wprowadzenia ustroju monarchicznego) Księga S a m u e l a (1 Sm, 2 Sm) to historia Izraela w czasach Hillego i Samuela oraz okres pod rządami królów Saula i Dawida. Księgi K r o l e w s k i e (1 Krl, 2Krl) podają dzieje Salomona, historię rozdzielonych po śmierci Salomona państw Izraela i Judy, aż do upadku królestwa północnego (= państwa dziesięciu pokoleń Izraela, r.722) oraz historię królestwa Judy aż od zdobycia Samarii i upadku Judy, r.586. b) J o z u e - Księga Jozuego Joz 1,1 Po śmierci Mojżesza, sługi Pana, rzekł Pan do Jozuego: <Mój,żesz, sługa mój umarł, teraz więc wstań, przepraw się przez ten oto Jordan, ty i cały ten lud, do ziemi, która Ja daję Izraelitom. Każde miejsce, na które zstąpi wasza noga, Ja wam daję, jak zapowiedziałem Mojżeszowi. [ ] Jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą, nie opuszczę cię ani nie porzucę>. Jozue był synem Nuna (Joz 24,29), pochodził z pokolenia Efraima (1 Krn podając genealogię potomków Efraima wymienia synem jego Nun, synem jego Jozue 7,27). Podczas wędrówki przez pustynię prowadzonej przez Mojżesza, Jozue odznaczył się w walce z Amalekitami; nie brał udziału w wyprawie z oazy Kadesz przeciw południowemu Kanaanowi (opowiadanie o zwiadowcy Lb 14,6-38). Był powiernikiem i następca Mojżesza Razem z Mojżeszem poszedł na górę: po tablice przykazań: Pan rzekł do Mojżesza: <Wstąp do Mnie na górę, a dam ci tablice kamienne, prawo i przykazania, aby ich pouczyć>. Wstał wiec Mojżeszu i jego pomocnik Jozue, i wstąpił Mojżesz na Górę Bożą (Wj 24,13). Kiedy wykonano Namiot Spotkania, Mójżesz rozmawiał w namiocie z Jahwe twarzą w warz Potem wracał Mojżesz do obozu, sługa zaś jego, Jozue, syn Nuna, młodzieniec, nie oddalał się z wnętrza namiotu (Wj 33,11). 14

15 Księga Jozuego podaje, że pod dowództwem Jozuego ostatecznie zajęte zostały ziemie Kanaanu. Badania archeologiczne wykazują, jednak, że Izraelici zajęli je w całości po dwu stuleciach 5. Izraelici opanowali najpierw część górzystą Kanaanu, ale nie byli w stanie wyprzeć dobrze uzbrojonych Kananejczyków z części środkowej kraju. Deuteronomista przypisał podbicie całego Kanaanu Jozuemu) 6. Tekst Joz 1,16-20 relacjonuje wysłanie zwiadowców w okolice Jerycha, by obejrzeć okolicę, zbadać warunki zdobycia miasta. Zwiadowcy zatrzymują się u nierządnicy Rachab, która dzięki nie wydaniu ich miastu, uzyskuje obietnicę ocalenia wraz z rodziną podczas oblężenia miasta. (Rachab występuje w genealogii Jezusa: Abraham był ojcem Izaaka, Izaak ojcem Jakuba, [ ], Aminadab ojcem Naasona; Naason ojcem Salmona; Salmon ojcem Bonza, a matka była Rachab; Booz ojcem Obeda, a matka była Rut; Obem był ojcem Jessego, a Jesse ojcem króla Dawida (Mt 1,5). Joz 10,1-15 opisuje walkę wojsk pod wodza Jozuego z Amorytami (z koalicją 5 królów amoryckich przeciw Gibbonowi, sprzymierzeńcy Izraelitów 10,5). Fragment Joz 10,12-13 jest tekstem o zatrzymaniu słońca, by Izraelici mogli pokonać wrogów: Wtedy Jozue mówił do Pana [ ] rzekł w obecności Izraelitów <Stań, słońce, nad Gibbonem! I ty, księżycu, naad dolina Ajjalonu!> I zatrzymało się słońce, i stanął księżyc, aż pomścił się lud nad wrogami swymi. Tekst ten jest rodzajem metafory, nie chodzi o faktyczne zatrzymanie słońca, czy księżyca, ale o podkreślenie pomocy Bożej (Bóg pomaga rzucając grad kamieni, wydłużając dzień). Opis ma formę poematu. Pod przewodnictwem Jozuego odbyło się zebranie zgromadzenie ludowe w Sychem (Joz 24,1n). Jozue zmarł w wieku 110 lat. Joz 24,29-31 podaje: Potem zmarł Jozue, syn Nuna, sługa Pana, mając sto dziesięć lat.[ ]. Izrael służył Panu przez cały czas 5 M.Rosik, Rabin I.Rapoport, Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego, Wrocław 2009, W.J.Harrington,Klucz do Biblii, p;rzekład J.Marzęcki, Warszawa 1982,

16 życia Jozuego i przez cały czas życia starszych, którzy przeżyli Jozuego, a dobrze znali wszystko, co Pan uczynił dla Izraela. W redakcji deuteronomisty rola Jozuego została wyolbrzymiona. W rzeczywistości był zapewne przywódcą pokolenia Efraima, może i Beniamina i Manassesa. Był naczelnikiem plemienia wzgl. Plemion. Obraz Jozuego w Biblii jest wynikiem retuszu i heroizacji. Treść Księgi Jozuego to teologiczna interpretacja historii Izraela. Efekty zajęcia Kanaanu dla plemion izraelskich: 1. po latach niepokoju, kiedy trzeba było walczyć, a potem bronić się w starciach zbrojnych z sąsiednimi plemionami i kananejskimi miastami-pństwami, nastał pewien spokój. Wędrowni Aramejczycy osiedlili się w Ziemi Obiecanej; z bytowania koczowniczego, plemiona izraelskie przeszły do osiadłego trybu życia. 2. To przejście do życia osiadłego w Kanaanie, ucywilizowanym kraju, stało się warunkiem politycznego i narodowego zjednoczenia wędrownych, oddzielonych od siebie, plemion izraelskich, założenia związku dwunastu pokoleń, czyli Izraela. 3. Zjednoczenie polityczne plemion pociągnęło za sobą duchowe ujednolicenie. To ujednolicenie było trudne do przeprowadzenia ponieważ plemiona miały odrębne tradycje. Wprawdzie poszczególne tradycje uwzględniono, ale ponieważ wśród plemion niektóre grupy plemienne przewodziły, zwłaszcza plemię Efraima, kierownicza rola polityczna, religijna i duchowa przypadła pokoleniu Efraima (ośrodek Słychem). Tradycja efraimska stała się głównym przekazem Izraelitów pod wodza Jozuego, następcy Mojżesza, opowiada głównie o wyprawach zdobywczych pokolenia Efraima i Manassesa) 4. W okresie zdobycia Kanaanu dokonano też ujednolicenia teologicznego dawne imiona Boga: El, Bóg Abrahama, Bóg Ojców, uległy utożsamieniu z imieniem Jahwe. (- Jahwe to imię pochodzenia madianicko-kenickiego, zostało przejęte przez plemiona izraelskie w Egipcie albo podczas wędrówki przez 16

17 pustynię). Imię Jahwe przejęły też pokolenia, które.już były osiadłe w Kanaanie, co zapewniło historyczną i teologiczną ciągłość: dziejami Izraela kieruje jeden Bóg. 5. Przez zdobycie Kanaanu i osiedlenie się tam Izraela (jak podaje księga Jozuego), dokonało się też ujednolicenie kultu. Faktycznie nastąpiło ono jednak później, pod rządami Dawida i Salomona, po zbudowaniu świątyni. Przestały wtedy być nawiedzane sanktuaria sanktuaria Sychem, Mispa, Gilgal, Betel, Hebron. Jedność kultu była zasadniczym punktem (punktem kulminacyjnym) zjednoczenia państwa. W tradycjach związanych z pobytem Izraela w Kanaanie pojawia się idea królewskiej władzy Jahwe. Greckie słowo theokratia oznacza władzę, rządy Boga. W oparciu o źródłosłów gr. słowa theokratia można mówić o cywilizacji, w której najwyższym przywódcą uznaje się Boga względnie bóstwo, albo uznaje się władców ziemskich za wcielenie Boga (bóstwa). Dla wyznających idee teokracji, funkcjonowanie państwa pozostaje pod stałą kontrolą Boga (bóstwa), który posługuje się, realizując swa wolą, wybranymi reprezentami narodu 7. Najwięcej tekstów odnoszących się do systemu teokracji i świadczących o uznawaniu tego systemu rządzenia, uznawaniu władzy królewskiej Jahwe za idealny ustrój społeczno-polityczny i religijny (w okresie od podboju Kanaanu do powołania pierwszego króla) można spotkać w Księdze Jozuego. W tekście Księgi Jozuego nie pojawia się termin teokracja, Bóg także nie jest nazwany królem, ale naszkicowana w księdze sytuacja społeczno-polityczna nadaje się do ukazania systemu rządów teokratycznych: 1) Bóg jest uznany jedynym Panem i Władcą ludu wybranego. - Bóg Jozuego jest Bogiem patriarchów i Bogiem Mojżesza. Jest tym samym Panem i Władcą, który powoływał patriarchów, uczynił z nich naród, wielokrotnie wybawiał z nieszczęścia, który troszczy się jak król o swoich wybranych. Bóg ukazany jest jako Pan i Rządca całego świata (chociaż księga nie wprowadza terminologii panowania 7 D.Dziadosz, Bóg królem Izraela. Biblijny model teokracji według Księgi Jozuego, w: Królestwo Boże. Dar i nadzieja, red. K.Mielcarek, Wyd.KU, Lublin 2009,

18 nad światem i Izraelem), który może podporządkować sobie państwa, królestwa, narody. Każde miejsce, na które zstąpi wasza noga, Ja wam daję, jak zapowiedziałem Mojżeszowi. Od pustyni i od Libanu aż do Wielkiej Rzeki, rzeki Eufrat, cała ziemia Hetytów aż do Wielkiego Morza, w stronę zachodzącego słońca, będzie waszą krainą. Nikt się nie ostoi przed tobą (Joz 1,3-5a). Bóg Jozuego, podobnie jak Bóg Tory, to Bóg Prawa, który domaga się od wybranego przez siebie charyzmatycznego przywódcy i od całego ludu wiernego i bezwzględnego posłuszeństwa. 2) Przywódca ludu, wybrany przez Jahwe, musi być silny i lojalny wobec Boga. Tylko bądź mężny i mocny, przestrzegając wypełniania całego Prawa, które nakazał ci Mojżesz, sługa mój. Nie odstępuj od niego ani w prawo, ani w lewo, aby się okazała twoja roztropność we wszystkich przedsięwzięciach. Niech ta Księga Prawa będzie zawsze na twych ustach: rozważaj je w dzień i w nocy, abyś ściśle spełniał wszystko, co w niej jest napisane, bo tylko wtedy powiedzie ci się i okaże się twoja roztropność (Joz 1,7-8). 3) obiecana ziemia jest darem Boga Jahwe obszarem Jego obecności. Przez cała Księgę sprawa ziemi jest w centrum narracji: Joz 1-12 relacjonuje podbój i zajęcie Kanaanu; Joz podział ziemi między dwanaście pokoleń; Joz podaje warunki, jakie lud musi spełnić, by ziemi warunkiem przyszłości nie utracić. Ziemia jest darem Boga, którą Izraelici otrzymali tylko i wyłącznie dzięki łasce i błogosławieństwu Boga: Mojżesz, sługa mój umarł; teraz więc wstań, przepraw się przez ten oto Jordan, tyi cały ten lud, do ziemi, która Ja daję Izraelitom. Każde miejsce, na które zstąpi wasza noga, Ja wam daję, jak zapowiedziałem Mojżeszowi (Joz 1,2-3)., (słowa Jozuego do zwierzchników ludu:) Przejdźcie przez obóz i nakażcie ludowi: Przygotujcie sobie żywność, gdyż po trzech dniach przeprawicie się tu przez Jordan, abyście zajęli ziemię, którą Pan, Bóg wasz, daje wam w posiadanie (Joz 1,11). (Przypomnienie powołania ludu:) Dałem wam ziemię, około której nie trudziliście się, i miasta, którvch wyście nie budowali, a w nich zamieszkaliście. Winnice i drzewa oliwne, których nie sadziliście, dają wam dziś pożywienie (Joz 24,13). 18

19 4) warunkiem zdobycia i utrzymania ziemi była wierność ludu wobec Jahwe. Pokolenia izraelskie czasów Jozuego, z wyjątkiem epizodu pod Aj (Joz 7,1-8,35) i przygody z Gibeonitami (Joz 9,1-27), okazały bezwzględne posłuszeństwo Bogu i lojalność Jego przedstawicielowi, Jozuemu, w każdym jego przedsięwzięciu. Wszystko, coś nam rozkazał, uczynimy i gdziekolwiek nas poślesz, pójdziemy. Jak posłuszni byliśmy Mojżeszowi, tak będziemy posłuszni i tobie. Oby tylko Pan, Bóg twój, był z tobą, jak był z Mojżeszem (Joz 1,16-17). ( Tradycje umieszczone w Księdze Jozuego są paradygmatem teologicznym, który winien stać się normą postępowania Izraela wszystkich czasów ) 8 Józef Flawiusz ( w dziele Przeciw Apionowi) porównując sprawowanie władzy w biblijnym Izraelu z ustrojami istniejącymi w kulturze helleńskiej napisał: jedni powierzyli władzę polityczną monarchom, inni oligarchom, jeszcze inni ludowi. Nasz prawodawca Mojżesz nie skłaniał się jednak do żadnej z tych form rządzenia, ale wprowadził ustrój teokratyczny, jeśli można posłużyć się tak niedoskonałym terminem, składając w ręce Boga najwyższe zwierzchnictwo i władzę 9. 8 D.Dziadosz, Bóg królem Izraela, D.Dziadosz, Bóg królem Izr aela,

20 Wykład 3 Okres S ę d z i ó w Epoka Sędziów rozpoczyna się śmiercią Jozuego (Sdz 2,6n), a kończy mową pożegnalną Samuela (1 Sm 12). Jest to okres naznaczony piętnem anarchii narodowej. Nie ma jedności plemion izraelskich, trwają walki z ludnością kananejską. W tym okresie historii Bóg zsyłał wybitnych ludzi, powołując każdego z osobna (nie byli dziedziczni), którzy działali w imieniu Jahwe i z Jego mocą. Walczyli z wrogami o niepodległość, przy czym władza ich ogranicza się często do pokolenia Jakuba, któremu przynieśli wyzwolenie. Sędziowie posiadali wielki autorytet i wywierali wielki wpływ moralny na Izraelitów, co było bardzo ważne w obliczu silnego wpływu obyczajowości kananejskiej (powodującej apostazje, rozluźnienie moralne, lekceważeniem przymierza, by nie dopuszczali się kultu obcych bogów, cudzołóstwa ). Sędziowie wymierzali sprawiedliwość, przywracali porządek w społeczności Izraelitów.. Sędziowie, całkowicie posłuszni Jahwe, mający niezachwianą w Niego wiarę (Sdz 8,23), bywali niejednokrotnie okrutni w działaniu i pod względem obyczajów nie pozbawieni ułomności (np. Samson - konflikt między charyzmatem i erosem, Jefte - konflikt miedzy dzielnością i lekkomyślnością) 10. Księga S ę d z i ó w wymienia następujących sędziów: mniejszych : Szamgar (Sdz 3,31), Tola (Sdz 10,1), Jair (Sdz 10,3-5), Ibsan (Sdz 12,8-12), Elon. (Sdz 12,11-12), Aldon (Sdz 12,13-15), większych : Otniel (Sdz 5,7-10), Ehud (Sdz 3,11-30), Debora (i Barak) (Sdz 4,4 5,31), Gedeon (Sdz 6,11 8,32), Jefte (Sdz 10,6 12,7), Samson (Sdz 13,1 16,31) oraz Heli (1 Sm 1,1nn) i Samuel (1 Sm 7,15). 10 J.K.Pytel, Ksi,ęga Sędziów, w: Wstęp do Starego Testamentu, redlstachowiak, Pallotinum, Poznań 1990,

21 W opowieści o każdym z sędziów powtarza się formuła: Izraelici byli niewierni wobec Jahwe, On wydawał ich w ręce wrogów; Izraelici okazywali skruchę i wzywali Jahwe, On zsyłał im zbawcę sędziego. Po krótkim okresie spokoju, gdy ucisk ustał, a Izraelici przestrzegali wymagań Jahwe, następowały na nowo akty niewierności i cykl się powtarzał 11. W okresie Sędziów bowiem istniała silna presja obyczajowa ze strony kananejskiej, która powodowała apostazję i rozluźnienie moralne plemion izraelskich. Ostoją rozbitych plemion żyjących według zasad patriarchalnych była Arka Przymierza, pozostająca w Szilo, potem w Mispa, następnie w Betel. W miejscu pobytu Arki składane były ofiary (także w miejscach znanych z teofanii) 12. (Gerard von Rad uważa, że urząd sędziów był dla Izraela najodpowiedniejszą formą rządów; trzeba uważać za nieszczęście fakt, że przez ustanowienie królów wymógł on (Izrael) swoja autonomię w stosunku do Jahwe 13 ). Można zatem powiedzieć, że epokę sędziów charakteryzował:: - brak jeszcze jedności plemion izraelskich, - nieustanne walki zbrojne z ludnością kananejską, zamieszkującą warowne miasta, z Moabitami, Amonitami, Madianitami, a przede wszystkim z Filistynami, - rozszerzanie się strefy (zakresu) władzy i umocnienie się w zdobytej ziemi Kankan. Zasługą Sędziów było utrzymanie wolności politycznej i przeprowadzenie reformy religijnej właściwie, co trzeba podkreślić - jedno i drugie uzyskały plemiona izraelskie dzięki Bogu, za pośrednictwem ludzi wybranych. Jahwe udzielał mocy powołanym sędziom. Pan zaś zwrócił się ku niemu (do Gedeona) i rzekł do niego <idź z tą siła, jaką posiadasz i wybaw Izraela z rąk Madianitów. Czyż nie Ja ciebie posyłam> (Sdz 6,14). A na wahania i zastrzeżenia Gedeona, Pan odpowiedział: Ponieważ ja będę z tobą, pobijesz Madianitów jak jednego męża (Sdz 6,16). 11 W.J.Harrington, Klucz do Biblii 12 J.K.Pytel, Ksiega Sędziów, A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, 252. o 21

22 Ciągłe walki tego okresu obudziły w Izraelitach pragnienie jedności i człowieka silnej ręki króla. Sędziowie nie chcieli podjąć się przewodzenia Izraelowi jako królowie. Np. Gedeon (Sdz 8,23) powiedział: Nie ja będę panował nad wami, ani też mój syn; Jahwe będzie panował nad wami. Także Samuel, ostatni z sędziów bardzo opierał się wprowadzeniu rządów królewskich Ale syn Jerubbala, Abimelek (Sdz 9,1nn) został ogłoszony królem koło dębu w Słychem. Zaistniałą sytuacje, a także to, że na urząd króla nie patrzono ze zbyt wielkim szacunkiem, obrazuje bajka Jonatana (Sdz 9,7nn): Posłuchajcie mnie możni Słychem, a Bóg usłyszy was także. Zebrały się drzewa, aby namaścić króla nad sobą. Rzekły do oliwki: <króluj nad nami!> Odpowiedziała im oliwka: <Czyż mam się wyrzec mojej oliw, która służy czci bogów i ludzi, by pójść i kołysac się ponad drzewami?> Z kolei zwróciły się drzewa do drzewa figowego: <Chodź ty i króluj nad nami!> Odpowiedziało im drzewo figowe: <Czyż mam się wyrzec mojej słodyczy i wybornego mego owocu, aby pójść i kołysać się ponad drzewami?> Następnie rzekły drzewa dogrzewu winnego: <Chodź ty i króluj nad nami!>k Krzew winny im odpowiedział: <Czyż mam się wyrzec mojego soku, rozweselającego bogów i ludzi, by pójść i kołysać się ponad drzewami?> Wówczas rzekły wszystkie drzewa do krzewu cierniowego: Chodź ty i króluj nad nami!> Odpowiedział krzew cierniowy drzewom: <Jeśli naprawdę chcecie mnie namaścić na króla, chodźcie i odpoczywajcie w moim cieniu! A jeśli nie, niech ogień wyjdzie z krzewu cierniowego i spali cedry libańskie>. (Tekst ten jest forma obrony przeciw uzurpatorowi i monarchii. Oliwka, figowiec, krzew winny czyli Jerubaal odrzucają władzę królewską, przyjmuje je krzew cierniowy Abimelek syn Jerubaala, który wymordował 72 braci by być obwołany królem. Nie zginął tylko najmłodszy brat Jotan). 22

23 Księga Sędziów składa się z fragmentów wielu przekazów pochodzących z różnych okresów historii plemion izraelskich. Przedstawiona historia została poddana teologicznej interpretacji, nawet i idealizacji. W układzie księga Sędziów wyróżnić można trzy części: pierwsza opisuje stan narodu (Sdz 1,1-3.6), druga walki plemion z wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi (Sdz 3,7-16,31), trzecia podaje opowiadania o dziejach pokolenia Dana i Beniamina (Sdz 17-21) 14. Stosunkowo szeroko opisani są sędziowie: Debora z Barakiem, Gedeon, Samson i Samuel. a) D e b o r a - charyzmatyczna, bohaterka narodowa. Po każdym z sędziów, Otnielu, potem po Ehudzie (który zabił ciemiężcę Izraela, króla Moabu, Eglona Sdz 3,12-30), Izraelici zaczęli czynić to, co złe w oczach Jahwe (Sdz 4,1), zostali podbici ( Pan wydał ich ) przez króla Kanaanu, którego wodzem wojsk był Sisera (Sdz 4,2). W tym czasie sprawowała sądy na Izraelem Debora, prorokini, żona Lappidota. Zasiadała ona pod Palmą Dobory, między Rama i Betel w górach Efraima, dokąd przybywali Izraelici, aby rozsądzać swoje sprawy (Sdz 4,4). Imię Debora znaczy pszczoła 15.[Ciekawe, że opracowując Historię zbawienia, jej autor, ks. Edward Zawiszewski wymienia Baraka, który odniósł zwycięstwo nad wojskami kananejskimi pod wodzą Sisery, a Debore tylko wspomina 16. Jak podaje Księga Sędziów, Debora posłała po Baraka, syna Abinoama z Kedesz (pokolenie Neftalego), mówiąc: Oto, co rozkazał Pan, Bóg Izraela: Idź, udaj się na górę Tabor, po to, by Barak zgromadziwszy wojska na górze, wyruszył przeciw Siserze ( przyprowadzę ci do potoku Kiszon Siserę wodza wojsk Jabina, z jego rydwanami i hufcami i dam je w twoje ręce Sdz 4,7).. Barak zgodził się wyruszyć do walki warunkiem Sicerą pod warunkiem towarzyszenia mu przez Deborę: Jeżeli ty pójdziesz ze mną, pójdę, lecz jeśli ty nie pójdziesz zemną, nie pójdę. De- 14 M.Rosik, Rabin I.Rapoport, Wprowadzenie do literatury i egzegezy biblijnej okresu biblijnego i rabinicznego, J.K.Pytel, Ksiega Sędziów, E.Zawiszewski, Historia zbawienia, Pelplin 1993,

24 bora odpowiedziała: Pójdę więc z tobą, lecz chwała nie okryje drogi, po której pójdziesz, albowiem przez ręce kobiety Pan wyda Siserę. Wojsko kananejskie po wodzą Sisery zostało rozgromione (pomogły warunki atmosferyczne całodzienny deszcz i wezbrany potok Kiszon, co obezwładniło rydwany wojska. Sisera sam zginął z ręki Jael, żony Chebera Kenity. - (Sdz 4, podaje relację z walki i śmierci Sisery ). Debora (wraz zwycięstwie Barakiem) śpiewa po zwycięstwie pieśń, która tchnie jej siłą, dziką namiętnością, upojeniem z powodu zwycięstwa i zguby wrogów, i świadomością, że Tym, który dokonał zwycięstwa jest Bóg Izraela. (fragmenty Sdz 5,2-31): Skoro wodzowie w Izraelu stanęli na czele a lud dobrowolnie się ofiarował do walki błogosławcie Pana! Słuchajcie, królowie, nadstawcie uszu, władcy: Dla Pana będę śpiewała, Będę opiewać Pana, Boga Izraela. Panie, gdy Tyś wychodził z Seiru., Gdyś z pól Edomu wyruszał, ziemia wtedy drżała, kropiły niebiosa, chmury kropiły wodą. [ ] Zanikło życie w osiedlach, Zanikło w Izraelu, Aż powstała Debora, Powstała jako matka w Izraelu.[ ] Serce me zwraca się ku wodzom izraelskim, ku tym z ludu, co dobrowolnie ofiarowali się do walki: błogosławcie Pana! [ ] Nadeszli królowie i walczyli, walczyli wtedy królowie Kanaanu W Tanak nad wodami Megiddo, lecz nie zebrali srebra jako łupu. Gwiazdy z niebios walczyły Ze swoich dróg walczyły przeciw Siserze. [ ] Rozległ się wtedy tętent kopyt końskich Od wielkiego pośpiechu ich wojowników [ ] Tak, Panie, niechaj zginą wszyscy Twoi wrogowie! A którzy Cię miłują, niech będę jak słońce wschodzące w swym blasku I kraj zaznał pokoju przez lat czterdzieści. 24

25 W wyżej wspomnianej walce Baraka z Siserą brały udział pokolenia: Efraima, Beniamina, Manassesa, Zabulona, Issachara, Neftalego. Na apel o włączenie się do wojny nie odpowiedziały pokolenia: Rubena, Gada (Gileada), Dana i Asera. Pokolenia Judy i Symeona nie są wspomniane, ponieważ, jako osiedlone na południu, nie utrzymywały bliższej łączności z resztą narodu podczas tych walk. Pieśń Dobory wskazuje, że pokolenia Izraela nie miały jeszcze wspólnego kierownictwa. Każde pokolenie wywalczało sobie swoją pozycję wśród innych. b) G e d e o n - sędzia z pokolenia Manassesa. Przekaz biblijny jest niejednolity, wiele w nim rozbieżności, są także wersje podwójne (np. powstanie ołtarza Sdz 6,11-24 i 6,25-32), co wskazuje na postać Gedeona, jako na osobę znaną, opowiadaną i opisywaną.. Spowodowało to zmieszanie historii z legendą. Tematem przekazu o Gedeonie jest święta wojna z woli Bożej i wybawienie, ukazane jako czyn samego Boga. Opowieść o Gedeonie zbudowana jest według czteroczłonowego schematu: - zlecenie misji - sprzeciw ze strony powołanego (Sdz 6,15) - odparcie sprzeciwu przez udzielenie obietnicy Jahwe (Sdz 6,10) - znak potwierdzenie, że Jahwe rzeczywiście zlecił tę misję (Sdz 7,17-21). Schemat taki powtarza się w ST przy powołaniu Mojżesza, namaszczeniu Saula, w NT przy zapowiedzi skierowanej do Zachariasza, przy zwiastowaniu). (1) Zlecenie misji następuje w rozmowie Anioła Pańskiego. Sdz 6 opowiada o spotkaniu Gedeona z Aniołem Pańskim; Pan z tobą dzielny wojowniku, Wybacz, Panie mój! Jeżeli Pan jest z nami, skąd pochodzi to wszystko, co się nam przydarza? Gdzie są te wszystkie dziwy, o których opowiadają nam ojcowie nasi, mówiąc: <Czyż Pan nie wywiódł nas z Egiptu? A oto teraz Pan nas opuścił i oddał nas w ręce Madianitów, Pan zaś zwrócił się ku niemu i rzekł do niego: Idź z tą siła, jaką posiadasz i wybaw Izraela z rąk Madianitów, Czyż nie Ja cie posyłam? Sdz 6,11-14 ), 25

26 (Sdz 6,11) z Gedeonem: Pan zaś zwrócił się ku niemu: <Idź z tą siła, jaką posiadasz, i wybaw Izraela z rąk Madianitów. Czyż nie Ja ciebie posyłam/>, (2) Gedeon odpowiedział: Wybacz, Panie mój! Jakże wybawię Izraela. Ród mój jest najbiedniejszy w pokoleniu Manassesa a ja jestem ostatni w domu mego ojca (Sdz 6,15). (3) Jahwe zareagował słowami: Ponieważ ja będę z tobą, pobijesz Madianitów, jakby to był jeden mąż (Sdz 6,16). Gedeon prosi o znak, potwierdzenie, że Jahwe z nim mówi. (4) Gedeon zkłada ofiarę, a znakiem jest przyjęcie złożonej ofiary: Anioł Pański wyciągnął koniec laski, która trzymał w ręku, dotknął nią mięsa i chlebów przaśnych i wydobył się ogień ze skały. Strawił on mięso i chleby przaśne. Potem zniknął Anioł Pański sprzed jego oczu. Zrozumiał Gedeon, że to był Anioł Pański i rzekł: <Ach, Panie, Panie mój! Oto Anioła Pańskiego widziałem twarzą w twarz>. Rzekł do niego Pan: <pokój z tobą! Nie bój się niczego. Nie umrzesz>. (Sdz 6,21-23). Ważnym jest podkreślenie, że Gedeon zburzył ołtarza Baala, będący własnością jego ojca, a także posąg bogini kananejskiej, Aszery, stojący przy ołtarzu (Sdz 6,25-32). Potem Gedeon walczył z Madianitami (zgotowana zasadzka Sdz 7,16-22). Okrzyk bojowy wojska Za Jahwe, za Gedeona (Sdz 7,18.20) zawierał akcent skierowany przeciw Baalowi, przeciw jego kultowi. Madianici zostali pobici. Mężowie izraelscy proponowali mu objęcie władzy królewskiej, rzekli do Gedeona: Panuj nad nami, ty, twój syn i twój wnuk, ponieważ wybawiłeś nas z rak Madianitów. Lecz Gedeon im odpowiedział: Nie ja będę panował nad wami ani tez mój syn: Pan będzie panował nad wami Gedeon odpowiedział: Nie będę panował nad wami, ani też mój syn: Pan będzie panował nad wami (Sdz 8,23). Tekst podający historię o Gedeonie podkreśla, że wojna ( święta wojna ) i wybawienie jest dziełem samego Jahwe, Gedeon zmarł w szczęśliwej swej starości (Sdz 8,32). 26

27 c) S a m s o n Pochodził z pokolenia Dana. Jego historie opisuje Sdz 13,1-16,31. Od urodzenia poświęcony był Jahwe. Anioł Pański ukazał się żonie Manoacha zapowiadając urodzenie syna: Oto poczniesz i porodzisz syna, a brzytwa nie dotknie jego głowy, gdyż chłopiec ten będzie Bożym nazirejczykiem, od chwili urodzenia. On to zacznie wybawiać Izraela z rąk Filistyńskich (Sdz 13,5). Podczas drugiego spotkania z Aniołem Pańskim, Manoach pyta go o imię. Anoł odpowiada: Dlaczego pytasz mnie o moje imię: jest ono cudowne (Sdz 13,18). Żona Manoacha, nazywana w tekście ową kobietą, urodziła syna i dała mu imię Samson (hebr. Szimszon). Opis historii Samsona zawiera obraz ówczesnej epoki: szczegółowe informacje o ówczesnych zwyczajach i obyczajach, informacje polityczne opisy nieszczęść spowodowanych najazdami Filistynów, opisy ludzkich kontaktów z Filistynami (Sdz 14,1-4). Historia wspomina miłość Samsona do kobiety filistyńskiej (i zagadkę Samsona związaną z lwem i miodem, podana do rozwiązania uczestnikom zaślubin: Z tego, co pożera wyszło to, co jest spożywane, a z mocnego wyszła słodycz. Odpowiedź zdobyta przez żonę Samsona: Cóż słodszego niż miód, a cóż mocniejszego niż lew Sdz 14,14.18 pociągnęła za sobą zemstę Samsona). Samson odznaczył się w uporczywych walkach z Filistynami (podpalenie plonów Filistynów Sdz 15,1-8. Pobił szczęką oślą tysiące mężów Sdz 14,9-17.). W jego życiu, obok charyzmatycznego powołania, spotykamy przygodę miłosną z Dalilą, której wyjawił źródło swojej siły i to stało się powodem jego zguby (Sdz 16,4-22). Pokonany przez Filistynów, pozbawiony oczu, osadzony został w więzieniu. Zemścił się na Filistynach, kiedy wprowadzony na ucz tę, przewrócił kolumny podpierające dach domu, w którym zgromadzonych było ok Filistynów. Zginął on i zgromadzeni jego wrogowie 17. Przywrócenie mu charyzmatycznej siły po 17 Samson, w: Encyklopedia Kościoła, t.ii, opr. F.L. Croos, E.A.Livingstone, Vocatio, Warszawa 2003,

28 modlitwie do Boga i ekspiacyjna śmierć pod gruzami pałacu były również zachętą i nauką dla Izraelitów, by porzucili błędy i jawne grzechy i trwali przy Jahwe 18. Samson, mimo siły fizycznej (wszakże ograniczonej włosami - był nazirejczykiem), nie udźwignął powołania Boskiego. Zginął, mszcząc się na Filistynach za stracone swoje oczy. (Sdz 16,22-30). Sądy na Izraelem sprawował dwadzieścia lat (Sdz 16,31). Uczeni dzisiaj uważają, że opowiadania o Samsonie były niezależnymi utworami, które opracował potem deuteronomista. Samsona uważa się za bohatera narodowego, wyzwoliciela Izraela (chociaż opowiadania na to nie wskazują). W NT List do Hebrajczyków stawia go jako wzór do naśladowania (Hbr 11,32): nie wystarczyłoby mi bowiem czasu na opowiadanie o Gedeonie, Baraku, Saksonie, Dawidzie, Samuelu i o prorokach, którzy przez wiarę pokonali królestwa, dokonali czynów sprawiedliwych, otrzymali obietnice, [ ], stali się bohaterami w wojnie i do ucieczki zmusili nieprzyjacielskie szyki. W literaturze Samson przedstawiany jest jako bohater np. przez Johna Miltona (1671)w utworze: Samson Agonites (Samson siłacz), przez Georga Friedricha Händla (1741) w oratorium Samson i Dalila 19. Chociaż Samson upadł, całe życie charakteryzowała go miłość do jego ludu. Jego historia ukazuje klęskę charyzmatyka i obraz zmarnowanej siły danej przez Boga (tak stwierdza Gerard von Rad) 20. d) Heli i Samuel Dzieje Hellego, Samuela, a potem króla Saula i Dawida, opisuje 1 Księga Samuela. Pierwotnie jedna, a podzielona przez Septuagintę na dwie księgi (1 i 2 Samuela), połączone zostały pod jednym tytułem [Cztery] Księgi Królewskie. Polskie współczesne przekłady Biblii idą za tekstem hebrajskim wyróżniając 1 i 2 Samuela, 1 i 2 Królewskie. 18 E.Zawiszewski, Historia zbawienia, Samson, w: Encyklopedia Kościoła, Dzieje Samsona podaje A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, 256; J.K.Pytel, Ksi,ega Sedziów,