Rewitalizacja terenów pogórniczych, a rozwój małych miast przykład Ferropolis

Transkrypt

1 Sylwia Cygan 1 AGH Akademia Górniczo-Hutnicza Rewitalizacja terenów pogórniczych, a rozwój małych miast przykład Ferropolis Wprowadzenie Powstawanie zakładu górniczego przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego danego regionu. Przemysł wydobywczy zazwyczaj zapewnia dużą ilość miejsc pracy. Powoduje również ożywienie innych sektorów gospodarki. Wszystko to skutkuje migracją ludności i osiedlaniem się jej na obszarach przemysłowych w celach zarobkowych. Jednak nic nie jest wieczne. Po wyczerpaniu się zasobów, które niegdyś stanowiły motor napędowy do powstawania i rozkwitu miast i regionu, pozostaje przekształcony krajobraz oraz często wartościowa infrastruktura techniczna, która przeważnie zostaje likwidowana. Zakończenie działalności wydobywczej przyczynia się również do upadku wielu innych zakładów uzależnionych od funkcjonowania kopalni. W konsekwencji duża liczba osób traci pracę, co przekłada się na obniżenie jakości życia, a w konsekwencji różnego rodzaju patologie. Ludzie opuszczają swoje domy, przenosząc się do innych miast, czy regionów z tego samego powodu, który w przeszłości przyprowadził ich na tereny, gdzie prowadzono działalność wydobywczą. Takie zjawisko miało miejsce w przypadku miasta Gräfenhainichen we wschodnich Niemczech, na którego terenach przez około 30 lat prowadzono eksploatację węgla brunatnego w Kopalni Gopla- Nord. Po działalności kopalni pozostało nie tylko ogromne wyrobisko (będące obecnie w końcowej fazie zalewania wodą), ale również udało się ocalić maszyny górnicze tworzące teraz żywy skansen zwany Ferropolis. Popularny już dziś skansen górniczy przyczynia się do promocji miasta i regionu, a w konsekwencji do poprawy gospodarki poprzez rozwój turystyki i organizację zdarzeń kulturowych. W artykule pokazano logistykę powstania i funkcjonowania Ferropolis, jako obiektu muzealnego i kulturowego. Analizie poddano wpływ rewitalizacji terenu poprzemysłowego na małe miasto na przykładzie Ferropolis w Gräfenhainichen, dzięki zachowaniu i adaptacji infrastruktury technicznej dawnego zakładu górniczego i rozwoju szeroko pojętej działalności kulturowej. Lokalizacja Ferropolis miasto z żelaza Ferropolis zlokalizowane jest w niemieckim mieście Gräfenhainichen, należącym do kraju związkowego Saksonia-Anhalt oraz powiatu Wittenberg. Oddalone jest o około 22 km na południowywschód od miasta Dessau, około 26 km na południowy-zachód od miasta powiatowego Wittenberg, około 85 km na północ od Lipska oraz około 140 km na południowy-zachód od stolicy Niemiec Berlina (rysunki 1a i 1b). Dojazd do obiektu nie sprawia większych trudności ze względu na tablice informacyjne kierujące podróżnych do celu. Ponadto do Gräfenhainichen można dostać się korzystając z transportu publicznego pociągu jadącego z Dessau lub Wittenberg. 1 1 S. Cygan AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. E: scygan@agh.edu.pl Logistyka 4/

2 Rys. 1a., 1b. Lokalizacja Ferropolis Źródło: [2]. Geneza powstania Ferropolis znajduje się na półwyspie Jeziora Gremminer. Zbiornik ten powstał w dawnym wyrobisku kopalni Gopla-Nord, gdzie od 1964 roku eksploatowano węgiel brunatny (budowa Kopalni rozpoczęła się w 1958 roku). W 1981 roku z powodu powiększenia powierzchni wydobycia wysiedlona została wioska Gremmin licząca 156 mieszkańców. To właśnie od jej nazwy pochodzi obecna nazwa jeziora [3]. Docelowo Jezioro Gremminer będzie zajmować powierzchnię 541 ha i osiągnie maksymalną głębokość 28 m [4]. Działalność Kopalni doprowadziła do wydobycia 70 mln ton węgla brunatnego oraz zdjęcia 342 mln m 3 nadkładu, przeobrażając tym samym powierzchnię około 1687 ha. W 1991 roku, po 33 latach funkcjonowania oraz po przekształceniach politycznych z 1989 roku doszło do jej zamknięcia (był to jeden z wielu zamykanych w tym czasie zakładów przemysłowych) [4]. W związku z tym wielu ludzi straciło pracę, a maszyny górnicze przez wiele lat wykorzystywane w Kopalni zostały przeznaczone do likwidacji. W celu poprawienia sytuacji społeczno-gospodarczej miasta i regionu zaczęto przeprowadzać różnego rodzaju badania i analizy. Zajmowało się tym centrum badań, nauki i projektowania Fundacja Bauhaus Dessau przy współpracy z Uniwersytetem Technicznym w Brunszwiku. Zespół wymienionych instytucji sporządził między innymi studium wykonalności oraz inwentaryzację maszyn górniczych, które uznał za zabytki epoki industrialnej i bronił przed planami likwidacji. Dzięki ich działaniom oraz jednego ze studentów, który napisał pracę dyplomową promującą pozostawienie infrastruktury Kopalni, 5 maszyn górniczych zostało zachowanych oraz zaadaptowanych do celów turystycznych i kulturalnych. Dodatkowym argumentem przemawiającym za stworzeniem skansenu była odbywająca się w 2000 roku w Hanowerze wystawa Expo 2000, której Ferropolis stał się jednym z projektów (rysunek 2). Motywem przewodnim Expo 2000 był Człowiek Przyroda Technika. Tematyka wystawy dotyczyła rozwiązywania problemów 21 wieku z jednoczesnym osiągnięciem równowagi pomiędzy życiem człowieka, naturą oraz nieustannie rozwijającą się techniką [11] [12]. Utworzenie skansenu maszyn górniczych idealnie wpisywało się w myśl przewodnią Expo Budowę obiektu rozpoczęto w 1995 roku. Rys. 2. Logo przedsięwzięcia. Źródło: [3]. 51 Logistyka 4/2013

3 Opis obiektu Żywe muzeum Ferropolis składa się przede wszystkim z 5 maszyn górniczych umiejscowionych wokół areny. Każde z urządzeń ma swoją nazwę oraz mierzy do ok. 130 m długości i 30 m wysokości, stanowiąc łącznie 7 tys. ton dziedzictwa przemysłowego [5]. Najważniejsi gracze na arenie to[3]: Mosquito koparka wielonaczyniowa łańcuchowa 197 ERs 400 jest to najstarsze z urządzeń zbudowane w 1941 roku. Pracowała nie tylko w Kopalni Golpa-Nord, ale również w sąsiednich zakładach górniczych. Mad Max koparka wielonaczyniowa łańcuchowa 651 Es 1120 została wybudowana w 1962 roku. Obecnie w dużej kabinie przeprowadzane są konferencje prasowe, warsztaty oraz niewielkie przyjęcia. Gemini koparko-zwałowarka 1022 A2s 2240 została wybudowana w 1958 roku. Składa się z dwóch części: koparki czerpakowej i zwałowarki z wysięgnikiem długości 60 metrów. Maszyna jest udostępniona i przystosowana do zwiedzania. Medusa zwałowarka 1022 As 1120 została zbudowana w 1959 roku. Składa się z jednej części, a jej wysięgnik wznosi się na wysokość 36 metrów. Big Wheel koparka wielonaczyniowa 1521 SRs 1300 została wybudowana w 1984 roku. Urządzenie pracowało głównie w dwóch kopalniach niedaleko miejscowości Bitterfeld oraz we wsi Gröbern. Rys. 3. Widok na Ferropolis z lotu ptaka Źródło: [6]. Rys. 4. Big Wheel. Rys. 5. Mosquito. Źródło: S. Cygan prywatne archiwum. Rys. 4. Rys. 5. Logistyka 4/

4 Arena zajmuje powierzchnię 14 tys. m 2 i może pomieścić maksymalnie 25 tys. osób. Wykorzystywana jest do organizacji różnego rodzaju koncertów, imprez masowych, spektakli teatralnych, itp. Do najpopularniejszych z nich należy Melt Festival (rysunek 7) (przyciąga około 30 tys. osób informacja uzyskana od przewodnika) oraz Splash (przyciąga około 15 tys. osób informacja uzyskana od przewodnika), a gwiazdy, jakie brały w nich udział to między innymi Linkin Park, Metalica, Oasis, Beth Dito, Pet Shop Boys [7]. Rys. 4. Rys. 5. Rys. 6. Wydarzenia kulturalne w Ferropolis. Źródło: [14]. Rys. 7. Melt Festival. Źródło: [14]. Ponadto na terenie Ferropolis znajduje się budynek dawnej sterowni 30 KV Station, w którym zgromadzono różne eksponaty, między innymi kości mamuta odkrytego w trakcie prac eksploatacyjnych w sąsiedniej kopalni w wiosce Gröbern, historyczne zdjęcia i mapy sprzed eksploatacji, w trakcie i po, jak również pamiątki z tych okresów, na przykład urządzenia wykorzystywane w kopalni. Specyficzną atrakcją obiektu jest znajdujący się w nim Urząd Stanu Cywilnego, z którego usług korzysta około 5 par rocznie. Przy Ferropolis powstała też trasa rowerowa prowadząca do miasta Markklebeerg, która nosi nazwę Trasą węgla brunatnego informacja uzyskana od przewodnika. W 2005 roku Ferropolis zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, co było ogromnym wyróżnieniem dla przedsięwzięcia [7]. Otrzymało też nagrodę Live Entertainment Award za najznakomitszą arenę w Niemczech wykorzystywaną do organizacji imprez kulturowych [3]. Infrastruktura obiektu jest bardzo dobrze rozbudowana. Do dyspozycji odwiedzających jest parking dla samochodów osobowych oraz autobusów mogący pomieścić ponad 7400 pojazdów oraz parking dla 1000 rowerów. W budynku Orangerie powstała kawiarnia oraz pomieszczenie wystawiennicze. Na terenie obiektu znajduje się też sklepik z pamiątkami i literaturą. Ponadto obiekt wyposażony jest w stację kolejową oraz trakcje wykorzystywane w trakcie dużych koncertów i festiwali [7]. Struktura organizacyjna Miasto z Żelaza należy do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Ferropolis GmbH. Udziały w spółce są rozłożone pomiędzy trzech akcjonariuszy (rysunek 8): miasto Gräfenhainichen posiadające 84% udziałów, stowarzyszenie działające na rzecz górnictwa i kolei FBE e.v. (Freie Bergbau- und Erlebnisbahn e.v., spotykane również pod dawną nazwą FERROPOLIS Bergbau- und Erlebnisbahn e.v.) posiadające 15% udziałów. W przeszłości eksponaty stowarzyszenia (lokomotywy i wagony wykorzystywane w górnictwie) Martin Brück student, któremu w podziękowaniu za starania i poczynione kroki w celu przekonania władz miasta do pozostawienia maszyn i utworzenia obiektu przyznano 1% udziałów. 53 Logistyka 4/2013

5 W przyszłości planowane jest pozyskanie nowych akcjonariuszy lub przekazanie części udziałów fundatorom chcącym wesprzeć działalność przedsięwzięcia, pozostawiając jednak większość z nich w posiadaniu miasta [8]. Ferropolis GmbH Miasto Gräfenhainichen 84% FBE e.v. 15% Martin Brück 1% Rys. 8. Struktura własności Ferropolis. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [8]. Przy Mieście z Żelaza działa również stowarzyszenie przyjaciół Ferropolis, które odpowiedzialne jest między innymi za wystawę i eksponaty w budynku 30 KV Station1. W spółce Ferropolis GmbH zatrudnionych jest 5 osób na część etatu informacja uzyskana od przewodnika. Należy tu wymienić menagera, osobę zajmująca się public relations oraz kontaktami z mediami, osobę zajmującą się organizowaniem zwiedzania, osobę zajmującą się organizowaniem wydarzeń i imprez kulturowych oraz technika [9]. Przewodnicy natomiast wynajmowani są w zależności od zapotrzebowania zwiedzających. Ferropolis GmbH Świadczenie usług turystycznych oraz kulturalnych Wynajmowanie areny Doskonalenie działalności muzeum Dalsze zagospodarowanie obszaru Rys. 9. Zakres działalności Ferropolis. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [8]. Na działalność Ferropolis GmbH składają się cztery elementy: świadczenie usług turystycznych oraz kulturalnych, wynajmowanie areny na potrzeby organizacji różnego rodzaju wydarzeń, rozwój działalności muzeum, jak również rozwój całego terenu wokół (rysunek 9). Wszystkie elementy są tak samo ważne w dążeniu do osiągnięcia zamierzonych celów, do których należy generowanie zysku, promocja obiektu i miasta oraz dalszy rozwój turystyki. Wpływ przedsięwzięcia na miasto Miasto Gräfenhainichen liczy obecnie mieszkańców (stan na ) i zajmuje powierzchnię ha. Sektory gospodarki rozwijające się na terenie miasta to: przemysł (30 przedsiębiorstw), rzemiosło (150 przedsiębiorstw), handel (185 przedsiębiorstw), restauracje i bary (42 przedsiębiorstwa) oraz inne usługi (352 przedsiębiorstwa) [10]. Logistyka 4/

6 W przeszłości największym przedsiębiorstwem była Kopalnia Golpa-Nord. W najlepszym okresie funkcjonowania zatrudniała około 1350 osób informacja uzyskana od przewodnika. Po jej zamknięciu, jak również kilku innych zakładów górniczych w rejonie, upadły elektrownie i fabryki powiązane z branżą wydobywczą i energetyczną. Ludzie stracili swoje miejsca pracy i wielu z nich opuściło region. Dawne wyrobiska oraz tereny do nich przyległe były rekultywowane przez powołaną przez Rząd Federalny firmę Lausitser und Mitteldeutsche Bergbau-Verwaltungsgesellschaft mbh (LMBV), a infrastruktura techniczna zazwyczaj likwidowana. Obszary, na których zakończono działania rekultywacyjne przekazywano miastom. W taki też sposób miasto Gräfenhainichen zostało właścicielem gruntów, na których powstało Ferropolis, dzięki projektantom z Bauhaus oraz miłośnikom górnictwa, którzy nie dopuścili do likwidacji dziedzictwa przemysłowego. Ówczesne władze miasta nie były przychylne pozostawieniu na swoim terenie maszyn. Argumenty, jakich używali zwolennicy Miasta z Żelaza związane były nie tylko z wartością historyczną elementów infrastruktury technicznej, ale również możliwością rozwoju turystyki poprzez przystosowanie ich do nowych funkcji, co w rezultacie miało przyczynić się do rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Gräfenhainichen i regionu. Problemy małych miast po upadku ogromnych zakładów górniczych można było obserwować w wielu miejscach Europy. Jednym z nich jest Bodelva w Wielkiej Brytanii, gdzie w dawnym wyrobisku po eksploatacji gliny powstał ogród botaniczny Eden Project. Przedsięwzięcie stało się wielkim sukcesem i tak jak Miasto z Żelaza miejscem jedynym w swoim rodzaju małym miastem odwiedzanym przez dużą liczbę turystów [13]. Statystyki prowadzone przez pracowników Ferropolis wskazują na znaczne zainteresowanie obiektem szczególnie, jako miejscem organizacji wydarzeń kulturalnych. W tabeli 1 przedstawiono dane statystyczne dotyczące ilości osób odwiedzających Miasto z Żelaza w podziale, na tych, którzy przyjeżdżają tu w celach turystycznych oraz uczestników równego rodzaju przedsięwzięć kulturalnych. Tablica 1. Liczba odwiedzających Ferropolis w latach Rok Odwiedzający Muzeum Uczestnicy wydarzeń kulturowych Łącznie do Źródło: Opracowanie własne na podstawie [8] oraz danych otrzymanych od Ferropolis GmbH. W 2000 roku odnotowano największą ilość zwiedzających skansen, ponad 60 tys. osób. Związane było to przede wszystkim z organizacją Expo W 2009 roku natomiast w wydarzeniach kulturalnych wzięło udział około 120 tys. gości. Warto również zauważyć, iż w połowie sezonu 2012 roku do Ferropolis przybyło łącznie 85 tys. osób, co świadczy o wzroście popularności obiektu. Jeśli w przypadku przyjazdu do Gräfenhainichen w celu zobaczenia i zwiedzenia obiektu wystarczy jeden dzień, tak w przypadku imprez masowych często jest to kilka dni. W Ferropolis zostało przygotowane pole campingowe dla zaspokojenia potrzeb noclegowych gości, jak również osób obsługujących duże koncerty i festiwale. Jednak część z nich wybiera bardziej komfortowe warunki wynajmując pokoje w hotelach, czy prywatnych kwaterach. Poza tym nawet, jeśli nie każdy, to na pewno większa część osób wydaje 55 Logistyka 4/2013

7 pieniądze w miejscowych sklepach, restauracjach i na stacjach benzynowych. Do obsługi wszystkich wydarzeń wynajmowane są firmy, często lokalne, zatrudniani są mieszkańcy. Pomimo, iż jest to praca sezonowa daje możliwości zarobku. Ponadto na stronie internetowej Ferropolis promowane są miasta Gräfenhainichen, Wittenberg i Dessau oraz hotele, w których można się zatrzymać. Przyjezdni zachęcani są do odwiedzenia ciekawych i wartościowych miejsc w każdym z miast. Goście Miasta z Żelaza mogą również zabrać ze sobą ulotki informacyjne o polecanych restauracjach w Gräfenhainichen. Najczęściej o sposobie rekultywacji i zagospodarowania terenu poprzemysłowego decyduje rachunek ekonomiczny. Realizuje się przedsięwzięcia rewitalizacyjne, które przyniosą zysk na etapie funkcjonowania. Niestety dane dotyczące rozchodów i przychodów generowanych przez Ferropolis nie są dostępne. Jednak jak wynikało z rozmów przeprowadzonych z przewodnikiem podczas wyjazdu studyjnego do muzeum środki pozyskiwane ze sprzedaży biletów i usługi przewodnickiej oraz pamiątek, jak również z wynajmu obiektu dla organizacji imprez kulturowych i masowych nie są wystarczające dla utrzymania całego przedsięwzięcia. Jest to niewątpliwie problem wielu przedsięwzięć realizowanych w oparciu o elementy infrastruktury przemysłowej. Ich konserwacja i adaptacja do nowych funkcji jest już dużym wyzwaniem finansowym, głównie ze względu na specyfikę takich miejsc, jednak późniejsze zarządzanie nimi również może stanowić problem. Niejednokrotnie jednak wartość historyczna dziedzictwa przemysłowego i jego znaczenie dla przyszłych pokoleń są ważniejsze niż rachunek ekonomiczny. Coraz częściej, w tym również w Polsce obserwuje się dążenie do adaptacji wartościowych obiektów pogórniczych, nawet, jeśli miałoby się to wiązać z podjęciem skomplikowanych prac zabezpieczających i restauratorskich, tak jak w przypadku adaptacji dawnej Kopalni Węgla Kamiennego Katowice na siedzibę Śląskiego Muzeum [15]. W procesie rewitalizacji terenów poprzemysłowych istotnym jest, zatem, poszukiwanie korzystnych rozwiązań organizacyjnych i finansowych dla wszystkich etapów przedsięwzięcia, a więc rekultywacji, zagospodarowania (rewitalizacji) i administrowania. Rozwiązania powinny pozwolić nie tylko osiągać zyski, ale i zachowywać cenne dziedzictwo techniki [16]. Takie właśnie podejście obserwować można w Ferropolis w celu utrzymania obiektów górniczych w dobrym stanie poszukuje się różnych źródeł finansowania, również zewnętrznych środków pomocowych. Obecnie władze miasta są zadowolone z posiadania na swoim terenie obiektu dziedzictwa przemysłowego, będącego jednocześnie elementem zachowania tożsamości opartej na górniczej historii miasta. Można stwierdzić, że Ferropolis stał się wizytówką Gräfenhainichen i jest niewątpliwie obiektem unikatowym w skali europejskiej, a nawet światowej. Podsumowanie Ferropolis stało się marką promującą nie tylko muzeum z areną, ale również miasto i region. W przeszłości motorem napędzającym lokalną gospodarkę był przemysł wydobywczy. Obecnie stawia się na rozwój turystyki i usług towarzyszących. Ferropolis jest niewątpliwie sukcesem pomysłodawców projektu i miasta, pomimo iż skala i efekty społeczno-gospodarcze prowadzonej działalności nie są takie same, jak w przypadku zakładu górniczego. Należy jednak pamiętać, iż proces rewitalizacji, rozumianej jako ożywienie społeczno-gospodarcze wymaga czasu, a jej rezultaty często nie są dostrzegalne od razu. Na przykładzie Gräfenhainichen widoczne są pozytywne aspekty rewitalizacji terenów poprzemysłowych oraz wykorzystania unikatowych obiektów dziedzictwa infrastruktury technicznej dawnej epoki. Świadczy o tym między innymi zainteresowanie Miastem z Żelaza, znacząca liczba przedsiębiorstw handlowych i usługowych, jak również zadowolenie władz miasta i mieszkańców. Ponadto na świecie coraz bardziej rozwija się turystyka industrialna. Ludzie częściej i chętniej zwiedzają stare fabryki, kopalnie i inne zakłady produkcyjne w celu poszukiwania nowych wrażeń. Pozwala to snuć pozytywną wizję dla przyszłości zarówno takich obiektów jak Ferropolis oraz miast z problemami porównywalnymi do Gräfenhainichen. Logistyka 4/

8 Streszczenie W artykule przedstawiono proces planowania, realizacji i kontrolowania (zarządzania) muzeum maszyn górniczych zwanego Ferropolis. Znajduje się ono na terenie po eksploatacji węgla brunatnego Kopalni Golpa-Nord. Eksponatami muzeum jest 5 maszyn górniczych, niegdyś wykorzystywanych do wydobywania węgla oraz zaadaptowane dla różnych funkcji obiekty budowlane kopalni, np. dawna sterownia. Szczególnej analizie poddane zostały aspekty kulturalne i społeczne, gdyż obiekt ten to coś więcej niż tylko muzeum techniki. Ferropolis to również miejsce spotkań, imprez kulturalnych oraz pracy wielu ludzi. Na przykładzie Miasta z Żelaza pokazano korzyści wynikające z odważnych decyzji dotyczących zachowania postindustrialnej infrastruktury i zaadaptowania jej do nowych funkcji. Słowa kluczowe: Ferropolis, Miasto z Żelaza, Gräfenhainichen, rewitalizacja, logistyka. REVITALIZATION OF POST MINING AREAS AND SMALL TOWNS DEVELOPMENT EXAMPLE OF FERROPOLIS Abstract The article presents the planning process, realisation and controlling (management) of the mining machines museum called Ferropolis. The open air museum of mining machinery is located on the area of open-pit mine Golpe-Nord after exploitation of lignite. There are 5 mining machines, formerly used for the extraction of lignite and the mine structures such as former controller, adapted for different functions. Particular analysis was carried out for social and cultural aspects, as this object is more than just a museum of technique. Ferropolis is also a place of meetings, cultural events and the work of many people. As the example of the City of Steel, there are shown benefits of saving post-industrial infrastructure and its adaptation to new features. Keywords: Ferropolis, City of Steel, Gräfenhainichen, revitalization, logistic. Literatura [1] Quack D., Gröschel L.: FERROPOLIS Ein Touristisches Strategiekonzept zur Revitalisierung einer Tagebaufolgelandschaft durch Kulturtourismus, Trier [2] Approach Ferropolis, [Dostęp: ]. [3] English script. Ferropolis materiały otrzymane od Ferropolis GmbH. [4] Landschaften im Wandel. Bergbaufolgeseen in Mitteldeutschland. LMBV Unternehmenskommunikation, No. 05, [5] Info & History, [Dostęp: ]. [6] [Dostęp: ]. [7] Ferropolis-Broschuere, [Dostęp: ]. [8] Presentation Thies Schroeder Ferropolis, %5D=getviewclickeddownload&tx_abdownloads_pi1%5Buid%5D=419&tx_abdownloads_pi1%5Bcid%5D =3179 [Dostęp: ]. 57 Logistyka 4/2013

9 [9] [Dostęp: ]. [10] [Dostęp: ]. [11] [Dostęp: ]. [12] [Dostęp: ]. [13] Cygan S.: Eden Project identification of the revitalisation project success factors. AGH Journal of Mining and Geoengineering, 2012, Vol. 36, No. 2, s [14] [Dostęp: ]. [15] Cała M., Ostręga A.: Geotechnical Aspects of Revitalisation of Post-Mining Areas An Example of the Adaptation of Katowice Hard Coal Mine for the New Silesian Museum, Archives of Mining Science, 2013, Vol. 58, no. 2, s [16] Ostręga A.: Organizacyjno-finansowe modele rewitalizacji w regionach górniczych. Rozprawy, Monografie 279, Wydawnictwo AGH, Kraków Logistyka 4/