Kamienne kapliczki słupowe

Transkrypt

1 Witold Komorowski Kamienne kapliczki słupowe Sympatycznym, ale też rzadko spotykanym elementem dolnośląskiego krajobrazu są monolityczne kamienne kapliczki słupowe, na które można trafić w zaskakujących nieraz miejscach. Czasem spełniają swoją kultową rolę i wówczas są pobielone, udekorowane sztucznymi kwiatami, a we wnękach znajdują się współczesne obrazki bądź figurki (np. Brachów, Jaszkowa, Pasieczna, Zimnik i większość kapliczek stojących w pobliżu kościołów). Inne są opuszczone i trudno je odnaleźć, a będąc w pobliżu łatwo przeoczyć jak tę pochyloną w zaroślach przy polnej drodze z Lubomierza do Radoniowa, tylko ptakom służącą za gniazdo. Te kapliczki, jeżeli w ogóle są zaznaczane na mapach, to opisuje się je podobnie jak kamienne krzyże Brachów. Samotna kapliczka przy drodze do nieistniejącej wsi Żarek zalanej wodami zbiornika Słup na Nysie Szalonej. terminem pokutne lub pojednania, co sugeruje, że powstały w późnym średniowieczu jako jeden z warunków zawarcia umowy pojednawczej między zabójcą, a rodziną ofiary. Obecnie przypuszcza się, że taką genezę mają tylko nieliczne z nich. Np. kapliczka w Pankowie najstarszy udokumentowany obiekt tego rodzaju jest kojarzona z zachowaną umową kompozycyjną zawartą w 1494 r. między zabójcą Lenhartem Schnörbeinem, a rodziną Martena Hygmanna, w której to umowie jest m. in. zobowiązanie wystawienia kapliczki w miejscu, w którym dotychczas stoi (sądząc z zapisu koło mostu ). W ostatnich latach została nawet dokładnie oczyszczona ukazując swą piaskowcową urodę. Kaplica z Pankowa może być uznana za typową w tym sensie, że reprezentuje dominującą formę, powielaną aż do XVIII wieku: na smukłym słupie o kwadratowym przekroju (często ze ściętymi krawędziami) znajduje się kamienny domek z półkoliście sklepioną niszą pod dwuspadowym daszkiem. Kształt taki mają też tzw. latarnie umarłych ustawiane na cmentarzach lub w ich pobliżu, mające upamiętniać konkretne osoby lub ogólnie zachęcać do modlitwy za zmarłych, a przy okazji oswajać mroczną cmentarną przestrzeń przez zapalany we wnęce kaganek. Prawdopodobnie najstarsza latarnia umarłych stoi przy

2 Panków. Kapliczka przy mostku nad fosą zamkową. kościele św. Jadwigi w Szymanowie. Jej fundatorem był Hans von Tschirnhaus, o czym można wnosić z herbu i tekstu wykutego na słupie gotycką minuskułą: hans czirn; nad herbem znajduje się data Innym podobnym przykładem, choć gorzej zachowanym (zatarte, trudne do odczytania napisy dedykacyjne) są dwie przysadziste latarnie zmarłych rodziny von Diebitsch na cmentarzu przykościelnym w Lubnowie. Ogólnie biorąc, przy braku materiałów źródłowych trudno dziś określić pierwotną funkcję kapliczki na podstawie jej wyglądu, o czym autorytatywnie piszą Daniel Wojtucki i Stanisław Zobniów autorzy znakomitej, obszernej, popartej własnymi badaniami i bogato udokumentowanej monografii Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej (wyd. Atut, 2017). W tej samej pracy odnoszą się też do pochodzenia kapliczek wnękowych umieszczanych w ścianach kościołów lub w murach otaczających kościół, stwierdzając że wiele z nich jest prawdopodobnie gotyckimi sakramentariami przeniesionymi na zewnątrz w czasie jakiejś przebudowy wnętrza. Dobrze przebadanym przykładem jest tu bardzo ładna kapliczka przy bramie kościelnej. Wrocław. Kapliczka Dompniga na swoim poprzednim miejscu (stan z r. 1961) i obecnie, po konserwacji w kościele Marii Magdaleny.

3 Lubnów. Jedna z dwóch latarni zmarłych na cmentarzu przykościelnym. w Modliszowie. Wydaje się, że ta reguła nie jest bezwyjątkowa i niektóre wmurowane kapliczki, które zachowały przynajmniej fragment podtrzymującego głowicę trzonu, można uznać za pozostałości kapliczek słupowych (np. Jaroszów, Kostrza, Tyniec nad Ślęzą). Jeżeli przeniesione sakramentaria dość powszechnie są traktowane jako kapliczki, to z drugiej strony słupy dawnych kapliczek pozbawione wnęki były (i są) mylnie uważane za pręgierze. Przykładem są tu Śmiałowice i Miłków, gdzie ostatnio ów pręgierz wypreparowano z cmentarnego muru, ale mylący opis na tablicy informacyjnej pozostał.. Z kolei w Jastrowcu trzon i nisza kapliczki są rozdzielone: słup stoi opuszczony w zaroślach poza murem kościelnym, natomiast górna część jest eksponowana na przykościelnym cmentarzu być może jest to uhonorowanie zabiegów związanych z jej odzyskaniem po nielegalnym zabraniu do prywatnej kolekcji we Wrocławiu. Osobny typ stanowią kapliczki bez wnęki, z pełną głowicą kostkową, na której zwykle znajduje się płaskorzeźba sceny Ukrzyżowania (Morawa, Muzeum Ślężańskie w Sobótce, Wrocław) lub sam krucyfiks (górna część kapliczki z 1545 r. zachowana w Kurowie Wielkim). Szczególnie pięknym przykładem jest tu tzw. kapliczka Dompniga z rzeźbami na wszystkich czterech ściankach głowicy. Została ona ufundowana w 1491 r po ścięciu na wrocławskim Rynku byłego starosty Heinza Dompniga w lipcu poprzedniego roku. Kapliczka do lat 70. XX w. stała blisko miejsca kaźni na rogu ulicy Łaciarskiej i pl. Św. Marii Magdaleny, a obecnie, po konserwacji, znajduje się w kaplicy-lapidarium w północnej nawie kościoła Marii Magdaleny. Wymienione tu najstarsze obiekty pochodzące z ostatniej dekady XV w. są wyjątkowe jeśli chodzi o datowanie znakomita większość pozostałych nie pozwala na choćby orientacyjne określenie daty ich powstania. Kapliczka w Brenniku ma wykutą datę 1521, z XVII w. są kapliczki w Golejowie (1672), Olesznie Podgórskiej (1648), jedna z trzech znajdujących się w Wojciechowie (1662) i bardzo oryginalna kapliczka w Ponikwie (1645), z 1703 r. pochodzi kapliczka w Pławnej, z 1719 r. druga kapliczka w Golejowie, a z 1742 r. druga kapliczka z Wojciechowa. Radoniów. Wycyzelowana górna część kapliczki z zachowaną kratą zamykającą niszę.

4 Z kronikarskiego obowiązku trzeba też wspomnieć o trzech kapliczkach XIX-wiecznych: w Hucie, na początku drogi Wieczność (1814), Żukowie (1887) i potrójnej kapliczce w Męcince (1875). O metryce innych można wnioskować przez analogie tyczące formy lub ze stanu zachowania zabytku, co zawsze jednak może budzić wątpliwości. Morawa. Kapliczka ze sceną Ukrzyżowania. Pasieczna. Kapliczka. W podanym niżej wykazie ponad pięćdziesięciu miejscowości, w których są kapliczki słupowe uszeregowano je wg powiatów, podając dla każdej krótki opis i precyzując położenie przez współrzędne GPS. Zdjęcia i opisy wszystkich kapliczek można znaleźć w książce Kamienne krzyże i kapliczki na Dolnym Śląsku (wyd. DWSPiT, 2014), która wraz z dodatkiem Kamienne krzyże uzupełnienie 2017 jest dostępna w formacie pdf pod adresem

5 Kurów Wielki Smardzów Brachów Jastrowiec Męcinka Słup Jawor (II) Jawor (I) Zimnik Powiat Głogów Głowica kapliczki słupowej z płaskorzeźbionym krucyfiksem w płytkiej wnęce znajduje się obok północnej kruchty kościoła. Wg napisu na bocznej ściance upamiętnia zabójstwo dokonane w Boże Ciało 1545 r. W polu, po lewej stronie drogi do Jaczkowa, na granicy wsi. Dość toporna. Powiat Jawor W polu, po lewej stronie dawnej asfaltowej drogi do zatopionej wsi Żarek (przedłużenie ul. Starojaworskiej) Górna część kapliczki (po odzyskaniu z Wrocławia) jest na cmentarzu przykościelnym, jej trzon stoi na zewnątrz muru, na prawo od południowego wejścia. Przy głównej ulicy, na zachód od kościoła. Oryginalna kapliczka z trzema niszami w górnej części. Nisko na cokole wykuta data Pod murem kościoła, przy południowej furcie. Górna część jest obudowana drewnianą oszkloną szafką. Obok kapliczki stoją w rzędzie cztery kamienne krzyże. Ukryta za krzewami przed domem przy ul. Starojaworskiej nr 118. Przed domem przy ul. Starojaworskiej nr 57. Jest pomalowana i oświetlona. Przy ostatnich zabudowaniach wsi (posesja nr 4), ok. 150 m na południe od dzwonnicy stojącej w centrum. Pobielona kapliczka jest osadzona w kamieniu młyńskim. o N ' " o E ' " , , , , , , ,

6 Miłków Batorów Huta Jaszkowa Górna Konradów Łężyce Ponikwa Trzebieszowice Studnica Pieszków Powiat Jelenia Góra Trzon kapliczki, bez górnej części, stoi pod ogrodzeniem kościoła, na lewo od wejścia. Ten słup był (i jest, np. na tablicy informacyjnej) opisywany jako pręgierz. Powiat Kłodzko Przy czerwonym szlaku do Studziennej, na północ od szczytu Rogacza. Z tyłu wykute różne inicjały (turystów?), a wśród nich data Na początki drogi "Wieczność" niemal naprzeciwko figury "Strażnika Wieczności". Pod wnęką ze współczesnym obrazem jest data 1814 i inicjały J.P. Przy głównej drodze, w ogrodzie posesji 29. Jest osadzona w kole młyńskim. Przy głównej drodze, w ogrodzie posesji 22. Jest osadzona w kole młyńskim. Kapliczka na wysokiej gładkiej kolumnie stoi przy drodze, w górnej części wsi - przy ostatnim domu (w budowie), na skraju "Sawanny Afrykańskiej". Przy drodze, kilkanaście metrów na północ od kościoła, pomiędzy dwoma młodymi świerkami. W górnej części mało wyraźne napisy i data U dołu na cokole też XVII-wieczne daty i napis MATHEZ LAIZSH. Kilkanaście metrów w prawo od drogi do Skrzynki, ok 150 m od ostatniego domu w Trzebieszowicach, pomiędzy dwoma lipami. Powiat Legnica Przysadzista kapliczka stoi na skraju pola, po południowej stronie drogi do Legnicy, ok m od kościoła. Powiat Lubin Górna część kapliczki na niskim słupie (być może ułamanym) stoi wkopana na terenie dawnego cmentarza przykościelnego, w jego wschodniej części , , , , , , , , ,

7 Golejów I Golejów II Nielestno Oleszna Podgórska Pławna Dolna Radoniów Wojciechów (I) Wojciechów (II) Wojciechów (III) Polkowice Żuków Kryniczno Kulin Paździorno Powiat Lwówek Śląski Przy drodze z Golejowa do Marczowa, ok. 600 m od szosy 297. Pod niszą jest wykuty tekst CHRIS SCHO.. i data Po zachodniej stronie szosy 297, na granicy z Pławną. Kapliczka na barokowej kolumnie; na cokole napis i data Na zachodnim brzegu Bobru, przy stalowym mostku w centrum wsi. Przy drodze, poniżej kościoła, w pobliżu mostu na Oldzy. Na słupie są widoczne inicjały MB i data Przy narożniku stodoły na posesji nr 41. Na cokole napis ANDERAS LANGE AD 1703 (data wygląda jak 1793; 19-letni Andreas zginął w nieszczęśliwym wypadku w r. 1702) Przy polnej drodze do Lubomierza, mniej więcej w połowie drogi. Kapliczka jest osadzona w kamieniu młyńskim. Nisza kapliczki zachowała zardzewiałą kratkę. Na łące, ok.100 m na wschód od szosy, poniżej kościoła. Z tyłu wykuta data Ok. 30 m od południowej bramy cmentarza przykościelnego. Z tyłu wykuta data Ponad wsią, przy drodze gruntowej odchodzącej przed kościołem na zachód; ok. 400 m od szosy, pomiędzy dwoma dużymi drzewami. Powiat Polkowice Na terenie dawnego cmentarza przy kościele św. Michała; za prezbiterium. Na wschodnim skraju wsi, przy ostrym zakręcie drogi z Grodowca. Na metalowych drzwiczkach zamykających niszę jest wycięta data Powiat Środa Śląska Trzon kapliczki bez górnej części stoi po wschodniej stronie drogi do Rakoszyc, ok. 250 m od ostatnich zabudowań Kryniczna. Ogrodzona i pobielona stoi pod murem przy północno wschodnim wejściu na cmentarz przykościelny. Po lewej stronie drogi do Piotrowic, na wprost domu nr 25a , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6

8 Jaroszów Kostrza Morawa Panków Pasieczna Strzegom (Grabina) Szymanów (I) Szymanów (II) Śmiałowice Lubnów (I i II) Powiat Świdnica Górna część kapliczki z fragmentem utrąconego trzonu znajduje się w murze otaczającym kościół, od strony szosy. Górna część kapliczki z fragmentem utrąconego trzonu znajduje się w murze otaczającym kościół, w jego wschodniej części. Nisza kapliczki wystaje ponad mur i jest zwrócona w stronę kościoła. Kapliczka z kostkową głowicą na której nieco zniszczona scena Ukrzyżowania stoi po północnej stronie drogi z Przyłęgowa, przy wjeździe na teren ośrodka jeździeckiego. Najstarsza udokumentowana kapliczka pokutna (umowa pojednawcza z 1494 r.) stoi przy mostku na fosie prowadzącym do ruin pałacu. Od paru lat oczyszczona. W południowej części wsi, przy zwężeniu zachodniej drogi wiejskiej, na posesji nr 51, pod ścianą budynku, pomiędzy dwoma tujami. Uszkodzona kapliczka (brak bocznych ścianek i sklepienia wnęki) stoi w rozwidleniu szosy do Bolkowa i ul. Kopalnianej, za przejazdem kolejowym. Na ogrodzonym (i zamkniętym!) terenie dawnego cmentarza przy kościele pw. św. Jadwigi. Prawdopodobnie jest to latarnia umarłych (fund. Hans Czirn).Poniżej wnęki jest data Za parkanem na terenie zaniedbanej posesji nr 26 (vis a vis nowych zabudowań 41d), po południowej stronie drogi do Dobromierza. Kapliczka jest obecnie (2017 r.) zasłonięta drzewkami i niemal zupełnie niewidoczna z drogi. Utrącony trzon kapliczki, bez górnej części, stoi osadzony w kamieniu młyńskim pod murem kościoła, na lewo od wejścia. Czasem był opisywany jako pręgierz. Powiat Trzebnica Dwie przysadziste latarnie zmarłych rodziny von Diebitsch na cmentarzu przykościelnym. Na obu wykute nieczytelne napisy , , , , , , , , , , , , , , , ,8

9 Garncarsko Glinica Pełcznica Sobótka Tyniec Mały Tyniec nad Ślęzą Wrocław Ożary Brennik Brochocin Żary-Kunice Powiat Wrocław W centrum wsi, po północnej stronie głównej drogi (ul. Nowowiejska), w pobliżu domu nr 12. Kapliczka znajduje się w murze ceglanym; w 2009 r. została obłożona płytami z piaskowca. Na zachodnim końcu wsi, po prawej stronie drogi do Przemiłowa. Na słupie jest ryt miecza. We wschodniej części muru otaczającego kościół. Obok kapliczki ustawiono dwa krzyże kamienne. W lapidarium Muzeum Ślężańskiego; przeniesiona z Krzyżowic. Rzeźbiona głowica z przedstawieniami Ukrzyżowania. Na trawniku przed kościołem. Całość nieco zerodowana, słup w dolnej części spięty metalowymi opaskami. Górna część kapliczki wstawiona od zachodu w wewnętrzną stronę muru otaczającego kościół św. Michała Archanioła. Tzw. Kapliczka Dompniga wystawiona w 1491 r. po jego ścięciu na Rynku wrocławskim w lipcu 1490 r. Obecnie w kaplicy-lapidarium w kościele Marii Magdaleny (północna nawa). Powiat Ząbkowice Po północnej stronie szosy z Kamieńca, na północnowschodnim skraju wsi. Powiat Złotoryja Wtopiona w lico muru kościelnego, przy południowej furcie.ma wykutą datę Na prawo od bramy kościelnej, przy murze (w którym, na prawo od kapliczki są też kamienne krzyże). Powiat Żary W ogrodzie posesji przy ul. Wojska Polskiego 31, widoczna z drogi. Jedyna taka kapliczka na Ziemi Lubuskiej , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 Wrocław, listopad 2017.