Wydawnictwo WAM, Kraków, ul. Kopernika 26. Barbara Borowska. Joanna Wysocka-Panasiewicz
|
|
- Konrad Urbaniak
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1
2
3
4 Wydawnictwo WAM, Kraków, ul. Kopernika 26 Redakcja Barbara Borowska Projekt okładki Joanna Wysocka-Panasiewicz Z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej ze środków Republiki Federalnej Niemiec Mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit aus Mitteln der Bundesrepublik Deutschland Zdjęcia udostępnione przez Dział Dokumentacji Mechanicznej Archiwum Państwowego Muzeum w Oświęcimiu ISBN NIHIL OBSTAT. Przełożony Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego ks. Adam Żak SJ, Kraków, dn. 11 lutego 1998 r., l.dz. 36/98.
5 Człowiek patrzy na to, co widoczne dla oczu, Pan natomiast patrzy na serce (1 Sm 16,7) Pracę tępoświęcam ofiarom Auschwitz
6
7 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA WPROWADZENIE Część pierwsza BIOGRAFIA I. Wstęp Źródła Wiarygodny? II. Zasadnicze etapy życia ( ) Katolickie dzieciństwo ( ) Zerwanie ze środowiskiem rodzinnym ( ) Nowy dom wśród kolegów w korpusie ochotniczym Mord kapturowy w Parchim Więzienie i refleksja nad sobą ( ) U Artamanów ( ) III. Służba w SS: samowiedza i pierwsze zadania ( ) Wstąpienie do SS BormanniHimmler Samoświadomość SS a) Streszczona przez Hössa b) Fanatyczna wiara c) Zakon SS d) Moralność SS e) Obozy koncentracyjne dla wrogów państwa f) Słowianie g) Żydzi h) Cyganie i) Chrześcijaństwo
8 j) Wierność Führerowi k) Bóg? W Dachau a) Wobec wroga za drutami b) Współczucie c) Źli i dobrzy strażnicy d) Kamienna maska e) Dlaczego Höss nie oponuje? f) Świadectwa Sachsenhausen a) Faza konsolidacji b) Twarde prawa wojny IV. Komendant w Auschwitz Moje główne zadanie Stosunek Hössa do jego kolegów z SS a) Koleżeństwo b) Stosunek do przełożonych w ramach SS c) Stosunek do kolegów z SS w Auschwitz Stosunek Hössa do więźniów a) Zewnętrzne warunki zakwaterowania b) Praca więźniów c) Traktowanie więźniów d) Eksperymenty medyczne e) Prywatni więźniowie f) Nielegalne wzbogacenie? Endlösung a) Zadanie b) Spojrzenie na ofiary c) Wyrzuty sumienia d) Wytrwał pomimo rozterek Życie prywatne a) Idylla b) Przestrzeń mieszkalna c) Hedwig Höss d) Afery miłosne
9 e) Dzieci f) Homoseksualista? g) Konie V.Kres Koniec świata Proces zbrodniarzy wojennych a) Gotowość do złożenia zeznań b) W Norymberdze c) W Krakowie d) W Warszawie Nawrócenie a) Powrót do człowieczeństwa b) Spowiedź c) Ostatnia droga ILUSTRACJE Część druga ANTROPOLOGICZNO-TEOLOGICZNA ANALIZA BIOGRAFII Część druga A BÓG A ZŁO. ROZWAŻANIA FUNDAMENTALNE I. Wstęp II. Struktura dobra Podejście metodyczne do pierwotnej dobroci człowieka Powołanie do miłości a) Przedpierwotna podatność b) Twarza w twarz c) Szczere nieskończone pragnienie Świat ilya a) Miłość wcielona w konkret b) Język Współżycie społeczne a) Poważanie b) Władza
10 5. Wymiar boski a) Illéité b) Świat jako dzieło stworzenia c) Lud Boży Potrafić umierać III. Odpadnięcie od dobra Zło istnieje a) Jak objawia się zło? b) Przyczyna możliwości odstępstwa od absolutnego dobra Odwrócenie się odboga a) Lęk przed śmiercia, który przychodzi z zewna trz b) Rozpacz, wewnętrzna strona lęku c) Dalekość Boga d) Wolność IV. Struktura zła Pan i niewolnik BYCIE jako fundamentalny idol Rozszczepienie Skłonność do zła a grzech pierworodny Idoliczny stosunek do świata a) Moc sfery zmysłowej b) Ideologia Idoliczna relacja do człowieka a) Próba zapewnienia sobie akceptacji b) Próba usunięcia wymiaru nieskończoności przez urzeczowienie c) Próba wyeliminowania Innego Idoliczna relacja do Boga a) Bóg w obrazie świata b) Bóg w praktyce religijnej Sumienie immanentne systemowi a) Wyła czony głos sumienia b) Idoliczne sumienie do wewna trz c) Idoliczne sumienie na zewna trz
11 9. Niszczycielska wybujałość zła V. Wybawienie Roszczenie Boga a) Wyrzut sumienia b) Spotkanie Boga c) Lęk przed decyzja Objawienie Boga a) Wydarzenie Objawienia b) Przekazywanie Objawienia c) Poznanie grzechu Nawrócenie a) Rewolucja serca b) Wina i pokuta c) À-Dieu d) Przebaczenie e) Nowa droga f) Po śmierci? Cywilizacja miłości a) Jednostronnie głoszony pokój b) Przemoc podyktowana miłościa c) Lud Boży Część druga B INTERPRETACJA ŚWIADECTW BIOGRAFICZNYCH I. Wstęp II. Droga do postawy idolicznej Miłość zakłada miłość a) Przedpierwotna relacja do Boga b) Ludzkie pośrednictwo c) Zamkniętość d) Odpowiedzialność e) Nadużycie religii Wyłamanie się a) Żołnierz z powołania b) Płomień wiary wygasa
12 3. Decyzja a) Kryzys b) Ucieczka w BYCIE c) Decyzja sumienia? d) Nowa orientacja e) Ale co w tej orientacji było fałszywego? III. Życie w uzależnieniu od idola Religijność idoliczna a) Teoretyczne odpowiedzi na tęsknotę religijna b) Wymiar osobowy tęsknoty religijnej Główne zadanie a) Od celu życia do głównego zadania b) Opętanie Sumienie a) Zobojętnienie b) Wyrzuty sumienia i zwycięstwo sumienia idolicznego c) Uzasadnienie d) Anonimowy chrześcijanin? Wyobcowanie a) Wyobcowanie względem ofiar b) Wyobcowanie względem swoich c) Wyobcowanie względem siebie samego d) Wyobcowanie względem rzeczowego postrzegania rzeczywistości IV. Droga wyprowadzająca z uzależnienia od idola Załamanie się systemu idolicznego a) Trwanie b) Krytyka c) Odrzucenie Nawrócenie a) Odnalazłem mego Boga b) Wyznanie winy c) Odpuszczenie d) Skrucha i zadośćuczynienie e) Odpowiedzialność Kościoła wobec ofiar
13 EPILOG ANEKS Skróty Skróty cytowanych prac Wykaz źródeł i literatury A. Materiały dotycza ce biografii Rudolfa Hössa B. Literatura filozoficzno-teologiczna Streszczenie angielskie
14
15 PRZEDMOWA Od 1996 roku dzień 27 stycznia dzień wyzwolenia obozu zagłady Auschwitz-Birkenau obchodzony jest w Niemczech jako narodowy dzień pamięci ofiar nazizmu. Słowo Auschwitz stało się symbolem moralnej katastrofy niemieckiej jeśli zgoła nie europejskiej kultury w XX wieku. Po Auschwitz świat jest już inny, niż był dawniej, i nieskończenie większa stała się nasza odpowiedzialność za godność człowieka, za pokój i pojednanie, ale też nieskończenie bardziej palące stało się pytanie o Boga 1. Niniejsza praca wynikła z mojego pragnienia, abym jako Niemiec po Auschwitz mógł przyczynić sięjakoś do sprawy pokoju. Bez tego jej Sitz im Leben (osadzenia w realiach życiowych), które poniżej pragnę krótko opisać, nie można jej we właściwy sposób zrozumieć. Jako ochotnik ruchu Aktion Sühnezeichen-Friedensdienste (Akcja Znaków Pokuty/Służba dla Pokoju) przebywałem w latach po maturze prawie przez półtora roku w Izraelu i przez większość tego czasu pracowałem w domu dla dzieci fizycznie upośledzonych. W ramach przygotowania do tej służby byliśmy wtedy również w Polsce, przede wszystkim na terenie byłego obozu Auschwitz w Oświęcimiu. Od tamtego czasu temat ten nie schodzi mi z myśli. Jako wikary w Mönchengladbach uczestniczyłem w latach w pracach zarządu tamtejszego Towarzystwa Współpracy Chrześcijańsko-Żydowskiej. Jeszcze w r przy okazji pobytu w Polsce poznałem w Oświęcimiu ks. Jerzego Brońkę i powziąłem wtedy myśl, aby zamieszkać na jakiś czas w Oświęcimiu i na miarę swoich możliwości być znakiem pojednania. Myśl ta ziściła się w roku 1990 dzięki życzliwemu stanowisku mojego ówczesnego, niestety jużśp. biskupa Klausa Hemmerle, ordynariusza Akwizgranu, i metropolity krakowskiego kard. Franciszka Macharskiego. 1 Podkreślenie niektórych słów w tekście, a także w cytatach, za pomocą kursywy pochodzi jeśli nie zaznaczono inaczej od autora niniejszej pracy i ma służyć uwypukleniu pewnych myśli przewodnich. Słowo Bóg pisane jest zawsze kursywą z wyjątkiem cytatów i miejsc, w których występuje ono w sensie ideologicznym. 15
16 Od tego czasu mieszkam w Oświęcimiu, w parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i dzielę dzień powszedni z ludźmi żyjącymi i pracującymi w tym 50-tysięcznym mieście. Pamięć o Auschwitz nie określa (poza terenem Muzeum) jego codzienności, ale odciska wyraźne piętno na wszystkich niemal świeckich i religijnych uroczystościach i na większości kontaktów z cudzoziemcami. Wielu starszych ludzi pamięta czasy wojny, a młodsi opowieści swoich rodziców i dziadków. W okresie Bożego Narodzenia w parafii odbywa się Opłatek dla byłych więźniów. Doświadczanie tego wzajemnego przenikania się Auschwitz i normalnego życia jest dla mnie bardzo ważne. Zależało mi na tym, aby na temat mojej pracy Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz rozmawiać również z byłymi więźniami nie tylko w celu uzyskania merytorycznych informacji, ale także dla zweryfikowania mojego punktu widzenia. Moi najważniejsi interlokutorzy w tym przedmiocie mieszkają w Oświęcimiu. Pan Kazimierz Smoleń, po wojnie student prawa na KULu, na zlecenie sędziego śledczego w procesie Hössa, dr. Jana Sehna, opracowywał akta tego procesu; potem był dyrektorem Państwowego Muzeum Oświęcim- Brzezinka i długoletnim wiceprezesem Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego. Przedyskutowałem z nim całą część historyczną niniejszej pracy. Do założycieli Muzeum należy pan Tadeusz Szymański, który dziś jeszcze mieszka na jego terenie; w r otrzymał on za swoją działalność na polu niemiecko-polskiego pojednania Krzyż Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Pan Adam Jurkiewicz, przywieziony do obozu w pierwszym transporcie, pracował jako więzień w stajni, gdzie Höss często przychodził. Pani Zofia Pohorecka była mi pomocna w poszukiwaniu dokumentów w archiwum Muzeum, przede wszystkim zaś wspierała moralnie moje przedsięwzięcie. Wszystkim im dziękuję serdecznie za pomoc! Pani Halina Birenbaum, która przebywała w obozie jako dziecko, mieszka obecnie w Izraelu i często odwiedza Oświęcim. Myśląc o ofiarach, napisała ona: Ich walki, cierpienie i śmierć to pryzmat, przez który widzę i mierzę wszystko 2. Tej perspektywie chciałbym również ja w miarę swoich sił być wierny. 2 H. BIRENBAUM, Jak można w słowach. Wybór wierszy, Centrum Dialogu, Kraków- Oświęcim 1995, nr
17 Dziękuję pracownikom Państwowego MuzeumOświęcim-Brzezinka za chętną i wszechstronną pomoc, zwłaszcza w zakresie poszukiwań archiwalnych. W r ukończyłem kurs dla przewodników po Muzeum. Od początku miałem też kontakt z różnymi grupami, które odwiedzały Auschwitz i przeważnie pozostawały pod głębokim wrażeniem tego, co tu ujrzały. Tematu Auschwitz nie można należycie pojąć, jeśli nie ugodzi on człowieka w samo centrum jego duszy. Dla mnie stał się on również doświadczeniem religijnym. Bardzo pomocne było mi przy tym życie religijne w Oświęcimiu. Można tam zawsze znaleźć miejsca modlitwy, i czułem, jak modlitwa mojej parafii mnie wspiera. Niemal każdego tygodnia chodziłem po rozległym terenie byłego obozu w Brzezince i pytałem w duszy: Czego Wy, ofiary, ode mnie oczekujecie? Co mam, Boże, czynić? Gdyby nie częsta modlitwa, prawdopodobnie nie udźwignąłbym tego brzemienia, jakim było codzienne pytanie siebie o moją odpowiedzialność po Auschwitz. W ten sposób coraz jaśniejsza stawała się we mnie świadomość tej odpowiedzialności, a zarazem rosło głębokie zaufanie do wierności Boga. Jednocześnie z zamieszkaniem w Oświęcimiu rozpocząłem studia na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Kiedy powiedziałem memu przyszłemu promotorowi ks. Adamowi Kubisiowi, profesorowi eklezjologii i teologii fundamentalnej, że chciałbym pisać coś na temat Auschwitz, zaproponował mi, abym się zajął autobiografią Rudolfa Hössa. Ks. prof. Kubiś, który pamiętał jeszcze wyraźnie swoje doświadczenia z Niemcami podczas wojny, pracował po wojnie jako wikary przez pewien czas m.in. w Oświęcimiu i w Wadowicach. W latach pięćdziesiątych wyszły w Polsce w przekładzie zapiski Hössa. Zarówno one, jak i fakt spowiedzi Hössa wywarły na młodym kapłanie głębokie wrażenie. Jestem księdzu prof. Kubisiowi bardzo wdzięczny za podsunięcie mi tego tematu. Było dla mnie rzeczą ważną, aby biografią Hössa zajmować się niejako w imieniu ofiar, które mnie pytają: Czy rozumiesz, jak coś takiego było możliwe? Ks. prof. Kubiś prosił mnie, abym postarał się o współpracę niemieckiego profesora. Tak więc współpromotorem niniejszej pracy został ks. Bernhard Casper, profesor chrześcijańskiej filozofii religii na wydziale teologii katolickiej uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim. Praca ta jest zatem od samego początku, już z racji swojej genezy, dziełem niemiecko- 17
18 polskiej współpracy. Księdzu prof. Casperowi jestem bardzo wdzięczny za pełną zaangażowania opiekę naukową. Szczególnie pomogło mi wprowadzenie w filozofię Emmanuela Lévinasa Żyda, który poszukiwał odnowienia myśli filozoficznej po Auschwitz. Odczuwam wielką wdzięczność wobec Lévinasa, którego dane mi było poznać tylko poprzez jego dzieła. Wgłębianie się w studium jego filozofii było dla mnie jakby szkołą miłości. Jego temat jest również moim tematem: Jak można ocalić miłość? Wychodząc od jego myśli mogłem łatwo w teologicznej części pracy opisać wzajemny stosunek chrześcijan i Żydów tak, aby był on wolny od konfrontacji i oznaczał wzajemne wzbogacenie. Chciałem też przez to być wierny zasadniczemu zwrotowi, jakiego Kościół katolicki, wstrząśnięty faktem Auschwitz, dokonał na Soborze Watykańskim II w swoim stosunku do judaizmu 3. Praca ta jest jakby uczestnictwem w żywej rozmowie. Pragnie ona wraz z tymi, którzy zostali dotknięci rzeczywistością Auschwitz, zrozumieć, jak coś takiego było możliwe, i przyczynić siędo budowania pogodniejszej przyszłości. Dlatego jest ona z natury rzeczy czymś nie w pełni zakończonym i otwartym na krytykę. W tę rozmowę wnoszę siebie z moją własną tożsamością. Nie jestem historykiem ani psychologiem, socjologiem czy politykiem, lecz katolickim teologiem i kapłanem. Moje pytanie brzmi: Jak wiara ma się do życia, jak życie ma się do wiary? Moim tematem jest spotkanie mojej chrześcijańskiej wiary z rzeczywistością Auschwitz. Czy światło wiary może rozjaśnić znaczenie tego, co się tutaj wydarzyło? Czy z kolei to, co się tutaj wydarzyło, rzuca jakieś nowe światło lub cień na znaczenie wiary? Dlatego praca ta jest również walką o moją własną tożsamość i pytaniem o wiarę mego Kościoła. Höss został wychowany po katolicku, a jego ojciec ślubował, że zostanie on kapłanem. Zawód, jakiego doznał ze strony katolickiego środowiska, sprawił, że począł szukać sensu życia gdzie indziej i w końcu stał się pełnym misjonarskiego zapału narodowymsocjalistą. W polskim więzieniu powrócił do wiary katolickiej. W jakim sensie wiara czy konkretna praktyka kościelna zostaje przez to zakwestionowana lub potwierdzona? Pracę tę rozumiem jako przyczynek 3 Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate z Na temat prehistorii tego dokumentu por. komentujący wstęp prał. Johannesa ÖSTERREICHERA w: Lexikon für Theologie und Kirche, Das Zweite Vatikanische Konzil, t. II, Freiburg (Br.)/Basel/Wien 1967, s
19 do rachunku sumienia, do którego Kościół jest wezwany u schyłku drugiego tysiąclecia po narodzeniu Chrystusa 4.Żadna poważna refleksja nad rolą chrześcijaństwa w Europie nie może przejść obojętnie obok Auschwitz. Ale chodzi mi nie tylko o Kościół. Chodzi o ludzi w Europie, na naszej kuli ziemskiej, i o fundamenty, jakich potrzebujemy, aby móc współżyć ze sobą w pokoju. Napisałem tę pracę, aby pomóc na bazie pamięci o czasie, który nas rozdzielił, budować przyszłość, która nas połączy. Z niezmierzoną grozą Auschwitz nie uporamy się nigdy. Ale podobnie jak Auschwitz składało się z wielu małych kroków, tak ja swoim małym krokiem chciałbym się przyczynić do tworzenia pokoju w poczuciu odpowiedzialności wobec wczorajszych i potencjalnych jutrzejszych ofiar, w poczuciu odpowiedzialności wobec Boga. Szalom! Oświęcim, Wielkanoc 1996 r. Niniejsza praca jest pełnym przekładem mojej rozprawy doktorskiej, nosza cej tytuł: Gott und das Böse im Hinblick auf die Biografie und die Selbstzeugnisse von Rudolf Höss, kommandant von Auschwitz [Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz], napisanej na Wydziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w ramach seminarium naukowego z teologii fundamentalnej pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Bernharda Caspera (Alberts-Ludwigs- Universität Freiburg) i ks. prof. dr. hab. Adama Kubisia (PAT) w Krakowie w 1996 roku. 4 Gdy zatem zbliża się ku końcowi drugie tysiąclecie chrześcijaństwa, jest rzeczą słuszną, aby Kościół w sposób bardziej świadomy wziął na siebie ciężar grzechu swoich synów, pamiętając o wszystkich tych sytuacjach z przeszłości, w których oddalili się oni od ducha Chrystusa i od Jego Ewangelii i zamiast dać świadectwo życia inspirowanego wartościami wiary ukazali światu przykłady myślenia i działania, będące w istocie źródłem antyświadectwa i zgorszenia Jan Paweł II, Tertio millenio adveniente, list apostolski z , nr
20 Niemiecka wersja tejże pracy została opublikowana w Lipsku (Benno Verlag) w 1997 roku pt. Und Sie hatten nie Gevissensbisse? Die Biografie von Rudolf Höss, Kommandant von Auschwitz, und die Frage nach seiner Verantwortung vor Gott und den Menschen. Część antropologiczno-teologiczna została wydana przez Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w 1997 roku pt. Bóg a zło. Refleksja antropologiczno-teologiczna.
21 WPROWADZENIE Teologia, mówienie o Bogu, jest zawsze owocem spotkania się ze sobą wiary i życia. Wiara rozświetla życie, życie zadaje pytania wierze. Niniejsza praca z zakresu teologii fundamentalnej, zatytułowana: Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz, jest owocem mojego spotkania jako wierzącego chrześcijanina ze świadectwami o Auschwitz. Układ pracy jest oparty na następującej koncepcji: W części 1, będącej przedstawieniem historycznym, staram się możliwie rzeczowo opisać życie, z którym w tej pracy ma być skonfrontowana wiara. Nie chciałem być twórcą jakiejś teologii po Auschwitz, który nie zna konkretów tego miejsca. W tej części powstrzymujęsię od jakichkolwiek sądów wartościujących. Chodzi tu przede wszystkim o dostrzeżenie,co się w życiu Rudolfa Hössa wydarzyło i jak on sam to interpretował. Obfitość cytatów ma umożliwić dotarcie z maksymalnym autentyzmem do jego samoświadomości. Oceną zajmuje się część 2 pracy. Aspekt krytyczny w tej pierwszej części wyraża się głównie tym, że działalność Hössa zostaje tu ukazana również z perspektywy ofiar. Część 2 jest próbą antropologiczno-teologicznej analizy biografii, dokonanej dwustopniowo. Najpierw następuje fundamentalna refleksja (część 2a) jeszcze bez odniesienia wprost do Auschwitz na temat Bóg a zło z perspektywy wiary. W ten sposób w dwóch pierwszych częściach pracy (1 + 2A) przedstawione są spotykające się bieguny: rzeczywistość Auschwitz i perspektywa wiary. Dopiero potem dochodzi jako część 2B bezpośrednia interpretacja świadectw dotyczących biografii Rudolfa Hössa. Ta przejrzysta konstrukcja ma ułatwić Czytelnikowi śledzenie toku myślowego autora i ewentualnie zachowanie krytycznego dystansu, który pozwoli mu wytworzyć sobie własny pogląd. Pomimo to w pracy tej od samego początku przenikają się wzajemnie metodycznie pośrednio życie i wiara, zanim jeszcze nastąpi w trzeciej części ich zestawienie ze sobą. Część filozoficzno-teologiczną (2A) napisałem po zapoznaniu się z materiałem źródłowym. Także Emmanuel Lévinas rozumie wyraźnie swoją filozofię, na której w znacznej mierze się opieram, jako filozofię po Auschwitz. Problemy, wynikające ze 21
22 spotkania z Auschwitz i z biografią Rudolfa Hössa, są więc od początku w tym opracowaniu obecne. Biografię (część 1) napisałem po ukończeniu części teoretycznej. Dlatego nosi ona ślady tego, co mi nasunęła refleksja fundamentalnoteologiczna. Dobra teologia nie jest możliwa inaczej jak tylko w takim wzajemnym przenikaniu się wiary i życia przy jednoczesnej trosce o uczciwość intelektualną. Zanim przystąpimy do oceny dokumentów biograficznych w oparciu o naszą analizę fundamentalnoteologiczną, trzeba przypomnieć, że mamy przed sobą jedynie dokumenty. Nie możemy wejrzeć w tajniki duszy człowieka nazwiskiem Rudolf Höss ani innych wspomnianych tu ludzi. Mamy jedynie wypowiedzi, które możemy różnie interpretować. Człowiek w swojej nieskończonej tajemnicy pozostaje poza tymi świadectwami. Nigdy więc np. nie dowiemy się chociaż świadectwa dostarczają nam pod tym względem pewnych wskazówek jak naprawdę funkcjonowało sumienie Hössa. Dlatego zadaniem niniejszej pracy nie jest docieczenie w ścisłym sensie prawdy o Rudolfie Hössie. Podobnie z drugiej strony refleksja teologiczna może nas najwyżej przybliżyć do zrozumienia tajemnicy tego życia. Nigdy nie będziemy mogli twierdzić, że zrozumieliśmy już wszystko. Ten sam dystans, jaki pozostaje między człowiekiem a dokumentami, dotyczy też prób teoretycznej interpretacji. Zamiarem niniejszej pracy jest raczej poprzez spotkanie z pewną ekstremalną biografią z perspektywy wiary wyciągnięcie nauki dla siebie samego. Jakie wskazówki, mogące powiedzieć nam coś o naszym własnym życiu, mogące nas ostrzec i ukierunkować, zawierają w sobie te dokumenty? Każdy z nas ma na swój sposób kontakt z tajemnicą własnego życia, tak więc praca ta pragnie przede wszystkim służyć własnej odpowiedzialności każdego Czytelnika. Swoją autobiografię, zatytułowaną Moja dusza. Rozwój, życie i przeżycia, zakończył Höss w lutym 1947 r. w Krakowie słowami: Niechaj opinia publiczna widzi nadal we mnie krwiożercza bestię, okrutnego sadystę, mordercę milionów, inaczej bowiem szerokie masy nie moga sobie wyobrazić komendanta Oświęcimia. Nie rozumieja one, że także i on miał serce, że nie był zły 5. 5 Autobiografia Rudolfa Hössa, komendanta obozu oświęcimskiego, przeł. W. Grzymski, Warszawa 1990 (w dalszym ciągu cyt. jako Autobiografia), s
23 Tekst ten utrafia w sedno: Höss nie był pozbawionym sumienia zwierzęciem, jakąś krwiożerczą bestią. Höss nie był okrutnym sadystą w sensie człowieka chorego, którego nie można pociągać do odpowiedzialności. Ale był przecież mordercą milionów. Właśnie dlatego, że miał serce, był odpowiedzialny i dopiero z tej perspektywy można w ogóle postawić pytanie, czy był zły. Mniej więcej dwa miesiące po napisaniu powyższych słów, pod koniec swego życia, dostrzegł to, jak się wydaje, sam. Do swego najstarszego syna napisał na pożegnanie: Ba dź człowiekiem kieruja cym się przede wszystkim głębokim uczuciem człowieczeństwa. Naucz się samodzielnie myśleć i mieć własnepogla dy; nie przejmuj wszystkiego bezkrytycznie jako bezwzględna prawdę. Ucz się z mego życia. Największym błędem mego życia było to, że wszystkiemu, co przychodziło «z góry», wierzyłem i nie odważyłem się mieć najmniejszych wa tpliwości odnośnie do prawdziwości tego, co głoszono. Idź przez życie z otwartymi oczyma. Nie ba dź jednostronny, we wszystkich sprawach rozważaj za i przeciw. We wszystkim, co będziesz czynił, nie kieruj się wyła cznie rozumem, lecz zważaj zwłaszcza na głos swego serca 6. Zważać zwłaszcza na głos swego serca, kierować się przede wszystkim głębokim uczuciem człowieczeństwa i pod tym kątem patrzeć na wszystko krytycznie to nie tylko dokładne przeciwieństwo postawy członka SS: ukazuje to również samą istotę zawodu, jakiego doznał w swoim życiu Rudolf Höss. Problem serca będzie motywem przewodnim naszej oceny. Jest to podstawowe pytanie o to miejsce w człowieku, w którym decyduje się sprawa jego otwartości i zamkniętości, w którym relacje względem innych ludzi i nieskończona tęsknota do Boga znajdują konkretne ukierunkowanie. Pytanie o Boga i zło w biografii i świadectwach o sobie samym Rudolfa Hössa jest pytaniem o miłość w jego życiu. Gdzie relacja z Bogiem ma swoje osadzenie w życiu? Relacja do Boga jest relacjądo tajemnicy miłości, która absolutnie akceptuje, a jednocześnie wzywa do nieskończonej odpowiedzialności wobec innych ludzi. Postawy, 6 Autobiografia, s
24 które w swoim mniemaniu są dalekie od Boga, a jednak radykalnie ufają miłości, są więc anonimowymi relacjami z Bogiem. Ponieważ jednak relacja z Bogiem i miłość są wzajemnie nierozdzielne, należy odróżniać od nich to, co podaje siebie za relację z Bogiem, w rzeczywistości zaś jest idoliczną, daleką od miłości, egoistyczną, a więc w gruncie rzeczy ateistyczną, tylko tak zwaną relacją z Bogiem. Dlatego kiedy pytamy o Boga, szukamy miłości. Nasze rozważania postępują w ślad za łukiem, jaki zatacza linia życiowa Hössa: na początku fanatycznie katolickie wychowanie w nienagannym na pozór domu rodzinnym, potem zerwanie z kręgiem rodzinnym, znalezienie nowej ojczyzny w środowisku żołnierskim i w SS, fanatyczne zaangażowanie w duchu narodowego socjalizmu w Auschwitz, i wreszcie załamanie się świata narodowosocjalistycznego i powrót do wiary katolickiej. Postępując za tą linią, pytamy, jak ma się ona do miłości. Pytać w biografii Hössa o Boga znaczy pytać o to, gdzie spotyka się on z nieskończonym wezwaniem do rozdania swego życia w miłości. Pytać w biografii Hössa o zło znaczy pytać o to, gdzie uchyla się on od odpowiedzialności, do której wzywa miłość, i egoistycznie zamyka się w sobie. Tym, co odciska na człowieku istotne piętno, co wyznacza mu jego miejsce w czasie i w przestrzeni i ma zasadniczy wpływ na jego dalszy rozwój, jest jego prehistoria. Stanowi ona grunt, na którym spełnia się relacja z Bogiem i podejmowana jest wszelka wolna decyzja. Prehistoria ta tworzy nie tylko zewnętrzne warunki, ale także wewnętrzne nastawienia, które nadają sercu określoną predyspozycję. Skłonność do zła, podobnie jak skłonność do dobra, jest odpowiedzią na doświadczenia, na różne sposoby, w jakie do człowieka przemawiano. Dlatego zapytamy również o to, co mogło kształtować skłonności serca u młodego Rudolfa Hössa. Niezależnie od wszystkiego, co oddziałuje z zewnątrz, istnieje jednak coś takiego jak wolna decyzja. O ile? Jeśli w ogóle ma być mowa o winie Rudolfa Hössa w związku z tym, co miało miejsce w Auschwitz, to pytanie o trwałą odpowiedzialność za wybraną drogę życiową jest pytaniem zasadniczym. Dlatego kiedy analizujemy strukturę zła, w którą Höss wrósł, towarzyszy nam nieustannie pytanie: Czy był jakiś głos sumienia, mówiący mu, że to, co czyni, jest błędne, zbrodnicze? Jak ten głos funkcjonował? Jak on na niego reagował? Co mu przeciwstawiał? Chodzi tutaj o zasadniczy problem stosunku między ideologią a sumie- 24
25 niem. Höss szczerze wierzył, jak sam mówi, w ideę narodowego socjalizmu i w rzekomą konieczność tego, co czynił. Ale pomimo swej prehistorii i pomimo swego światopoglądu jest on i pozostaje za swoje czyny moralnie odpowiedzialny. Jest to odpowiedzialność wobec jego ofiar, będąca zarazem jego odpowiedzialnością wobec Boga (por. Mt 25). Dokładniejsze poznanie tej odpowiedzialności, która przełamuje wszelkie ideologiczne zaślepienie, jest jednym z głównych celów niniejszej pracy. I wreszcie chodzi o problem nawrócenia. Czy istnieje jakieś wyjście z zależności od ideologii? Jak ono wygląda, jakie warunki muszą być spełnione? W biografii Hössa można dostrzec zaczątek takiego przełomu. Zasadniczą rolę odgrywa przy tym nie tylko załamanie się świata własnej wiary, ale także doświadczenie człowieczeństwa, z jakim całkowicie dla siebie nieoczekiwanie spotkał się on w polskich więzieniach. Efektem jest religijny akt spowiedzi. Już ta zewnętrzna okoliczność skłania nas do zapytania o związek między wiarą a życiem również w tej ostatniej fazie życia Hössa.
26
27 CZĘŚĆ PIERWSZA BIOGRAFIA
28
29 I Wstęp 1. Źródła Pisząc niniejszą pracę musiałem oczywiście zająć się poszukiwaniem do niej źródeł. Czyniłem to jednak nie jako historyk, lecz jako teolog, a mój zasadniczy motyw w tych poszukiwaniach miał charakter w pewnej mierze duszpasterski : pragnąłem w sposób możliwie jak najbardziej dokładny i pewny poznać konteksty motywacyjne zachowań Rudolfa Hössa i wiarygodność jego wypowiedzi. Pod tym właśnie kątem badałem źródła, mając nadzieję, że z niewielkich śladów uda mi się sporo odczytać. Ożyciu Rudolfa Hössa i jego autowizji wiemy więcej, niż to ma miejsce w odniesieniu do wielu innych prominentów SS co prawda głównie na podstawie jego własnych zeznań, składanych w związku z powojennymi procesami. Źródła te, uważane powszechnie za w znacznym stopniu wiarygodne, są bardzo cenne, pozwalają bowiem wniknąć głęboko w wyobrażenie Hössa o sobie samym. Uważałem jednak za niezbędne spojrzeć na tę biografię również od zewnątrz, wysłuchać świadectw osób trzecich. Znalezienie takich świadectw okazało się rzeczą znacznie trudniejszą. Do okresu dzieciństwa, młodości oraz udziału we Freikorpsie nie znam żadnych niezależnych źródeł. Ważnym dokumentem jest wyrok sądowy, którym Państwowy Trybunał Ochrony Republiki w Lipsku skazał w dniu 17 marca 1924 r. Rudolfa Hössa na dziesięć lat więzienia 7. W archiwum byłego obozu koncentracyjnego Dachau nie znalazłem na temat Hössa żadnych świadectw, natomiast w Sachsenhausen znajdują się wspomnienia więźnia Harry ego Naujoksa 8, który był starszym obozu (Lagerältester). 7 Przedrukowany w: J. v. LANG, Der Sekretär. Martin Bormann: Der Mann, der Hitler beherrschte, wydanie licencjonowane Herrsching: Manfred Pawlak, 1990, s H. NAUJOKS, Mein Leben im KZ Sachsenhausen , Berlin
Wydawnictwo WAM, 1999 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26. Barbara Borowska. Joanna Wysocka-Panasiewicz
Wydawnictwo WAM, 1999 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26 Redakcja Barbara Borowska Projekt okładki Joanna Wysocka-Panasiewicz Z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej ze środków Republiki
Bardziej szczegółowoCo to jest? SESJA 1 dla RODZICÓW
SAKRAMENT POJEDNANIA Co to jest? SESJA 1 dla RODZICÓW Znaki Gotowości Czy twoje dziecko czasem Chce się modlić do Boga? Mówi Przepraszam bez podpowiadania? Przebacza innym nawet wtedy, gdy nie mówi przepraszam?
Bardziej szczegółowoBóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana?
Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? W skali od 1 do 10 (gdzie 10 jest najwyższą wartością) określ, w jakim stopniu jesteś zaniepokojony faktem, że większość młodzieży należącej do Kościoła hołduje
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Minimum programowe nie uwzględnia podziału treści materiału
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy
Bardziej szczegółowoCarlo Maria MARTINI SŁOWA. dla życia. Przekład Zbigniew Kasprzyk
Carlo Maria MARTINI SŁOWA dla życia Przekład Zbigniew Kasprzyk Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2015 WPROWADZENIE Każdego dnia wypowiadamy, słyszymy i czytamy wiele słów. Czujemy jednak, że niektóre
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA PROGRAMOWE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z RELIGII DLA KLASY VI.
WYMAGANIA PROGRAMOWE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z RELIGII DLA KLASY VI. Przedmiot oceny 1. Cytaty z Pisma św., modlitwy, pieśni 2. Zeszyt przedmioto wy 3. Prace domowe 4. Testy i sprawdziany OCENA celująca
Bardziej szczegółowojózef augustyn sj myśli na każdy dzień roku
józef augustyn sj myśli na każdy dzień roku Wydawnictwo WAM - Księża Jezuici Kraków 2015 3 Wydawnictwo WAM, 2015 Redakcja: Lucyna Słup Korekta: Sylwia Łopatecka Opracowanie graficzne i projekt okładki:
Bardziej szczegółowoAnkieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu
3 WSTĘP 5 Wstęp Ankieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu książki pt. Wezwanie do Miłości i zawartego w niej Apelu Miłości objawia tym, którzy tego nie wiedzieli, iż książka ta, wołanie
Bardziej szczegółowoW imię Ojca i Syna i Ducha Świętego
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Sens życia Gdy na początku dnia czynię z wiarą znak krzyża, wymawiając słowa "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego", Bóg uświęca cały czas i przestrzeń, która otworzy
Bardziej szczegółowoZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU
ZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU JAN PAWEŁ II ORĘDOWNIK RODZINY NASZA SPOŁECZNOŚĆ SZKOLNA ŁĄCZY SIĘ Z TYMI SŁOWAMI PAMIĘTAMY 27 kwietnia 2015 roku odbył się w naszej
Bardziej szczegółowoZe Zmartwychwstałym w społeczeństwie. Podręcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej
Ze Zmartwychwstałym w społeczeństwie Podręcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej Człowiek sumienia 19 Każdy dzień życia człowieka wypełniony jest dużymi i małymi wyborami. To one nadają ludzkiemu
Bardziej szczegółowoSAKRAMENT POJEDNANIA. Celebracja
SAKRAMENT POJEDNANIA Celebracja SESJA 2 dla RODZICÓW Ponowne Spotkanie Rozpoczynając tę sesję powiedz osobie, która jest obok ciebie, co zapamiętałeś z poprzedniej rodzicielskiej sesji? Co było pomocne
Bardziej szczegółowo- uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy
Kryteria oceniania z religii kl. I gimnazjum Ocena celująca - uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy - twórczo rozwija własne uzdolnienia oraz dba o własną
Bardziej szczegółowoWSTĘP. Ja i Ojciec jedno jesteśmy (J 10, 30).
WSTĘP Ja i Ojciec jedno jesteśmy (J 10, 30). Wszyscy potrzebujemy ojca, tęsknimy za nim: dzieci i dorośli, mężczyźni i kobiety, świeccy i duchowni. Ojcostwo jest wpisane w każdą komórkę naszego ciała,
Bardziej szczegółowoPAPIESKI LIST W SPRAWIE ODPUSTÓW NA ROK MIŁOSIERDZIA
PAPIESKI LIST W SPRAWIE ODPUSTÓW NA ROK MIŁOSIERDZIA Papież Franciszek wydał rozporządzenia dotyczące odpustów i sakramentu spowiedzi w Roku Miłosierdzia. Uczynił to w liście do przewodniczącego Papieskiej
Bardziej szczegółowoPublikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Motyw kata. Na podstawie wybranych utworów literackich
Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl Wypracowania Motyw kata Na podstawie wybranych utworów literackich Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by wiedza24h.pl
Bardziej szczegółowoKryteria ocen z religii kl. 4
Kryteria ocen z religii kl. 4 Ocena celująca - spełnia wymagania w zakresie oceny bardzo dobrej - prezentuje treści wiadomości powiązane ze sobą w systematyczny układ - samodzielnie posługuje się wiedzą
Bardziej szczegółowoEwangelizacja O co w tym chodzi?
Ewangelizacja O co w tym chodzi? Droga małego ewangelizatora ;) Warsztaty ewangelizacyjne: 11 maja 2013 r. Ks. Tomek Moch, Diecezjalna Diakonia Ewangelizacji Ruchu Światło-Życie Archidiecezja Warszawska
Bardziej szczegółowoCO ZABRAĆ ZE SOBĄ? PO PIERWSZYM TYGODNIU ĆWICZEŃ DUCHOWNYCH. ignacjańska. duchowość. Pod redakcją Józefa Augustyna SJ
CO ZABRAĆ ZE SOBĄ? PO PIERWSZYM TYGODNIU ĆWICZEŃ DUCHOWNYCH Pod redakcją Józefa Augustyna SJ duchowość ignacjańska Wydawnictwo WAM Księża Jezuici 297 SPIS TREŚCI Wstęp.......................................
Bardziej szczegółowoCelem Alvias jest poprawa warunków pracy polskich Opiekunek. Osób Starszych w Niemczech oraz zwiększenie szans na dobrą i
Wywiad z Dr. Iną Alber - socjologiem na Uniwersytecie w Getyndze / badającą stosunki polsko - niemieckie, m.in. pod kątem opieki nad osobami starszymi. Celem Alvias jest poprawa warunków pracy polskich
Bardziej szczegółowoKRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII. Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą.
KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą. KLASA I Semestr I Ocena dopuszczająca -Umie wykonać znak krzyża, -Zna niektóre modlitwy i wymaga dużej pomocy
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Za czym tęsknię? Jak znajdę szczęście?
SPIS TREŚCI Słowo wstępne 7 Za czym tęsknię? Jak znajdę szczęście? Czy szczęście jest zawsze tylko chwilowe? 12 Czy mam szukać swego szczęścia? A może szczęście samo mnie jakoś znajdzie? 15 Czy zadowolenie
Bardziej szczegółowoCelibat. Aspekty pedagogiczne i duchowe. Józef Augustyn SJ
Celibat Aspekty pedagogiczne i duchowe Józef Augustyn SJ Wydawnictwo WAM Kraków 2002 fdfd SPIS TREŒCI Jan Paweł II, TROSKA O FORMACJĘ SEMINARYJNĄ... 7 SŁOWO DO CZYTELNIKA... 9 WPROWADZENIE... 11 Rozdział
Bardziej szczegółowoa przez to sprawimy dużo radości naszym rodzicom. Oprócz dobrych ocen, chcemy dbać o zdrowie: uprawiać ulubione dziedziny sportu,
IMIENINY ŚWIĘTEGO STANISŁAWA KOSTKI- -Patrona dzieci i młodzieży (8 września) Opracowała: Teresa Mazik Początek roku szkolnego wiąże się z różnymi myślami: wracamy z jednej strony do minionych wakacji
Bardziej szczegółowo:00 VG 23 K136. Arsam N. - Prawo dotyczące uchodźców Główne postępowanie 1 Tłumacz
23.3.2013 11:00 VG 23 K136. Arsam N. - Prawo dotyczące uchodźców Główne postępowanie 1 Tłumacz Arsam N., 20 lat, urodzony w Iranie. Został tam aresztowany z powodu wykroczenia karnego. Podczas czasu spędzonego
Bardziej szczegółowo70. rocznica zakończenia II Wojny Światowej
70. rocznica zakończenia II Wojny Światowej, 11/05/2015 13:45, autor: Redakcja Bielawa Podobnie jak w całym kraju, tak i w Bielawie, 8 maja odbyły się obchody upamiętniające 70. rocznicę zakończenia II
Bardziej szczegółowoList do Rzymian podręcznik do nauki religii w drugiej klasie szkoły ponadgimnazjalnej razem 22 jednostki lekcyjne
List do Rzymian podręcznik do nauki religii w drugiej klasie szkoły ponadgimnazjalnej razem 22 jednostki lekcyjne Zagadnienia programowe Lekcja organizacyjna Tematyka Cele i treści szczegółowe Liczba lekcji
Bardziej szczegółowoStudium Katechetyczne Wychowując w Wierze tłumaczenie po Polsku. OBJAWIENIE W PIŚMIE ŚWIĘTYM I TRADYCJI
Polish FF Curriculum Translation in Polish Studium Katechetyczne Wychowując w Wierze tłumaczenie po Polsku. OBJAWIENIE W PIŚMIE ŚWIĘTYM I TRADYCJI 1. Objawienie: Pismo Św. i Tradycja a. Pismo Święte: Części,
Bardziej szczegółowoBoże spojrzenie na człowieka 1
Boże spojrzenie na człowieka 1 opracował: Artur Trzęsiok Knurów, 24 marca 2006 1 wersja beta 1 Wprowadzenie dla Animatora Człowiek nie może żyć bez miłości. Człowiek pozostaje dla siebie istotą niezrozumiałą,
Bardziej szczegółowoPiazza Soncino, Cinisello Balsamo (Milano) Wydawnictwo WAM, 2013
Tytuł oryginału Perché credo? Teksty Benedykta XVI Libreria Editrice Vaticana EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l., 2012 Piazza Soncino, 5-20092 Cinisello Balsamo (Milano) Wydawnictwo WAM, 2013 Konsultacja merytoryczna
Bardziej szczegółowoOlga Strembska, Duchowość w Polsce 16 (2014), ISSN 2081-4674, s. 244-245.
Duchowość w Polsce 16 (2014) ISSN 2081-4674 s. 244-245 Olga STREMBSKA JAK ŻYĆ PO CHRZEŚCIJAŃSKU? JAN PAWEŁ II ODPOWIADA NA NAJWAŻNIEJSZE PYTANIA opr. ks. Marek Chmielewski, Wydawnictwo AA, Kraków 2014,
Bardziej szczegółowoAnkieta. Instrukcja i Pytania Ankiety dla młodzieży.
Ankieta Instrukcja i Pytania Ankiety dla młodzieży www.fundamentywiary.pl Pytania ankiety i instrukcje Informacje wstępne Wybierz datę przeprowadzenia ankiety w czasie typowego spotkania grupy młodzieżowej.
Bardziej szczegółowoUSPRAWIEDLIWIENIE WYŁĄCZNIE PRZEZ WIARĘ
USPRAWIEDLIWIENIE WYŁĄCZNIE PRZEZ WIARĘ Lekcja 4 na 22 lipca 2017 Z Chrystusem jestem ukrzyżowany; żyję więc już nie ja, ale żyje we mnie Chrystus; a obecne życie moje w ciele jest życiem w wierze w Syna
Bardziej szczegółowoDEKALOG gdzie szukać informacji? YouCat KKK
gdzie szukać informacji? YouCat 348 351 KKK 2052 2082 Jacek Salij Dekalog o. Adam Szustak, Konferencje o Dekalogu Valerio Bocci Dziesięć przykazań wyjaśniane dzieciom Wiesława Lewandowska Pan Bóg nie robi
Bardziej szczegółowoZespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy. Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4 Opracowanie: mgr Violetta Kujacińska mgr Małgorzata Lewandowska Zasady: IZ może być ustna lub pisemna, IZ pisemną przekazujemy
Bardziej szczegółowoDo młodzieży O polskim katolicyzmie O przyszłym pokoleniu kapłanów O kulcie Najświętszego Serca Pana Jezusa...
Spis treści 238 Myśli zawsze ważne... 5 Życiorys kard. A. Hlonda... 7 Myśli noworoczne...18 Wielkopostne myśli... 20 O zadaniach kobiety... 22 O idei świętowojciechowej...24 O świadomym macierzyństwie...
Bardziej szczegółowoJAN PAWEŁ II DO POLSKICH UCZONYCH
JAN PAWEŁ II DO POLSKICH UCZONYCH (1978 2005) Słowo Założyciela Ks. Marian Piwko CR Wprowadzenie Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański Wybór i opracowanie Adam Wieczorek Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI. Wstęp 3.
SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje
Bardziej szczegółowoStudium biblijne numer 13. List do Efezjan 1,4. Andreas Matuszak. InspiredBooks
Studium biblijne numer 13. List do Efezjan 1,4 Andreas Matuszak InspiredBooks listopad 2013, dla niniejszego wydania Ver. 1.0 www.inspiredbooks.de List do Efezjan 1,4 Andreas Matuszak InspiredBooks Miłość
Bardziej szczegółowoEtyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk
Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece
Bardziej szczegółowoDlaczego chrześcijańskie wychowanie?
Dlaczego chrześcijańskie wychowanie? Wychowuj chłopca odpowiednio do drogi, którą ma iść, a nie zejdzie z niej nawet w starości Prz. 22,6 Rodzic w wychowaniu matka Anna poświęciła Samuela Bogu przed narodzeniem
Bardziej szczegółowoJAK ROZMAWIAĆ Z BOGIEM?
JAK ROZMAWIAĆ Z BOGIEM? wg Lucy Rooney, Robert Faricy SJ MODLITWA NA TYDZIEŃ DRUGI Skrucha i przyjęcie przebaczenia Pana Jezusa Dzień pierwszy Przeczytaj ze zrozumieniem fragment Pisma Świętego: Łk 18,
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA Z RELIGII. 1. Świadkowie Chrystusa
WYMAGANIA Z RELIGII 1. Świadkowie Chrystusa często nie przynosi go na lekcje. definiuje, czym jest lęk; określa sposoby odnoszenia się do Boga na wzór Jezusa. potrafi podać z nauczyciela zasady życia wspólnoty
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne oraz sposoby sprawdzania osiągnięć edukacyjnych ucznia dla drugiej klasy liceum ogólnokształcącego wg Wydawnictwa św.
Wymagania edukacyjne oraz sposoby sprawdzania osiągnięć edukacyjnych ucznia dla drugiej klasy liceum ogólnokształcącego wg Wydawnictwa św. Stanisława BM w Krakowie I. Wierność prawdzie. Wiara i rozum są
Bardziej szczegółowoChcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
Bardziej szczegółowonego wysiłku w rozwiązywaniu dalszych niewiadomych. To, co dzisiaj jest jeszcze okryte tajemnicą, jutro może nią już nie być. Poszukiwanie nowych
Od Autora Rozwój jakiejkolwiek dziedziny wiedzy polega na umiejętności rozwiązywania jej niewiadomych i wyjaśniania często zawiłych zagadek. Cieszy nas pokonywanie kolejnych barier i zdobywanie coraz to
Bardziej szczegółowoGeorge Augustin. Powołany do radości. Z przedmową. kardynała Waltera Kaspera. Przekład. Grzegorz Rawski
George Augustin Powołany do radości t wo j e ż y c i e w k ap ł a ń s t w i e Z przedmową kardynała Waltera Kaspera Przekład Grzegorz Rawski Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2015 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA
Bardziej szczegółowoOdpowiedzialne rodzicielstwo. Strumienie, 20 XI 2010 r.
Odpowiedzialne rodzicielstwo Strumienie, 20 XI 2010 r. Płodność miłości małżeńskiej (1) Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: «Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię» (Rdz 1, 26-18)
Bardziej szczegółowoCzy więc zakon unieważniamy przez wiarę? Wręcz przeciwnie, zakon utwierdzamy (Rzymian 3:31)
Lekcja 5 na 4 listopada 2017 Czy więc zakon unieważniamy przez wiarę? Wręcz przeciwnie, zakon utwierdzamy (Rzymian 3:31) W dniu 31 października 1517 r. Marcin Luter zawiesił swoje dziewięćdziesiąt pięć
Bardziej szczegółowoNa okładce i wewnątrz książki wykorzystano stacje Drogi Krzyżowej malowane na szkle autorstwa Ewy Skrzypiec (fot. Ewa Skrzypiec)
Wydawnictwo WAM, 2014 Korekta Magdalena Sokołowska Katarzyna Stokłosa Projekt okładki Andrzej Sochacki Na okładce i wewnątrz książki wykorzystano stacje Drogi Krzyżowej malowane na szkle autorstwa Ewy
Bardziej szczegółowoPięćdziesiątnica i Paruzja. 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja
Pięćdziesiątnica i Paruzja 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja Kontekst Odnowy DŚ został wylany w Odnowie na świat pełen poważnych podziałów, włącznie
Bardziej szczegółowoKryteria ocen z religii klasa IV
Kryteria ocen z religii klasa IV dopuszczający znajomość podstawowych modlitw chrześcijańskich: Ojcze nasz, Pozdrowienie Anielskie..., formuła spowiedzi świętej, warunki sakramentu pokuty, wyjaśnienie
Bardziej szczegółowoMsza św. z okazji 40-lecia działalności wspólnoty Wiara i światło (Ewangelia Mt 25,14-30) Wrocław, katedra 17 XI 2018
+ Józef Kupny Msza św. z okazji 40-lecia działalności wspólnoty Wiara i światło (Ewangelia Mt 25,14-30) Wrocław, katedra 17 XI 2018 Z pewnością wiele razy słyszeliśmy tę Ewangelię i może nam się wydawać,
Bardziej szczegółowoKoncepcja etyki E. Levinasa
Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie
Bardziej szczegółowoJesper Juul. Zamiast wychowania O sile relacji z dzieckiem
Jesper Juul Zamiast wychowania O sile relacji z dzieckiem Dzieci od najmłodszych lat należy wciągać w proces zastanawiania się nad różnymi decyzjami i zadawania sobie pytań w rodzaju: Czego chcę? Na co
Bardziej szczegółowoPrzed Festusem. Dzieje Ap. 25,1-12 Kwestie polityczne. Przed Agryppą. Dzieje Ap. 25,13-26,32 Król Agryppa i Berenika Mowa Pawła Reakcja Agryppy
Lekcja 12 na 22. września 2018 A Paweł na to: Dziękowałbym Bogu, gdyby, niedługo czy długo, nie tylko ty ale i wszyscy, którzy mnie dziś słuchają, stali się takimi, jakim ja jestem, pominąwszy te więzy
Bardziej szczegółowoBŁOGOSŁAWIONY KARL LEISNER wizjoner zjednoczonej Europy
Hans-Karl Seeger BŁOGOSŁAWIONY KARL LEISNER wizjoner zjednoczonej Europy Przekład Dariusz Leszczyński Wydawnictwo WAM Kraków 2010 Przedmowa W Kleve, moim mieście rodzinnym, mieszkałem niespełna kilkaset
Bardziej szczegółowoPozycja w rankingu autorytetów: 1
Imię: Karol Józef Nazwisko: Wojtyła Imiona rodziców: Ojciec Karol, Matka Emilia. Rodzeństwo: brat Edmund Miejsce urodzenia: Wadowice Kraj: Polska Miejsce zamieszkania: Wadowice, Kraków, Watykan. Miejsce
Bardziej szczegółowoXXVIII Niedziela Zwykła
XXVIII Niedziela Zwykła Dla wyeksponowania Bożej Mądrości wobec ludzkiego rozumu, Jezus buduje paradoksalną dysproporcję: za przykład stawia wielbłąda, zwierzę juczne, wytrwałe w pracy i wytrzymałe na
Bardziej szczegółowoUczeń spełnia wymagania na ocenę dopuszczającą, oraz: - wykazuje w jaki sposób powstała Biblia. - opisuje symbole Ewangelistów w sztuce sakralnej
WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Religia klasa 5 : oceny dopuszczająca i dostateczna : oceny dobra, bardzo dobra, celująca Uwaga dotycząca oceniania na każdym poziomie wymagań: Aby uzyskać kolejną,
Bardziej szczegółowoJames Martin SJ. Jezuicki przewodnik po prawie wszystkim. Przełożył Łukasz Malczak. wydanie drugie poprawione. Wydawnictwo WAM
James Martin SJ Jezuicki przewodnik po prawie wszystkim wydanie drugie poprawione Przełożył Łukasz Malczak Wydawnictwo WAM SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ I: SPOSÓB POSTĘPOWANIA 5 Czym jest duchowość ignacjańska
Bardziej szczegółowo7. Bóg daje ja wybieram
7. Bóg daje ja wybieram 1. CELE LEKCJI WYMAGANIA OGÓLNE wprowadzenie w problematykę powołania życiowego i chrześcijańskiego powołania do świętości. 2. TREŚCI NAUCZANIA WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE uczeń: po lekcji
Bardziej szczegółowoKRYTERIA OCEN Z RELIGII
KRYTERIA OCEN Z RELIGII Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: posiada religijne wykraczające poza program nauczania i potrafi je zaprezentować, jest bardzo aktywny na lekcji, chętnie włącza się w dyskusje
Bardziej szczegółowoODKRYWCZE STUDIUM BIBLIJNE
ODKRYWCZE STUDIUM BIBLIJNE EWANGELI JANA 6:44-45 Nikt nie może przyjść do mnie, jeżeli go nie pociągnie Ojciec, który mnie posłał, a Ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym. Napisano bowiem u proroków: I będą
Bardziej szczegółowoJezus przed swoim ukrzyżowaniem w modlitwie do Ojca wstawiał się za swoimi uczniami (i za nami).
Lekcja 3 na 20 października 2018 A nie tylko za nimi proszę, ale i za tymi, którzy przez ich słowo uwierzą we mnie. Aby wszyscy byli jedno, jak Ty, Ojcze, we mnie, a Ja w tobie, aby i oni w nas jedno byli,
Bardziej szczegółowoBóg Ojciec kocha każdego człowieka
1 Bóg Ojciec kocha każdego człowieka Bóg kocha mnie, takiego jakim jestem. Raduje się każdym moim gestem. Alleluja Boża radość mnie rozpiera, uuuu (słowa piosenki religijnej) SŁOWA KLUCZE Bóg Ojciec Bóg
Bardziej szczegółowoŹródło: ks. Andrzej Kiciński,,Historia Światowych Dni Młodzieży * * *
W Niedzielę Palmową u 1984 na zaproszenie Papieża zgromadziła się w Rzymie młodzież z całego świata: w Roku Odkupienia, obchodząc «Jubileusz młodzieży», a w 1985 Międzynarodowy Rok Młodzieży. W Niedzielę
Bardziej szczegółowoRodzice mają obowiązek zgłosić dziecko w biurze parafialnym przynajmniej trzy tygodnie przed chrztem, aby omówić sprawy związane z udzieleniem chrztu
SAKRAMENTY - SAKRAMENT CHRZTU (KKK 1213) Chrzest święty jest fundamentem całego życia chrześcijańskiego, bramą życia w Duchu (vitae spiritualis ianua) i bramą otwierającą dostęp do innych sakramentów.
Bardziej szczegółowoSkłada się on z czterech elementów:
Asertywność umiejętność powiedzenia nie, odmowy lub obrony własnych postaw, granic, psychologicznych w taki sposób, aby z jednej strony nie odczuwać wyrzutów sumienia, że sie powidzialo nie, kiedy ktoś
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania z religii klasa VII. Błogosławieni, którzy szukają Jezusa. Wydawnictwo Jedność. Ocena celująca:
Kryteria oceniania z religii klasa VII Błogosławieni, którzy szukają Jezusa Wydawnictwo Jedność Ocena celująca: Samodzielnie i twórczo wyjaśnia, że wiara jest wejściem w osobistą relację z Bogiem Charakteryzuje
Bardziej szczegółowoPismo Święte podstawowym źródłem treści w programach. Kościoła Zielonoświątkowego w RP
Pismo Święte podstawowym źródłem treści w programach nauczania biblijnego Kościoła Zielonoświątkowego w RP Podstawa Programowa katechezy zielonoświątkowej Za podstawowe źródło treści oraz główną przesłankę
Bardziej szczegółowoADORACJA EUCHARYSTYCZNA
ADORACJA EUCHARYSTYCZNA Gdy w środowisku chrześcijańskim mówi się o adoracji, spontanicznie i słusznie myślimy o adoracji Najświętszego Sakramentu. Ona jest źródłem i uprzywilejowanym miejscem wszelkiej
Bardziej szczegółowoFundacja Pro Memoria Problemy współczesności
Problemy współczesności Obecnie przeżywamy okres, w którym ludzkość znalazła się w stadium dotychczas nieznanych, wielkich problemów cywilizacyjnych. Jesteśmy świadkami nagromadzenia się przeróżnych trudności,
Bardziej szczegółowoSEMINARIUM ODNOWY W DUCHU ŚWIĘTYM
SEMINARIUM ODNOWY W DUCHU ŚWIĘTYM Tydzień wprowadzający Bóg nas "...wezwał świętym powołaniem nie na podstawie naszych czynów, lecz stosownie do własnego postanowienia i łaski, która nam dana została w
Bardziej szczegółowoDlaczego bywa ciężko i jak nabierać sił?
Dlaczego bywa ciężko i jak nabierać sił? Dwie rzeczywistości Dobro i zło Inicjatywa królestwa światłości Inicjatywa królestwa światłości Chrześcijanin Zaplecze Zadanie Zaplecze w Bogu Ef. 1, 3-14 Wszelkie
Bardziej szczegółowoJan Paweł II JEGO OBRAZ W MOIM SERCU
Jan Paweł II JEGO OBRAZ W MOIM SERCU Jan Paweł II Jan Paweł II właściwie Karol Józef Wojtyła, urodził się 18 maja 1920 w Wadowicach, zmarł 2 kwietnia 2005 w Watykanie polski biskup rzymskokatolicki, biskup
Bardziej szczegółowoLectio Divina Rz 5,12-21
Lectio Divina Rz 5,12-21 1. Czytanie Prowadzący: wezwijmy Ducha św.: Przybądź Duchu Święty... - weźmy do ręki Pismo św.. - Słuchając jak w Kościele śledźmy tekst, aby usłyszeć, co chce nam dzisiaj Jezus
Bardziej szczegółowoJAN PAWEŁ II JAN PAWEŁ
JAN PAWEŁ II Spis treści Życie przed wyborem na papieża Pontyfikat Zwyczaje Jana Pawła II Nagrody i wyróżnienia Ostatnie Dni Podsumowanie Dlaczego powinien być patronem naszej szkoły? Życie przed wyborem
Bardziej szczegółowoPodziękowania naszych podopiecznych:
Podziękowania naszych podopiecznych: W imieniu swoim jak i moich rodziców składam ogromne podziękowanie Stowarzyszeniu za pomoc finansową. Dzięki działaniu właśnie tego Stowarzyszenia osoby niepełnosprawne
Bardziej szczegółowoSytuacja zawodowa pracujących osób niepełnosprawnych
Sytuacja zawodowa pracujących osób niepełnosprawnych dr Renata Maciejewska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie Struktura próby według miasta i płci Lublin Puławy Włodawa Ogółem
Bardziej szczegółowo5 WSTĘP Co zabrać ze sobą? Po drugim tygodniu Ćwiczeń duchownych, który oddajemy do Państwa rąk, to kolejny trzeci już tom z minikolekcji rekolekcyjne
5 WSTĘP Co zabrać ze sobą? Po drugim tygodniu Ćwiczeń duchownych, który oddajemy do Państwa rąk, to kolejny trzeci już tom z minikolekcji rekolekcyjnej: Co zabrać ze sobą? przygotowanej przez jezuickie
Bardziej szczegółowoAuschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci
DZIEŃ PIERWSZY Auschwitz historia, pamięć i edukacja Nauczanie o Holokauście w autentycznym miejscu pamięci Europejskie seminarium dla nauczycieli Kraków Auschwitz-Birkenau 7-13 października 2007 Niedziela,
Bardziej szczegółowo- uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy
Kryteria oceniania z religii klasa II gimnazjum Ocena celująca - uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy - twórczo rozwija własne uzdolnienia oraz dba o
Bardziej szczegółowoAlbert Camus ( ) urodził się w Algierii w rodzinie robotniczej, zginął w wypadku samochodowym pod Paryżem w 1960 roku;
"Dżuma" Camusa jako powieść paraboliczna Albert Camus (1913 1960) urodził się w Algierii w rodzinie robotniczej, zginął w wypadku samochodowym pod Paryżem w 1960 roku; był wybitnym pisarzem (otrzymał Nagrodę
Bardziej szczegółowoMedytacja chrześcijańska
Z TRADYCJI MNISZEJ 5 John Main OSB Medytacja chrześcijańska John Main OSB Medytacja chrześcijańska Konferencje z Gethsemani przekład Teresa Lubowiecka Spis treści Wstęp...7 Pierwsza Konferencja...9 Druga
Bardziej szczegółowoSłowo Życia Wrzesień 2010
Słowo Życia Wrzesień 2010 Nie mówię ci, że aż siedem razy, lecz aż siedemdziesiąt siedem razy (Mt 18,22) Wysłuchawszy z ust Jezusa wiele wspaniałych rzeczy, Piotr stawia Mu pytanie: "Panie, ile razy mam
Bardziej szczegółowoImmanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z
Bardziej szczegółowoTytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane postawy Uwagi
Rozkład materiału do podręcznika W rodzinie dla 3 klasy liceum oraz 4 technikum zgodnego z Programem nauczania religii nr AZ-4-01/10 (liceum) oraz AZ-6-01/10 (technikum) Grupa tematyczna Tytuł jednostki
Bardziej szczegółowoJAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI
JAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI ŻEBY WYNIOSŁO Z NIEJ JAK NAJWIĘCEJ KORZYŚCI www.sportowywojownik.pl KORZYŚCI - DLA DZIECI: Korzyści, jakie książka Sportowy Wojownik zapewnia dzieciom, można zawrzeć
Bardziej szczegółowoTemat: Sakrament chrztu świętego
Temat: Sakrament chrztu świętego UWAGA! Do spotkania należy przygotować obrzędy chrztu świętego (powinny być dostępne w zakrystii) oraz w miarę możliwości drugą część spotkania przeprowadzić w kościele
Bardziej szczegółowoISBN
wydawnictwo wam Wydawnictwo WAM, 2018 Opieka redakcyjna: Kama Hawryszków Redakcja: Michał Knura Korekta: Dariusz Godoś, Katarzyna Stokłosa Projekt okładki: Agata Hanuszkiewicz Skład: Lucyna Sterczewska
Bardziej szczegółowoEwangelia z wyspy Patmos
Ewangelia z wyspy Patmos Lekcja 1 na 5. stycznia 2019 Błogosławiony ten, który czyta, i ci, którzy słuchają słów proroctwa i zachowują to, co w nim jest napisane; czas bowiem jest bliski (Objawienie 1:3)
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA MIĘDZY RODZICAMI A DZIEĆMI. PRZEDSTAWIENIE WYNIKÓW PRZEPROWADZONYCH BADAŃ.
Maria Krawczyk Grażyna Matkowska PPP-P Nr 3 Częstochowa KOMUNIKACJA MIĘDZY RODZICAMI A DZIEĆMI. PRZEDSTAWIENIE WYNIKÓW PRZEPROWADZONYCH BADAŃ. Nie można stworzyć kompletnego poradnika dla rodziców na temat
Bardziej szczegółowoList Pasterski na Adwent AD 2018
List Pasterski na Adwent AD 2018 Czuwajcie, bo nie wiecie, kiedy czas ten nadejdzie (Mk 13, 33) Umiłowani w Chrystusie Bracia i Siostry Narodowego Kościoła Katolickiego, Kiedy wraz z dzisiejszą niedzielą
Bardziej szczegółowoŚwięty Ʀ8*Ɗ5 : Ojciec # 3 "5 " - # & 35 Pio 1
Święty Ojciec Pio 1 3 Wydawnictwo WAM Księża Jezuici, 2017 Opieka redakcyjna: Klaudia Adamus Opracowanie: Izabela Izdebska Korekta: Dorota Trzcinka Projekt okładki: Andrzej Sochacki Leon Wyczółkowski,
Bardziej szczegółowoCZyM SĄ ĆwICZENIA DUChOwNE
Spis treści Wstęp... 5 Czym są Ćwiczenia duchowne Mieczysław Bednarz SJ Całościowa wizja Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli... 13 Istota Ćwiczeń duchownych... 14 Przeżycie Ćwiczeń duchownych... 18
Bardziej szczegółowoStudium biblijne numer 12. Prawdziwa religia. Andreas Matuszak. InspiredBooks
Studium biblijne numer 12. Prawdziwa religia Andreas Matuszak InspiredBooks październik 2013, dla niniejszego wydania Ver. 1.0 www.inspiredbooks.de Prawdziwa religia Andreas Matuszak InspiredBooks 4 Prawdziwa
Bardziej szczegółowoSZKOLENIE INSTYTUT STUDIÓW NAD RODZINĄ IM. ABP. KAZIMIERZA MAJDAŃSKIEGO LIDERÓW POLONIJNYCH W ZAKRESIE DORADZTWA
INSTYTUT STUDIÓW NAD RODZINĄ IM. ABP. KAZIMIERZA MAJDAŃSKIEGO I POLSKA MISJA KATOLICKA W ANGLII zapraszają na SZKOLENIE LIDERÓW POLONIJNYCH W ZAKRESIE DORADZTWA RODZINNEGO POMAGAM SOBIE-POMAGAM INNYM pod
Bardziej szczegółowom ê s k i e s e r c e _
mêskie serce_ Grzegorz Kramer SJ mêskie serce_ z dziennika Banity Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Wydawnictwo WAM Księża Jezuici, 2016 Redakcja: Zofia Palowska Korekta: Dariusz Godoś Projekt okładki: Jakub
Bardziej szczegółowo