Wydawnictwo WAM, Kraków, ul. Kopernika 26. Barbara Borowska. Joanna Wysocka-Panasiewicz

Transkrypt

1

2

3

4 Wydawnictwo WAM, Kraków, ul. Kopernika 26 Redakcja Barbara Borowska Projekt okładki Joanna Wysocka-Panasiewicz Z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej ze środków Republiki Federalnej Niemiec Mit finanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit aus Mitteln der Bundesrepublik Deutschland Zdjęcia udostępnione przez Dział Dokumentacji Mechanicznej Archiwum Państwowego Muzeum w Oświęcimiu ISBN NIHIL OBSTAT. Przełożony Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego ks. Adam Żak SJ, Kraków, dn. 11 lutego 1998 r., l.dz. 36/98.

5 Człowiek patrzy na to, co widoczne dla oczu, Pan natomiast patrzy na serce (1 Sm 16,7) Pracę tępoświęcam ofiarom Auschwitz

6

7 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA WPROWADZENIE Część pierwsza BIOGRAFIA I. Wstęp Źródła Wiarygodny? II. Zasadnicze etapy życia ( ) Katolickie dzieciństwo ( ) Zerwanie ze środowiskiem rodzinnym ( ) Nowy dom wśród kolegów w korpusie ochotniczym Mord kapturowy w Parchim Więzienie i refleksja nad sobą ( ) U Artamanów ( ) III. Służba w SS: samowiedza i pierwsze zadania ( ) Wstąpienie do SS BormanniHimmler Samoświadomość SS a) Streszczona przez Hössa b) Fanatyczna wiara c) Zakon SS d) Moralność SS e) Obozy koncentracyjne dla wrogów państwa f) Słowianie g) Żydzi h) Cyganie i) Chrześcijaństwo

8 j) Wierność Führerowi k) Bóg? W Dachau a) Wobec wroga za drutami b) Współczucie c) Źli i dobrzy strażnicy d) Kamienna maska e) Dlaczego Höss nie oponuje? f) Świadectwa Sachsenhausen a) Faza konsolidacji b) Twarde prawa wojny IV. Komendant w Auschwitz Moje główne zadanie Stosunek Hössa do jego kolegów z SS a) Koleżeństwo b) Stosunek do przełożonych w ramach SS c) Stosunek do kolegów z SS w Auschwitz Stosunek Hössa do więźniów a) Zewnętrzne warunki zakwaterowania b) Praca więźniów c) Traktowanie więźniów d) Eksperymenty medyczne e) Prywatni więźniowie f) Nielegalne wzbogacenie? Endlösung a) Zadanie b) Spojrzenie na ofiary c) Wyrzuty sumienia d) Wytrwał pomimo rozterek Życie prywatne a) Idylla b) Przestrzeń mieszkalna c) Hedwig Höss d) Afery miłosne

9 e) Dzieci f) Homoseksualista? g) Konie V.Kres Koniec świata Proces zbrodniarzy wojennych a) Gotowość do złożenia zeznań b) W Norymberdze c) W Krakowie d) W Warszawie Nawrócenie a) Powrót do człowieczeństwa b) Spowiedź c) Ostatnia droga ILUSTRACJE Część druga ANTROPOLOGICZNO-TEOLOGICZNA ANALIZA BIOGRAFII Część druga A BÓG A ZŁO. ROZWAŻANIA FUNDAMENTALNE I. Wstęp II. Struktura dobra Podejście metodyczne do pierwotnej dobroci człowieka Powołanie do miłości a) Przedpierwotna podatność b) Twarza w twarz c) Szczere nieskończone pragnienie Świat ilya a) Miłość wcielona w konkret b) Język Współżycie społeczne a) Poważanie b) Władza

10 5. Wymiar boski a) Illéité b) Świat jako dzieło stworzenia c) Lud Boży Potrafić umierać III. Odpadnięcie od dobra Zło istnieje a) Jak objawia się zło? b) Przyczyna możliwości odstępstwa od absolutnego dobra Odwrócenie się odboga a) Lęk przed śmiercia, który przychodzi z zewna trz b) Rozpacz, wewnętrzna strona lęku c) Dalekość Boga d) Wolność IV. Struktura zła Pan i niewolnik BYCIE jako fundamentalny idol Rozszczepienie Skłonność do zła a grzech pierworodny Idoliczny stosunek do świata a) Moc sfery zmysłowej b) Ideologia Idoliczna relacja do człowieka a) Próba zapewnienia sobie akceptacji b) Próba usunięcia wymiaru nieskończoności przez urzeczowienie c) Próba wyeliminowania Innego Idoliczna relacja do Boga a) Bóg w obrazie świata b) Bóg w praktyce religijnej Sumienie immanentne systemowi a) Wyła czony głos sumienia b) Idoliczne sumienie do wewna trz c) Idoliczne sumienie na zewna trz

11 9. Niszczycielska wybujałość zła V. Wybawienie Roszczenie Boga a) Wyrzut sumienia b) Spotkanie Boga c) Lęk przed decyzja Objawienie Boga a) Wydarzenie Objawienia b) Przekazywanie Objawienia c) Poznanie grzechu Nawrócenie a) Rewolucja serca b) Wina i pokuta c) À-Dieu d) Przebaczenie e) Nowa droga f) Po śmierci? Cywilizacja miłości a) Jednostronnie głoszony pokój b) Przemoc podyktowana miłościa c) Lud Boży Część druga B INTERPRETACJA ŚWIADECTW BIOGRAFICZNYCH I. Wstęp II. Droga do postawy idolicznej Miłość zakłada miłość a) Przedpierwotna relacja do Boga b) Ludzkie pośrednictwo c) Zamkniętość d) Odpowiedzialność e) Nadużycie religii Wyłamanie się a) Żołnierz z powołania b) Płomień wiary wygasa

12 3. Decyzja a) Kryzys b) Ucieczka w BYCIE c) Decyzja sumienia? d) Nowa orientacja e) Ale co w tej orientacji było fałszywego? III. Życie w uzależnieniu od idola Religijność idoliczna a) Teoretyczne odpowiedzi na tęsknotę religijna b) Wymiar osobowy tęsknoty religijnej Główne zadanie a) Od celu życia do głównego zadania b) Opętanie Sumienie a) Zobojętnienie b) Wyrzuty sumienia i zwycięstwo sumienia idolicznego c) Uzasadnienie d) Anonimowy chrześcijanin? Wyobcowanie a) Wyobcowanie względem ofiar b) Wyobcowanie względem swoich c) Wyobcowanie względem siebie samego d) Wyobcowanie względem rzeczowego postrzegania rzeczywistości IV. Droga wyprowadzająca z uzależnienia od idola Załamanie się systemu idolicznego a) Trwanie b) Krytyka c) Odrzucenie Nawrócenie a) Odnalazłem mego Boga b) Wyznanie winy c) Odpuszczenie d) Skrucha i zadośćuczynienie e) Odpowiedzialność Kościoła wobec ofiar

13 EPILOG ANEKS Skróty Skróty cytowanych prac Wykaz źródeł i literatury A. Materiały dotycza ce biografii Rudolfa Hössa B. Literatura filozoficzno-teologiczna Streszczenie angielskie

14

15 PRZEDMOWA Od 1996 roku dzień 27 stycznia dzień wyzwolenia obozu zagłady Auschwitz-Birkenau obchodzony jest w Niemczech jako narodowy dzień pamięci ofiar nazizmu. Słowo Auschwitz stało się symbolem moralnej katastrofy niemieckiej jeśli zgoła nie europejskiej kultury w XX wieku. Po Auschwitz świat jest już inny, niż był dawniej, i nieskończenie większa stała się nasza odpowiedzialność za godność człowieka, za pokój i pojednanie, ale też nieskończenie bardziej palące stało się pytanie o Boga 1. Niniejsza praca wynikła z mojego pragnienia, abym jako Niemiec po Auschwitz mógł przyczynić sięjakoś do sprawy pokoju. Bez tego jej Sitz im Leben (osadzenia w realiach życiowych), które poniżej pragnę krótko opisać, nie można jej we właściwy sposób zrozumieć. Jako ochotnik ruchu Aktion Sühnezeichen-Friedensdienste (Akcja Znaków Pokuty/Służba dla Pokoju) przebywałem w latach po maturze prawie przez półtora roku w Izraelu i przez większość tego czasu pracowałem w domu dla dzieci fizycznie upośledzonych. W ramach przygotowania do tej służby byliśmy wtedy również w Polsce, przede wszystkim na terenie byłego obozu Auschwitz w Oświęcimiu. Od tamtego czasu temat ten nie schodzi mi z myśli. Jako wikary w Mönchengladbach uczestniczyłem w latach w pracach zarządu tamtejszego Towarzystwa Współpracy Chrześcijańsko-Żydowskiej. Jeszcze w r przy okazji pobytu w Polsce poznałem w Oświęcimiu ks. Jerzego Brońkę i powziąłem wtedy myśl, aby zamieszkać na jakiś czas w Oświęcimiu i na miarę swoich możliwości być znakiem pojednania. Myśl ta ziściła się w roku 1990 dzięki życzliwemu stanowisku mojego ówczesnego, niestety jużśp. biskupa Klausa Hemmerle, ordynariusza Akwizgranu, i metropolity krakowskiego kard. Franciszka Macharskiego. 1 Podkreślenie niektórych słów w tekście, a także w cytatach, za pomocą kursywy pochodzi jeśli nie zaznaczono inaczej od autora niniejszej pracy i ma służyć uwypukleniu pewnych myśli przewodnich. Słowo Bóg pisane jest zawsze kursywą z wyjątkiem cytatów i miejsc, w których występuje ono w sensie ideologicznym. 15

16 Od tego czasu mieszkam w Oświęcimiu, w parafii pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i dzielę dzień powszedni z ludźmi żyjącymi i pracującymi w tym 50-tysięcznym mieście. Pamięć o Auschwitz nie określa (poza terenem Muzeum) jego codzienności, ale odciska wyraźne piętno na wszystkich niemal świeckich i religijnych uroczystościach i na większości kontaktów z cudzoziemcami. Wielu starszych ludzi pamięta czasy wojny, a młodsi opowieści swoich rodziców i dziadków. W okresie Bożego Narodzenia w parafii odbywa się Opłatek dla byłych więźniów. Doświadczanie tego wzajemnego przenikania się Auschwitz i normalnego życia jest dla mnie bardzo ważne. Zależało mi na tym, aby na temat mojej pracy Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz rozmawiać również z byłymi więźniami nie tylko w celu uzyskania merytorycznych informacji, ale także dla zweryfikowania mojego punktu widzenia. Moi najważniejsi interlokutorzy w tym przedmiocie mieszkają w Oświęcimiu. Pan Kazimierz Smoleń, po wojnie student prawa na KULu, na zlecenie sędziego śledczego w procesie Hössa, dr. Jana Sehna, opracowywał akta tego procesu; potem był dyrektorem Państwowego Muzeum Oświęcim- Brzezinka i długoletnim wiceprezesem Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego. Przedyskutowałem z nim całą część historyczną niniejszej pracy. Do założycieli Muzeum należy pan Tadeusz Szymański, który dziś jeszcze mieszka na jego terenie; w r otrzymał on za swoją działalność na polu niemiecko-polskiego pojednania Krzyż Zasługi Republiki Federalnej Niemiec. Pan Adam Jurkiewicz, przywieziony do obozu w pierwszym transporcie, pracował jako więzień w stajni, gdzie Höss często przychodził. Pani Zofia Pohorecka była mi pomocna w poszukiwaniu dokumentów w archiwum Muzeum, przede wszystkim zaś wspierała moralnie moje przedsięwzięcie. Wszystkim im dziękuję serdecznie za pomoc! Pani Halina Birenbaum, która przebywała w obozie jako dziecko, mieszka obecnie w Izraelu i często odwiedza Oświęcim. Myśląc o ofiarach, napisała ona: Ich walki, cierpienie i śmierć to pryzmat, przez który widzę i mierzę wszystko 2. Tej perspektywie chciałbym również ja w miarę swoich sił być wierny. 2 H. BIRENBAUM, Jak można w słowach. Wybór wierszy, Centrum Dialogu, Kraków- Oświęcim 1995, nr

17 Dziękuję pracownikom Państwowego MuzeumOświęcim-Brzezinka za chętną i wszechstronną pomoc, zwłaszcza w zakresie poszukiwań archiwalnych. W r ukończyłem kurs dla przewodników po Muzeum. Od początku miałem też kontakt z różnymi grupami, które odwiedzały Auschwitz i przeważnie pozostawały pod głębokim wrażeniem tego, co tu ujrzały. Tematu Auschwitz nie można należycie pojąć, jeśli nie ugodzi on człowieka w samo centrum jego duszy. Dla mnie stał się on również doświadczeniem religijnym. Bardzo pomocne było mi przy tym życie religijne w Oświęcimiu. Można tam zawsze znaleźć miejsca modlitwy, i czułem, jak modlitwa mojej parafii mnie wspiera. Niemal każdego tygodnia chodziłem po rozległym terenie byłego obozu w Brzezince i pytałem w duszy: Czego Wy, ofiary, ode mnie oczekujecie? Co mam, Boże, czynić? Gdyby nie częsta modlitwa, prawdopodobnie nie udźwignąłbym tego brzemienia, jakim było codzienne pytanie siebie o moją odpowiedzialność po Auschwitz. W ten sposób coraz jaśniejsza stawała się we mnie świadomość tej odpowiedzialności, a zarazem rosło głębokie zaufanie do wierności Boga. Jednocześnie z zamieszkaniem w Oświęcimiu rozpocząłem studia na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Kiedy powiedziałem memu przyszłemu promotorowi ks. Adamowi Kubisiowi, profesorowi eklezjologii i teologii fundamentalnej, że chciałbym pisać coś na temat Auschwitz, zaproponował mi, abym się zajął autobiografią Rudolfa Hössa. Ks. prof. Kubiś, który pamiętał jeszcze wyraźnie swoje doświadczenia z Niemcami podczas wojny, pracował po wojnie jako wikary przez pewien czas m.in. w Oświęcimiu i w Wadowicach. W latach pięćdziesiątych wyszły w Polsce w przekładzie zapiski Hössa. Zarówno one, jak i fakt spowiedzi Hössa wywarły na młodym kapłanie głębokie wrażenie. Jestem księdzu prof. Kubisiowi bardzo wdzięczny za podsunięcie mi tego tematu. Było dla mnie rzeczą ważną, aby biografią Hössa zajmować się niejako w imieniu ofiar, które mnie pytają: Czy rozumiesz, jak coś takiego było możliwe? Ks. prof. Kubiś prosił mnie, abym postarał się o współpracę niemieckiego profesora. Tak więc współpromotorem niniejszej pracy został ks. Bernhard Casper, profesor chrześcijańskiej filozofii religii na wydziale teologii katolickiej uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim. Praca ta jest zatem od samego początku, już z racji swojej genezy, dziełem niemiecko- 17

18 polskiej współpracy. Księdzu prof. Casperowi jestem bardzo wdzięczny za pełną zaangażowania opiekę naukową. Szczególnie pomogło mi wprowadzenie w filozofię Emmanuela Lévinasa Żyda, który poszukiwał odnowienia myśli filozoficznej po Auschwitz. Odczuwam wielką wdzięczność wobec Lévinasa, którego dane mi było poznać tylko poprzez jego dzieła. Wgłębianie się w studium jego filozofii było dla mnie jakby szkołą miłości. Jego temat jest również moim tematem: Jak można ocalić miłość? Wychodząc od jego myśli mogłem łatwo w teologicznej części pracy opisać wzajemny stosunek chrześcijan i Żydów tak, aby był on wolny od konfrontacji i oznaczał wzajemne wzbogacenie. Chciałem też przez to być wierny zasadniczemu zwrotowi, jakiego Kościół katolicki, wstrząśnięty faktem Auschwitz, dokonał na Soborze Watykańskim II w swoim stosunku do judaizmu 3. Praca ta jest jakby uczestnictwem w żywej rozmowie. Pragnie ona wraz z tymi, którzy zostali dotknięci rzeczywistością Auschwitz, zrozumieć, jak coś takiego było możliwe, i przyczynić siędo budowania pogodniejszej przyszłości. Dlatego jest ona z natury rzeczy czymś nie w pełni zakończonym i otwartym na krytykę. W tę rozmowę wnoszę siebie z moją własną tożsamością. Nie jestem historykiem ani psychologiem, socjologiem czy politykiem, lecz katolickim teologiem i kapłanem. Moje pytanie brzmi: Jak wiara ma się do życia, jak życie ma się do wiary? Moim tematem jest spotkanie mojej chrześcijańskiej wiary z rzeczywistością Auschwitz. Czy światło wiary może rozjaśnić znaczenie tego, co się tutaj wydarzyło? Czy z kolei to, co się tutaj wydarzyło, rzuca jakieś nowe światło lub cień na znaczenie wiary? Dlatego praca ta jest również walką o moją własną tożsamość i pytaniem o wiarę mego Kościoła. Höss został wychowany po katolicku, a jego ojciec ślubował, że zostanie on kapłanem. Zawód, jakiego doznał ze strony katolickiego środowiska, sprawił, że począł szukać sensu życia gdzie indziej i w końcu stał się pełnym misjonarskiego zapału narodowymsocjalistą. W polskim więzieniu powrócił do wiary katolickiej. W jakim sensie wiara czy konkretna praktyka kościelna zostaje przez to zakwestionowana lub potwierdzona? Pracę tę rozumiem jako przyczynek 3 Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate z Na temat prehistorii tego dokumentu por. komentujący wstęp prał. Johannesa ÖSTERREICHERA w: Lexikon für Theologie und Kirche, Das Zweite Vatikanische Konzil, t. II, Freiburg (Br.)/Basel/Wien 1967, s

19 do rachunku sumienia, do którego Kościół jest wezwany u schyłku drugiego tysiąclecia po narodzeniu Chrystusa 4.Żadna poważna refleksja nad rolą chrześcijaństwa w Europie nie może przejść obojętnie obok Auschwitz. Ale chodzi mi nie tylko o Kościół. Chodzi o ludzi w Europie, na naszej kuli ziemskiej, i o fundamenty, jakich potrzebujemy, aby móc współżyć ze sobą w pokoju. Napisałem tę pracę, aby pomóc na bazie pamięci o czasie, który nas rozdzielił, budować przyszłość, która nas połączy. Z niezmierzoną grozą Auschwitz nie uporamy się nigdy. Ale podobnie jak Auschwitz składało się z wielu małych kroków, tak ja swoim małym krokiem chciałbym się przyczynić do tworzenia pokoju w poczuciu odpowiedzialności wobec wczorajszych i potencjalnych jutrzejszych ofiar, w poczuciu odpowiedzialności wobec Boga. Szalom! Oświęcim, Wielkanoc 1996 r. Niniejsza praca jest pełnym przekładem mojej rozprawy doktorskiej, nosza cej tytuł: Gott und das Böse im Hinblick auf die Biografie und die Selbstzeugnisse von Rudolf Höss, kommandant von Auschwitz [Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz], napisanej na Wydziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w ramach seminarium naukowego z teologii fundamentalnej pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Bernharda Caspera (Alberts-Ludwigs- Universität Freiburg) i ks. prof. dr. hab. Adama Kubisia (PAT) w Krakowie w 1996 roku. 4 Gdy zatem zbliża się ku końcowi drugie tysiąclecie chrześcijaństwa, jest rzeczą słuszną, aby Kościół w sposób bardziej świadomy wziął na siebie ciężar grzechu swoich synów, pamiętając o wszystkich tych sytuacjach z przeszłości, w których oddalili się oni od ducha Chrystusa i od Jego Ewangelii i zamiast dać świadectwo życia inspirowanego wartościami wiary ukazali światu przykłady myślenia i działania, będące w istocie źródłem antyświadectwa i zgorszenia Jan Paweł II, Tertio millenio adveniente, list apostolski z , nr

20 Niemiecka wersja tejże pracy została opublikowana w Lipsku (Benno Verlag) w 1997 roku pt. Und Sie hatten nie Gevissensbisse? Die Biografie von Rudolf Höss, Kommandant von Auschwitz, und die Frage nach seiner Verantwortung vor Gott und den Menschen. Część antropologiczno-teologiczna została wydana przez Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w 1997 roku pt. Bóg a zło. Refleksja antropologiczno-teologiczna.

21 WPROWADZENIE Teologia, mówienie o Bogu, jest zawsze owocem spotkania się ze sobą wiary i życia. Wiara rozświetla życie, życie zadaje pytania wierze. Niniejsza praca z zakresu teologii fundamentalnej, zatytułowana: Bóg a zło w świetle biografii i wypowiedzi Rudolfa Hössa, komendanta Auschwitz, jest owocem mojego spotkania jako wierzącego chrześcijanina ze świadectwami o Auschwitz. Układ pracy jest oparty na następującej koncepcji: W części 1, będącej przedstawieniem historycznym, staram się możliwie rzeczowo opisać życie, z którym w tej pracy ma być skonfrontowana wiara. Nie chciałem być twórcą jakiejś teologii po Auschwitz, który nie zna konkretów tego miejsca. W tej części powstrzymujęsię od jakichkolwiek sądów wartościujących. Chodzi tu przede wszystkim o dostrzeżenie,co się w życiu Rudolfa Hössa wydarzyło i jak on sam to interpretował. Obfitość cytatów ma umożliwić dotarcie z maksymalnym autentyzmem do jego samoświadomości. Oceną zajmuje się część 2 pracy. Aspekt krytyczny w tej pierwszej części wyraża się głównie tym, że działalność Hössa zostaje tu ukazana również z perspektywy ofiar. Część 2 jest próbą antropologiczno-teologicznej analizy biografii, dokonanej dwustopniowo. Najpierw następuje fundamentalna refleksja (część 2a) jeszcze bez odniesienia wprost do Auschwitz na temat Bóg a zło z perspektywy wiary. W ten sposób w dwóch pierwszych częściach pracy (1 + 2A) przedstawione są spotykające się bieguny: rzeczywistość Auschwitz i perspektywa wiary. Dopiero potem dochodzi jako część 2B bezpośrednia interpretacja świadectw dotyczących biografii Rudolfa Hössa. Ta przejrzysta konstrukcja ma ułatwić Czytelnikowi śledzenie toku myślowego autora i ewentualnie zachowanie krytycznego dystansu, który pozwoli mu wytworzyć sobie własny pogląd. Pomimo to w pracy tej od samego początku przenikają się wzajemnie metodycznie pośrednio życie i wiara, zanim jeszcze nastąpi w trzeciej części ich zestawienie ze sobą. Część filozoficzno-teologiczną (2A) napisałem po zapoznaniu się z materiałem źródłowym. Także Emmanuel Lévinas rozumie wyraźnie swoją filozofię, na której w znacznej mierze się opieram, jako filozofię po Auschwitz. Problemy, wynikające ze 21

22 spotkania z Auschwitz i z biografią Rudolfa Hössa, są więc od początku w tym opracowaniu obecne. Biografię (część 1) napisałem po ukończeniu części teoretycznej. Dlatego nosi ona ślady tego, co mi nasunęła refleksja fundamentalnoteologiczna. Dobra teologia nie jest możliwa inaczej jak tylko w takim wzajemnym przenikaniu się wiary i życia przy jednoczesnej trosce o uczciwość intelektualną. Zanim przystąpimy do oceny dokumentów biograficznych w oparciu o naszą analizę fundamentalnoteologiczną, trzeba przypomnieć, że mamy przed sobą jedynie dokumenty. Nie możemy wejrzeć w tajniki duszy człowieka nazwiskiem Rudolf Höss ani innych wspomnianych tu ludzi. Mamy jedynie wypowiedzi, które możemy różnie interpretować. Człowiek w swojej nieskończonej tajemnicy pozostaje poza tymi świadectwami. Nigdy więc np. nie dowiemy się chociaż świadectwa dostarczają nam pod tym względem pewnych wskazówek jak naprawdę funkcjonowało sumienie Hössa. Dlatego zadaniem niniejszej pracy nie jest docieczenie w ścisłym sensie prawdy o Rudolfie Hössie. Podobnie z drugiej strony refleksja teologiczna może nas najwyżej przybliżyć do zrozumienia tajemnicy tego życia. Nigdy nie będziemy mogli twierdzić, że zrozumieliśmy już wszystko. Ten sam dystans, jaki pozostaje między człowiekiem a dokumentami, dotyczy też prób teoretycznej interpretacji. Zamiarem niniejszej pracy jest raczej poprzez spotkanie z pewną ekstremalną biografią z perspektywy wiary wyciągnięcie nauki dla siebie samego. Jakie wskazówki, mogące powiedzieć nam coś o naszym własnym życiu, mogące nas ostrzec i ukierunkować, zawierają w sobie te dokumenty? Każdy z nas ma na swój sposób kontakt z tajemnicą własnego życia, tak więc praca ta pragnie przede wszystkim służyć własnej odpowiedzialności każdego Czytelnika. Swoją autobiografię, zatytułowaną Moja dusza. Rozwój, życie i przeżycia, zakończył Höss w lutym 1947 r. w Krakowie słowami: Niechaj opinia publiczna widzi nadal we mnie krwiożercza bestię, okrutnego sadystę, mordercę milionów, inaczej bowiem szerokie masy nie moga sobie wyobrazić komendanta Oświęcimia. Nie rozumieja one, że także i on miał serce, że nie był zły 5. 5 Autobiografia Rudolfa Hössa, komendanta obozu oświęcimskiego, przeł. W. Grzymski, Warszawa 1990 (w dalszym ciągu cyt. jako Autobiografia), s

23 Tekst ten utrafia w sedno: Höss nie był pozbawionym sumienia zwierzęciem, jakąś krwiożerczą bestią. Höss nie był okrutnym sadystą w sensie człowieka chorego, którego nie można pociągać do odpowiedzialności. Ale był przecież mordercą milionów. Właśnie dlatego, że miał serce, był odpowiedzialny i dopiero z tej perspektywy można w ogóle postawić pytanie, czy był zły. Mniej więcej dwa miesiące po napisaniu powyższych słów, pod koniec swego życia, dostrzegł to, jak się wydaje, sam. Do swego najstarszego syna napisał na pożegnanie: Ba dź człowiekiem kieruja cym się przede wszystkim głębokim uczuciem człowieczeństwa. Naucz się samodzielnie myśleć i mieć własnepogla dy; nie przejmuj wszystkiego bezkrytycznie jako bezwzględna prawdę. Ucz się z mego życia. Największym błędem mego życia było to, że wszystkiemu, co przychodziło «z góry», wierzyłem i nie odważyłem się mieć najmniejszych wa tpliwości odnośnie do prawdziwości tego, co głoszono. Idź przez życie z otwartymi oczyma. Nie ba dź jednostronny, we wszystkich sprawach rozważaj za i przeciw. We wszystkim, co będziesz czynił, nie kieruj się wyła cznie rozumem, lecz zważaj zwłaszcza na głos swego serca 6. Zważać zwłaszcza na głos swego serca, kierować się przede wszystkim głębokim uczuciem człowieczeństwa i pod tym kątem patrzeć na wszystko krytycznie to nie tylko dokładne przeciwieństwo postawy członka SS: ukazuje to również samą istotę zawodu, jakiego doznał w swoim życiu Rudolf Höss. Problem serca będzie motywem przewodnim naszej oceny. Jest to podstawowe pytanie o to miejsce w człowieku, w którym decyduje się sprawa jego otwartości i zamkniętości, w którym relacje względem innych ludzi i nieskończona tęsknota do Boga znajdują konkretne ukierunkowanie. Pytanie o Boga i zło w biografii i świadectwach o sobie samym Rudolfa Hössa jest pytaniem o miłość w jego życiu. Gdzie relacja z Bogiem ma swoje osadzenie w życiu? Relacja do Boga jest relacjądo tajemnicy miłości, która absolutnie akceptuje, a jednocześnie wzywa do nieskończonej odpowiedzialności wobec innych ludzi. Postawy, 6 Autobiografia, s

24 które w swoim mniemaniu są dalekie od Boga, a jednak radykalnie ufają miłości, są więc anonimowymi relacjami z Bogiem. Ponieważ jednak relacja z Bogiem i miłość są wzajemnie nierozdzielne, należy odróżniać od nich to, co podaje siebie za relację z Bogiem, w rzeczywistości zaś jest idoliczną, daleką od miłości, egoistyczną, a więc w gruncie rzeczy ateistyczną, tylko tak zwaną relacją z Bogiem. Dlatego kiedy pytamy o Boga, szukamy miłości. Nasze rozważania postępują w ślad za łukiem, jaki zatacza linia życiowa Hössa: na początku fanatycznie katolickie wychowanie w nienagannym na pozór domu rodzinnym, potem zerwanie z kręgiem rodzinnym, znalezienie nowej ojczyzny w środowisku żołnierskim i w SS, fanatyczne zaangażowanie w duchu narodowego socjalizmu w Auschwitz, i wreszcie załamanie się świata narodowosocjalistycznego i powrót do wiary katolickiej. Postępując za tą linią, pytamy, jak ma się ona do miłości. Pytać w biografii Hössa o Boga znaczy pytać o to, gdzie spotyka się on z nieskończonym wezwaniem do rozdania swego życia w miłości. Pytać w biografii Hössa o zło znaczy pytać o to, gdzie uchyla się on od odpowiedzialności, do której wzywa miłość, i egoistycznie zamyka się w sobie. Tym, co odciska na człowieku istotne piętno, co wyznacza mu jego miejsce w czasie i w przestrzeni i ma zasadniczy wpływ na jego dalszy rozwój, jest jego prehistoria. Stanowi ona grunt, na którym spełnia się relacja z Bogiem i podejmowana jest wszelka wolna decyzja. Prehistoria ta tworzy nie tylko zewnętrzne warunki, ale także wewnętrzne nastawienia, które nadają sercu określoną predyspozycję. Skłonność do zła, podobnie jak skłonność do dobra, jest odpowiedzią na doświadczenia, na różne sposoby, w jakie do człowieka przemawiano. Dlatego zapytamy również o to, co mogło kształtować skłonności serca u młodego Rudolfa Hössa. Niezależnie od wszystkiego, co oddziałuje z zewnątrz, istnieje jednak coś takiego jak wolna decyzja. O ile? Jeśli w ogóle ma być mowa o winie Rudolfa Hössa w związku z tym, co miało miejsce w Auschwitz, to pytanie o trwałą odpowiedzialność za wybraną drogę życiową jest pytaniem zasadniczym. Dlatego kiedy analizujemy strukturę zła, w którą Höss wrósł, towarzyszy nam nieustannie pytanie: Czy był jakiś głos sumienia, mówiący mu, że to, co czyni, jest błędne, zbrodnicze? Jak ten głos funkcjonował? Jak on na niego reagował? Co mu przeciwstawiał? Chodzi tutaj o zasadniczy problem stosunku między ideologią a sumie- 24

25 niem. Höss szczerze wierzył, jak sam mówi, w ideę narodowego socjalizmu i w rzekomą konieczność tego, co czynił. Ale pomimo swej prehistorii i pomimo swego światopoglądu jest on i pozostaje za swoje czyny moralnie odpowiedzialny. Jest to odpowiedzialność wobec jego ofiar, będąca zarazem jego odpowiedzialnością wobec Boga (por. Mt 25). Dokładniejsze poznanie tej odpowiedzialności, która przełamuje wszelkie ideologiczne zaślepienie, jest jednym z głównych celów niniejszej pracy. I wreszcie chodzi o problem nawrócenia. Czy istnieje jakieś wyjście z zależności od ideologii? Jak ono wygląda, jakie warunki muszą być spełnione? W biografii Hössa można dostrzec zaczątek takiego przełomu. Zasadniczą rolę odgrywa przy tym nie tylko załamanie się świata własnej wiary, ale także doświadczenie człowieczeństwa, z jakim całkowicie dla siebie nieoczekiwanie spotkał się on w polskich więzieniach. Efektem jest religijny akt spowiedzi. Już ta zewnętrzna okoliczność skłania nas do zapytania o związek między wiarą a życiem również w tej ostatniej fazie życia Hössa.

26

27 CZĘŚĆ PIERWSZA BIOGRAFIA

28

29 I Wstęp 1. Źródła Pisząc niniejszą pracę musiałem oczywiście zająć się poszukiwaniem do niej źródeł. Czyniłem to jednak nie jako historyk, lecz jako teolog, a mój zasadniczy motyw w tych poszukiwaniach miał charakter w pewnej mierze duszpasterski : pragnąłem w sposób możliwie jak najbardziej dokładny i pewny poznać konteksty motywacyjne zachowań Rudolfa Hössa i wiarygodność jego wypowiedzi. Pod tym właśnie kątem badałem źródła, mając nadzieję, że z niewielkich śladów uda mi się sporo odczytać. Ożyciu Rudolfa Hössa i jego autowizji wiemy więcej, niż to ma miejsce w odniesieniu do wielu innych prominentów SS co prawda głównie na podstawie jego własnych zeznań, składanych w związku z powojennymi procesami. Źródła te, uważane powszechnie za w znacznym stopniu wiarygodne, są bardzo cenne, pozwalają bowiem wniknąć głęboko w wyobrażenie Hössa o sobie samym. Uważałem jednak za niezbędne spojrzeć na tę biografię również od zewnątrz, wysłuchać świadectw osób trzecich. Znalezienie takich świadectw okazało się rzeczą znacznie trudniejszą. Do okresu dzieciństwa, młodości oraz udziału we Freikorpsie nie znam żadnych niezależnych źródeł. Ważnym dokumentem jest wyrok sądowy, którym Państwowy Trybunał Ochrony Republiki w Lipsku skazał w dniu 17 marca 1924 r. Rudolfa Hössa na dziesięć lat więzienia 7. W archiwum byłego obozu koncentracyjnego Dachau nie znalazłem na temat Hössa żadnych świadectw, natomiast w Sachsenhausen znajdują się wspomnienia więźnia Harry ego Naujoksa 8, który był starszym obozu (Lagerältester). 7 Przedrukowany w: J. v. LANG, Der Sekretär. Martin Bormann: Der Mann, der Hitler beherrschte, wydanie licencjonowane Herrsching: Manfred Pawlak, 1990, s H. NAUJOKS, Mein Leben im KZ Sachsenhausen , Berlin

30 Źródła sprzed roku 1940 znajdują się w dotyczących Rudolfa Hössa niezbyt co prawda obszernych aktach osobowych SS 9 ; jest w nich rękopiśmienny życiorys z roku 1936 i parę świadectw. Kilka dokumentów odebranych Hössowi po wojnie wśród nich legitymacja członkowska Związku Artamanów i Familienstammbuch (książeczka wręczana przez urzędnika stanu cywilnego nowożeńcom w chwili zawarcia małżeństwa, do której wpisywane są następnie dane dotyczące rodziny) przechowywanych jest w Yad Vashem 10. Więcej świadectw z drugiej strony mamy dla okresu oświęcimskiego. Jednakże i tu jest ich niewiele, ponieważ więźniowie a głównie oni dawali po wojnie świadectwo prawie nie mieli z Hössem bezpośredniego kontaktu. Zachowały się rozkazy komendantury i rozkazy garnizonowe komendanta 11.Jeśli chodzi o członków SS, to znana mi jest wypowiedź o Hössie Adolfa Eichmanna 12. Relacje na temat procesu załogi oświęcimskiej we Frankfurcie 13 nie zawierają pod tym względem wiele materiału. Tak więc pozostają głównie wyznania samego Hössa, akta procesowe i wspomnienia więźniów. Zasadnicze znaczenie mają świadectwa powstałe po aresztowaniu Hössa, które nastąpiło 11 marca Dnia 14 marca sporządzony został pierwszy szczegółowy protokół przesłuchania 14. Następnie Höss został przekazany Międzynarodowemu Trybunałowi Wojskowemu w Norymberdze, gdzie 5 kwietnia złożył dalsze szczegółowe zeznanie 15. Z kolei dnia 15 kwietnia zeznawał w norymberskim procesie zbrodniarzy wojennych jako świadek obrony jednego z głównych oskarżonych, Kaltenbrunnera. Z przesłuchania tego istnieje protokół zawierający 9 Przechowywane w Berlin Document Center (BDC). 10 Kopie w APMO, Sygn. Mat/ Przechowywane w APMO. 12 Sporządzona w Argentynie autobiografia na taśmie magnetofonowej, przedrukowana w: Auschwitz. Zeugnisse und Berichte, wyd. H.G. Adler, H. Langbein, E. Lingens, Frankfurt (M.) 1962 (w dalszym ciągu cyt. jako: Eichmann, Autobiografia), s H. LANGBEIN, Der Auschwitzprozeß. Eine Dokumentation, Wien B. NAUMANN, Auschwitz. Bericht über die Strafsache gegen Mulka und andere vor dem Schwurgericht Frankfurt, Frankfurt (M.) Został on przedłożony podczas procesów w Norymberdze i w Warszawie jako materiał dowodowy. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (IMT) NO-1210 = APMO Proces Hössa 21, IMT US-819 (=PS-3868), na rozprawie , częściowo cyt.: IMT XI,

31 dosłowne wypowiedzi Hössa 16. Höss był też przesłuchiwany w związku z procesem Pohla i IG-Farben 17. W Norymberdze rozmawiał z nim kilkakrotnie ( ) i przeprowadzał testy psychologiczne amerykański psychiatra więzienny dr Martin G. Gilbert; skłonił go też do napisania (pierwszej, dotychczas nie wydanej drukiem) autobiografii. Opublikował później notatki z tych rozmów i psychologiczną ocenę, w której cytuje także fragmenty tej autobiografii 18. Po ekstradycji Hössa do Polski sędzia śledczy dr Jan Sehn w Krakowie wybadał go szczegółowo na temat całej problematyki oświęcimskiej 19, zadając przy tym szereg pytań dotyczących jego biografii. Protokoły tych indagacji (przeprowadzonych w okresie ) zapełniają 140 stron maszynopisu 20.Śledztwo zakończyło się formalnym przyznaniem się Hössa do winy 21. Dr Sehn opublikował potem pierwszą w Polsce książkę na temat obozu Auschwitz 22 i napisał przedmowę do wydań biografii Hössa z lat 1956 i Swoje prywatne archiwum zapisał na wypadek śmierci warszawskiemu archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce IMT XI, : Nürnberger Dokumente NI-034[035?]/037, NI-039/041, NI : kopia w Rijksinstituut for Orlogsdocumentatie, Amsterdam. Przesłuchanie w postępowaniu przeciwko dyrektorowi koncernu IG-Farben przeprowadzili jeszcze 12 marca 1947 w Warszawie zachodni funkcjonariusze. Nürnb. Dok. NI M. GILBERT, Nuremberg Diary, 1947, Signet Book, tutaj według przekładu niemieckiego: Nürnberger Tagebuch, Frankfurt/M (w dalszym ciągu cyt. jako: Gilbert, Tagebuch). M. GILBERT, The psychology of dictatorship. Based on the examination of the leaders of Nazi Germany, New York 1950 (w dalszym ciągu cyt. jako: Gilbert, Psychology). 19 Materiał w APMO Proces Hössa, tomy Istnieje do nich spis treści, zawierający m.in. indeks osobowy i rzeczowy. Najwyższy Trybunał Narodowy (NTN) t. 172, s Poza tym: różne dotyczące Hössa dokumenty, APMO, sygn. D.AU I-1/5 D.AU I-1/19a. 20 APMO Proces Hössa 21, APMO Proces Hössa 21, J. SEHN, Obóz koncentracyjny i zagłady Oświęcim, w: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce I (1946), s Obóz koncentracyjny Oświęcim-Brzezinka. Na podstawie dokumentów i źródeł oprac. dr Jan Sehn, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa J. SEHN, Wstęp, w:wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu oświęcimskiego, Warszawa (w dalszym ciągu cyt. jako: Sehn, Wstęp). 24 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej. Warszawa, Archiwum Jana Sehna. 31

32 W trakcie śledztwa Höss sporządził z własnej inicjatywy 34 po części obszerne pisemne wypowiedzi (ok. 120 obustronnie zapisanych kart) na temat różnych spraw czy osób związanych z Auschwitz, np. słynny tekst o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Notatkite, mającesłużyć sprecyzowaniu jego wypowiedzi ustnych lub przygotowaniu następnych zakresów tematycznych, zostały w znacznej części włączone do akt procesowych 25.Większość tych zapisków nie była dotąd w Niemczech publikowana, w Polsce natomiast ukazała się już w szeregu wydań 26. W zawartych w nich charakterystykach osób pojawiają się często oceny wartościujące, które przy przesłuchaniach, ukierunkowanych bardziej merytorycznie, nie dochodziły do głosu. Sporadycznie protokołowane też były przesłuchania przy różnych innych okazjach: w sprawie IG-Farben 27, w sprawie Zamojszczyzny 28, w sprawie kilku zdjęć i kamieni milowych na drodze do wolności 29. Obszerne rozmowy przeprowadził w Polsce z Hössem kryminolog, lekarz i psycholog prof. Stanisław Batawia, który potem opublikował swoje wrażenia w przedmowie do pierwszego polskiego wydania (1951) jego autobiografii 30. Właśnie pod wpływem tych rozmów napisał Höss w przerwie między śledztwem a rozprawą główną w styczniu/lutym 1947 swoją słynną autobiografię, zatytułowaną Meine Psyche. Werden, Leben und Erleben (Moja dusza. Rozwój, życie i przeżycia) APMO Proces Hössa 21, Kopie wszystkich rękopiśmiennych zapisków są dostępne w APMO. 26 W wydanych przez M. Broszata Autobiographische Aufzeichnungen des Rudolf Höß zawarty jest w aneksie szkic Die Endlösung der Judenfrage im KL Auschwitz oraz części szkicu Der Reichsführer-SS Heinrich Himmler. Polskie wydania autobiografii po r zawierają wszystkie sporządzone przez Hössa zapiski. 27 Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie, 188, APMO Proces Hössa 2a, NTN St. BATAWIA, Rudolf Höss, komendant obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, w: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce VII (1951), s W Niemczech opublikowana (z dwoma miejscami opuszczonymi) przez Institut für Zeitgeschichte:Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen des Rudolf Höß, wydał i opatrzył przedmową i przypisami Martin Broszat; 1. wyd. Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt, 1958; wydanie licencjonowane od 1963 München, Deutscher Taschenbuch- Verlag, W pełnym polskim przekładzie opublikowana kilkakrotnie: Autobiografia Rudolfa Hössa, tłum. J. Sehn i E. Kocwa, Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce VII (1951), s Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta 32

33 Z przeprowadzonej w Warszawie rozprawy głównej ( ) istnieje dosłowny protokół w języku polskim 32.Każdy zespół tematyczny zawiera zeznania świadków, pytania sędziów, prokuratorów i obrońców oraz stanowisko Hössa. Po ogłoszeniu wyroku śmierci Höss czekał na jego wykonanie w więzieniu w Wadowicach. Poprosił tam o wizytę katolickiego kapłana i wyspowiadał się. Okoliczności tego wydarzenia są wielostronnie poświadczone: istnieje własna relacja szefa prokuratury okręgu sądowego Wadowice dla ministerstwa sprawiedliwości komunistycznego rządu w Warszawie o przejściu więźnia Rudolfa Hössa na katolicyzm 33, istnieją też dokumenty urzędu parafialnego w Wadowicach 34. Odnalazłem również kilku świadków, którzy mi o całej tej sprawie opowiedzieli 35 ; w tym miejscu chciałbym wspomnieć tylko o moim promotorze ks. rektorze prof. dr. Adamie Kubisiu, który w latach był wikarym w Wadowicach i słyszał tam wiele na ten temat, m.in. od swego ówczesnego proboszcza. Na pięć dni przed śmiercią Höss napisał (dotąd w Niemczech nie opublikowane) listy pożegnalne do żony i dzieci 36, a w dzień później przewidziane do opublikowania, adresowane do narodu polskiego Oświadczenie 37. obozu oświęcimskiego, przeł. J. Sehn, E. Kocwa i zespół, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1956.Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu oświęcimskiego, wyd. II, opracowanie, wstęp i przypisy dr Jan Sehn, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa Autobiografia Rudolfa Hössa, komendanta obozu oświęcimskiego, przeł. W. Grzymski, przedmowa prof. dr Franciszek Ryszka, oprac. przypisów doc. dr Andrzej Pankowicz, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1990 (z tego wydania pochodzą wszystkie cytaty w niniejszym przekładzie pracy).wyjątki w języku niemieckim w: Auschwitz in den Augen der SS. Rudolf Höß, Pery Broad, Johann Paul Kremer, przedmowa Jerzy Rawicz, przypisy Jadwiga Bezwińska i Danuta Czech, Interpress, Warszawa APMO Proces Hössa Ok stron maszynopisu. 33 APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, s Tamże,s Por. część 1, rozdz. V,3b. 36 Autobiografia, s Opublikowane również w niemieckim tekście oryginalnym w: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce VII (1951), s APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, s a. 33

34 Wykonanie wyroku śmierci w dniu 16 kwietnia 1947 r. jest poświadczone protokołem prokuratorskim z załączonym sprawozdaniem 38. Ważne źródło stanowi książka byłego więźnia Oświęcimia Jerzego Rawicza Dzień powszedni ludobójcy 39, w której zebrał on i opracował wiele materiału do biografii Rudolfa Hössa. Również były więzień Oświęcimia i późniejszy sekretarz generalny Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego Hermann Langbein zgromadził materiał na temat Hössa i opublikował go w swojej książce Ludzie w Auschwitz 40. Pewnych wskazówek dostarczyły mi rozmowy z byłymi więźniami Oświęcimia, panami Kazimierzem Smoleniem, Tadeuszem Szymańskim i Adamem Jurkiewiczem. Tak więc istnieje bardzo bogaty materiał źródłowy, stanowiący solidny fundament dla w pełni odpowiedzialnego przedstawienia sprawy. 2. Wiarygodny? Z zewnątrz, a tym bardziej z tak wielkiego dystansu, nie sposób poznać całą prawdę o człowieku; pozostaje ona tajemnicą, znaną samemu tylko Bogu. Przedmiotem naszej analizy nie jest człowiek imieniem Rudolf Höss w swojej najintymniejszej prawdzie, lecz jego wypowiedzi, i wszystko, co możemy powiedzieć, odczytujemy z tych właśnie wypowiedzi. Tego napięcia między człowiekiem a jego obrazem, jaki nam się jawi, powinniśmy być stale świadomi. Ale w jakim stopniu wypowiedzi i zapiski Hössa są wiarygodne? Czy zbliżają nas one przynajmniej do prawdy? Zdawałoby się, że słowa więźnia oskarżonego o jedną z największych zbrodni w dziejach Europy, wypowiadane w związku z procesem, który najprawdopodobniej zakończy się dla niego wyrokiem śmierci, są silnie naznaczone intencją samoobrony i mają na celu przesłonięcie prawdy tam, 38 APMO Akta innych zespołów IZ-22/1, s a. 39 J. RAWICZ, Dzień powszedni ludobójcy, Warszawa 1973 (w dalszym ciągu cyt. jako: Rawicz, Dzień). 40 H. LANGBEIN, Ludzie w Auschwitz, przeł. J. Parcer i H. Jastrzębska, Oświęcim- Brzezinka 1994 (w dalszym ciągu cyt. jako: Langbein, Ludzie). 34

35 gdzie mogłaby ona działać obciążająco. Stąd uzasadnione są wątpliwości, czy wypowiedzi te w ogóle mogą nas zbliżyć do prawdy o Rudolfie Hössie jako człowieku. A jednak istnieje podstawa do przypuszczenia, że przybliżają nas one do zrozumienia rzeczywistego stanu rzeczy i nie wprowadzają świadomie w błąd. Przemawia za tym osobliwe wrażenie, jakie Rudolf Höss pozostawił po sobie jako więzień. Oto co mówi na ten temat prof. Batawia: Kwestionowanie szczerości wypowiedzi komendanta obozu oświęcimskiego, których prawdziwość mogła zostać sprawdzona tylko częściowo, jest oczywiście możliwe. Ale zarówno badający, jak i ci wszyscy, którzy bliżej zetknęli się z Rudolfem Hössem, uważali jego wypowiedzi z reguły za wiarygodne w przeciwstawieniu do zeznań większości badanych przestępców wojennych 41. Sędzia dr Jan Sehn, który kierował śledztwem w procesie Hössa, przychyla się do tej oceny 42. Stwierdza on, że Höss podczas śledztwa chętnie zeznawał i na wszystkie pytania przesłuchującego udzielał wyczerpujących odpowiedzi 43. Konfrontacja jego zeznań z zeznaniami świadków i znalezionymi dokumentami wykazała, że był on znakomicie zorientowany, miał dobrą pamięć i zasadniczo zeznawał zgodnie z prawdą 44. Także amerykański psychiatra dr Gilbert napisał: Podczas wszystkich rozmów Höss wypowiada się bardzo rzeczowo i beznamiętnie 45.Większość komentatorów autobiografii zakłada subiektywną wiarygodność wypowiedzi Hössa 46. Prof. Batawia wyjaśnia: Wypowiedzi Rudolfa Hössa, zawartych w [...] autobiografii, nie należy uważać za opowiadanie wyjątkowo mądregoczłowieka, którywidząc beznadziejność swojej sytuacji zrezygnował z nieudolnej obrony, typowej dla wszystkich przestępców wojennych, i pragnął jedynie zrehabilitować się moralnie w oczach czytelnika. Cała 41 BATAWIA, dz. cyt., s SEHN, Wstęp, s Por. tamże,s Por. tamże,s GILBERT, Tagebuch, s Por. np. J. TENNENBAUM, Auschwitz in Retrospect. The Self-Portrait of Rudolf Hoess, Commander of Auschwitz, w: Jewish Social Studies, vol. XV, 1953, s. 203: neither apologetic nor an atempt of vindication. [...] literally, a confessional before death. F. E. KATZ, A Sociological Perspective of the Holocaust, w: Modern Judaism, vol. 2, nr 3, Baltimore, Oct. 1982, s. 295, przyp. 34: There is no indication, that he deliberately tried to introduce falsification. 35

36 mentalność komendanta Oświęcimia i jego postawa podczas badań zaprzeczają takiemu podejściu do sprawy. Höss, człowiek o zupełnie przeciętnej inteligencji, niezmiernie prostolinijny w ujmowaniu zasadniczych kwestii, zamknięty w sobie i małomówny, nie był w ogóle z początku skłonny do wyjawienia swoich przeżyć. [...] nie formułował nigdy odpowiedzi w taki sposób, jaki jest typowy dla osób usiłujących przedstawić sięw korzystnym świetle 47. Mniej więcej w dwadzieścia lat po tych opiniach, wypowiedzianych pod wrażeniem bardzo niedawnego spotkania z człowiekiem, którego one dotyczyły, były więzień Jerzy Rawicz opublikował obszerną książkę zatytułowaną Dzień powszedni ludobójcy, w której polemizuje z wypowiedziami przyjmującymi wiarygodność Rudolfa Hössa. Również w swojej przedmowie do książki Oświęcim w oczach SS 48 pisze on: Czy mają całkowitą rację? Sądzę, że mają rację wówczas, gdy podkreślają źródłowość, szczegółowość i precyzję, a może nawet szczerość wypowiedzi Hössa, jeśli chodzi o technologię systemu obozów koncentracyjnych, o metodykę ludobójstwa i wyniszczania więźniów i o opis systematyki, wypracowanej jeszcze przed wojną i udoskonalonej (przy bardzo aktywnym współudziale Hössa) w latach wojennych. Wydaje się też, że ocena poszczególnych SS-manów, ich charakteru i roli, dokonana przez Hössa, zgodna jest z tym, co rzeczywiście myślał o nich. W tych kwestiach zasługa nie waham się użyć tego słowa Hössa jest rzeczywiście duża; [...] Oczywiście jeszcze większa jest zasługa tych, którym udało się go do tego zachęcić, awięc właśnie profesorów Batawii i Sehna. [...] Niemniej odnosi się wrażenie, że polscy rozmówcy byłego komendanta Oświęcimia, a zarazem autorzy wstępnych opracowań do jego autobiografii, nie ustrzegli się przed niejakim przecenianiem rzekomo absolutnej wiarygodności jego wspomnień. Urzeczeni w jakimś stopniu prawdomównością więźnia, którego zeznania przedprocesowe znalazły potwierdzenie w trakcie procesu i w spisanych dokumentach, zwłaszcza jeżeli chodzi o strukturę obozu, generalny przebieg wydarzeń oświęcimskich i akcje masowego mordu, przyjęli za dobrą monetę wszystko, co 47 BATAWIA, dz. cyt., s J. RAWICZ, Przedmowa do książki: Oświęcim w oczach SS. Rudolf Höss, Pery Broad, Johann Paul Kremer, Warszawa 1991 (w dalszym ciągu cyt. jako: Rawicz, Przedmowa), s. 11 n. 36

37 Hössnapisał. Możnatozrozumieć: Höss był wśród zbrodniarzy wojennych rzeczywiście postacią wyjątkową, nie wypierał sięswej odpowiedzialności za miliony ofiar oświęcimskich ani nie upiększał działalności SS, choć w polskim więzieniu nadal przyznawał się do narodowego socjalizmu. Ale mimo wszystko pozostaje pewien dział wspomnień Hössa, w który trudno wierzyć bez zastrzeżeń: dotyczy to tego, co Höss pisze o sobie samym. [...] Höss przedstawia się nam jako niezłomny i nieposzlakowany narodowy socjalista, postępujący bezinteresownie i w głębokim przekonaniu, że to, co czyni, jest konieczne dla dobra jego kraju i jego narodu. Wprawdzie przyznaje, że to, co czynił, było straszliwym złem, i poczuwa się za to do odpowiedzialności, ale każe wierzyć, że działał wyłącznie z ideowych pobudek. To jednak nie jest prawdą. Jerzy Rawicz wątpi, czy w ogóle jest rzeczą możliwą kierować Oświęcimiem, pozostając przy tym, choćby tylko subiektywnie, człowiekiem porządnym. Musimy wyjść z założenia, że dysponujemy wypowiedziami Hössa na temat tego, jak chciał on siebie widzieć. Po wojnie pragnął on wyjaśnić, dlaczego wstąpił do SS i związał z nim swoje losy 49. W tym sensie chodzi tu o samousprawiedliwienie. Jest faktycznie rzeczą uderzającą, jak z jednej strony rzeczowe i spójne są w zdecydowanej większości jego wypowiedzi i jak bardzo z drugiej strony Höss dba o to, aby konsekwentnie odsuwać od siebie wszelki ślad podejrzenia, jakoby postępował z punktu widzenia swego ówczesnego poczucia odpowiedzialności niesumiennie. Znamienne pod tym względem jest to, co poprosiwszy o głos powiedział w trakcie warszawskiej rozprawy głównej: Panie Prezesie! Jestem zupełnie świadom tego, iż jestem odpowiedzialny za wszystko, co się działo w Oświęcimiu, czy ja to widziałem, czy nie widziałem, czy wiedziałem o tym, czy nie wiedziałem. Proszę tylko, by mi było wolno sprostować czy zaprotestować przeciw zarzutom dotyczącym mojej osoby bezpośrednio 50. Odpowiada temu jego samoocena przy końcu autobiografii: Pod wpływem zdenerwowania z powodu napotykanych zaniedbań i niedbalstwa nieraz wypowiadałem prawdopodobnie zwroty lub słowa, których nie powinienem się dopuścić, nigdy jednak nie byłem okrutny, nigdy nie posunąłem się do znęcania się. W Oświęcimiu 49 Por. BATAWIA, dz. cyt., s APMO Proces Hössa 24,

38 wydarzyło się wiele rzeczy rzekomo w moim imieniu, na moje polecenie, na mój rozkaz o których nie wiedziałem, których bym nie aprobował ani też tolerował. Wszystko to jednak miało miejsce w Oświęcimiu i ja jestem za to odpowiedzialny, ponieważ regulamin obozowy mówi: Komendant obozu jest w pełni odpowiedzialny za wszystko, co się w obozie dzieje 51. Historia osobista zostaje tu przeniesiona na płaszczyznę ideologii. Badania psychologiczne pozwalają stwierdzić, że pamięć każdego człowieka działa na zasadzie sensownych skojarzeń. Włączenie w te skojarzenia prawdy historycznej może ją we wspomnieniu całkowicie zniekształcić 52. Takie zniekształcenie można wykazać też w niejednym miejscu autobiografii Hössa. Najjaskrawiej występuje ono w opisie mordu kapturowego w Parchim 53 (którego historycznego tła Sehn i Batawia nie znali). Tutaj można jednak przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że chodzi nie tylko o błąd pamięci, lecz o świadome idealizowanie własnej biografii. Rawicz mówi z pewną przesadą, że Hössowi chodziło o to, aby znaleźć się w areopagu nacjonal-socjalistycznych świętych 54. Czy zmiana roku urodzenia z 1901 na z tym właśnie się wiąże, pozostaje sprawą otwartą. Nasuwa się pytanie, czy również inne opisy nie zostały poddane tego rodzaju stylizacji. Ma to istotne znaczenie np. w odniesieniu do relacji z dzieciństwa. Interesowałoby mnie, jak wyglądało wspomniane tam środowisko katolickie z perspektywy świadków postronnych; niestety, nie znalazłem żadnych odnośnych źródeł. Problem wiarygodności wypowiedzi można badać przez ich porównanie z faktami historycznymi, jak to czyni Rawicz. Można jednak również zadać sobie pytanie o wewnętrzną dynamikę tych tekstów. Marek Czyżewski i Alicja Rokuszewska-Pawełek poddali autobiografię Hössa analizie socjologiczno-lingwistycznej 56. Wykazują oni, że struktura całoś- 51 Autobiografia, s Por. R. DEGEN, Das Gedächtnis als Theater. Rezension des Buches: Eugene Winograd und Ulrich Neisser, Affect and Accuracy in Recall, Cambridge University Press, 1993, w: Die Zeit 39/ Por. część 1, rozdz. II, RAWICZ, Dzień, s Por. część 1, rozdz. II,1. 56 M. CZYŻEWSKI ia.rokuszewska, Analiza autobiografii Rudolfa Hössa, w: Kultura 38