INIBITRY WYDZIELANIA SEBUM I SUBSTANCJE REGULUJĄCE AKTYWNŚD GRUCZŁÓW ŁJWYC Aleksandra Flis Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Streszczenie Sebum to mieszanina substancji lipidowych, tworząca płaszcz wodno-lipidowy skóry i zapewniająca jej ochronę. Jednakże stanowi idealną pożywkę dla mikroorganizmów bytujących na naszej skórze. Bakterie rozkładając trójglicerydy zawarte w sebum, prowadzą do uwolnienia kwasów tłuszczowych, działających drażniąco, a tym samym do dodatkowej stymulacji aktywności gruczołów łojowych i tak zwanego błędnego koła. Wydzielanie sebum jest stymulowane przez metabolit testosteronu dihydrotestosteron (DT), który powstaje pod wpływem enzymu 5-α-reduktazy. amowanie aktywności gruczołów łojowych jest najważniejszym kierunkiem działania kosmetyków do cery tłustej i trądzikowej. Jednym z rozwiązao jest próba obniżenia stężenia DT w obrębie mieszka włosowego i gruczołu łojowego na drodze hamowania aktywności enzymu 5-α-reduktazy. Niehormonalne działanie sebostatyczne mają retinoidy, elubiol, kwas sebacynowy, witaminy z grupy B, cynk, siarka i wiele surowców naturalnych. 1. Wstęp Błyszcząca, mało estetycznie wyglądająca cera, przeszkoda w byciu fotogenicznym to problem wielu z nas. Ciągła potrzeba wyjścia do toalety i przypudrowania noska. Jak trudno znaleźd nam kosmetyki, które zmniejszą efekt błyszczenia. Cera tłusta charakteryzuje się nadmierną aktywnością gruczołów łojowych praktycznie całej skóry twarzy, środkowej części pleców i klatki piersiowej. Borykają się z nią nie tylko osoby młode, w wieku dojrzewania, ale również w wieku dojrzałym. Szacuje się iż około 5% kobiet po 40 roku życia może mied typ cery tłustej. Znacznie częściej występuje jednak u mężczyzn, zarówno w wieku młodym, jak i dojrzałym. Gdy oprócz świecącej twarzy istnieją zaburzenia procesu www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 3 (11) 2012, s. 35-42
keratynizacji, nadmierny rozwój patogennych mikroorganizmów oraz lokalne stany zapalne mówimy, że mamy do czynienia z cerą trądzikową.*4+ 2. Aparat włosowo-łojowy. Budowa i fizjologia Gruczoły łojowe rozwijają się wraz z mieszkiem włosowym tworząc specjalny aparat włosowo-łojowy, dlatego też łój nie jest wydzielany bezpośrednio na powierzchnię skóry, lecz najpierw do mieszka włosowego, a dopiero stamtąd na zewnątrz. Wyjątek stanowią błony śluzowe. W skład takiego gruczołu łojowego wchodzą pojedyncze lub liczne grona łączące się w przewód, zbudowany z wielowarstwowego nabłonka płaskiego. Ich liczba, wielkośd są różne w zależności od obszaru ciała. Największe i najliczniejsze znajdują się na tzw. strefach łojotokowych: na twarzy (strefa T), plecach i klatce piersiowej, gdzie ich liczba może dochodzid do 400-900 gruczołów/cm 2. W strefach tych gruczoły łojowe są stosunkowo duże, przy czym mieszki włosowe, do których uchodzą, pozostają niewielkie. Rozmieszczone są praktycznie na całym ciele z wyjątkiem obszarów takich jak podeszwy stóp i wewnętrzna strona dłoni. Gruczoły łojowe należą do gruczołów holokrynowych dojrzałe sembocyty przekształcają się całkowicie w wydzielinę i rozpadają, uwalniając swoją zawartośd. Wydzielanie sebum na powierzchnię skóry warunkowane jest skurczem mięśni gładkich, np. mięśnia przywłosowego i odbywa się nieprzerwanie, co wymaga ciągłego odnawiania komórek.*3+*4+ Aktywnośd gruczołów zmienia się wraz z następstwem okresu dojrzewania i wzrasta nawet 5-krotnie. Przyczyna stoi jednak po stronie hormonów. Podstawowymi związkami regulującymi aktywnośd gruczołów łojowych są hormony męskie androgeny. Wydzielanie sebum jest stymulowane przez metabolit testosteronu dihydrotestosteron (DT), który powstaje pod wpływem enzymu 5-α-reduktazy. Ze względu na ich dominujący wpływ można zaobserwowad zasadnicze różnice w wydzielaniu łoju u kobiet i mężczyzn. U kobiet natłuszczenie skóry twarzy i włosów jest bardziej umiarkowane, a ilośd wydzielanego sebum spada w okresie menopauzy, co niesie za sobą pogorszenie kondycji skóry i włosów. U mężczyzn sprawa ma się zupełnie inaczej, gdyż panowie posiadają znacznie wyższy poziom testosteronu i intensywnośd wydzielania łoju jest znacznie wyższa powodując częste problemy z łojotokową cerą i silnym przetłuszczaniem włosów. Spadek aktywności gruczołów obserwuje się później niż u kobiet i jest on dużo słabszy. U kobiet wydzielanie sebum jest oparte na działaniu nie tylko samego DT, ale również progesteronu i estrogenów. Estrogeny działają hamująco na łojotok, jednakże leczenie nadmiernego wydzielania sebum przy ich pomocy jest możliwe tylko przy podawaniu znacznie większych dawek. Ponadto wpływają na zmianę właściwości fizykochemicznych, powodując obniżenie jego lepkości przez co tendencja do powstawania zaskórników jest mniejsza. Progesteron jest inhibitorem 5-α-reduktazy, więc powinien teoretycznie ograniczad łojotok, niestety, okazuje się, że nie jest ważne ogólne stężenie tego hormonu, ale jego równowaga z estrogenami. Wykazano bowiem, że nadmiar progesteronu w stosunku do estrogenów stymuluje podziały sebocytów i nasilenie łojotoku. Jak wiele z nas może zaobserwowad, pogorszenie stanu skóry w okresie sesji, egzaminów, kiedy wszelkiego rodzaju stresów jest znacznie więcej, tak właśnie działa nadprodukcja hormonów nadnerczy, zwiększająca aktywnośd gruczołów łojowych.*3+*4+*5] 36
Czynniki wpływające na wzmożoną aktywnośd gruczołów łojowych: zmiany hormonalne, czynniki genetyczne, zaburzenia układu trawiennego. nieprawidłowe odżywianie (m.in. nadmierne spożywanie produktów wysokoprzetworzonych, bogatych w cukry proste, niedobór m.in. witamin z grupy B, witaminy C, E, a także cynku, siarki), niektóre leki, stres, gorące kąpiele, nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV, szkodliwe czynniki zewnętrzne (nikotyna, zanieczyszczenia), czynniki atmosferyczne (upał, duża wilgotnośd).*9+ Tab.1. Wzory chemiczne związków: 1 )α- tokoferol, 2), 3), 4) mono-, di- i trigliceryd, 5) kwas azelainowy, 6) pirodoksyna 3 C C3 1 -tokoferol R1 R2 R3 2 3 trigliceryd: R1 = R2 = R3 = n = 14 lub 16 n C digliceryd: R1 = R2 = 3 n R3 = 4 monogliceryd: R1 = n R2 = R3 = 5 kwas azelainowy 3 C N 6 pirodoksyna (witamina B6) 37
3. Skład i rola sebum Sebum jest pod względem chemicznym mieszaniną substancji lipidowych, a dominującym składnikiem są glicerydy. Istnieje teoria, która mówi, iż sebum stanowi bardzo ważny czynnik pozwalający na utrzymanie prawidłowej homeostazy skóry. Wraz z wydzieliną gruczołów potowych i lipidami wierzchnich warstw naskórka, sebum tworzy emulsję typu W/ nazywaną płaszczem wodnolipidowym skóry. Stanowi on warstwę ochronną dla skóry i włosów. Zapobiega nadmiernej utracie wody, chroni przed negatywnym wpływem środowiska, zapobiega mechanicznym i chemicznym urazom, nadaje elastycznośd, zmiękczając, wygładzając skórę i włosy. Dzięki wydzielaniu sebum, Wit E (1) jest transportowana do wyższych warstw naskórka, chroniąc związki nienasycone przed procesami auto-oksydacji. Sebum posiada również delikatne działanie antybakteryjne, głownie przeciw bakteriom Gram-dodatnim (+), dzięki obecności kwasu cis-6-dekaenowego, lecz to nie zmienia sytuacji, gdyż łój, jako mieszanina lipidów stanowi idealną pożywkę dla mikroorganizmów bytujących na naszej skórze. Bakterie, rozkładając trójglicerydy zawarte w sebum, prowadzą do uwolnienia kwasów tłuszczowych, działających drażniąco, a przy tym do dodatkowej stymulacji aktywności gruczołów łojowych i tak zwanego błędnego koła. Brak właściwego podejścia w pielęgnacji cery tłustej z nasilającym się łojotokiem prowadzi do rozwoju trądziku pospolitego.*4+ Rysunek 1 "Błędne koło" Źródło: www.biotechnologia.pl Skład sebum: mono-, di- i triglicerydy typu oleistego (50%) nadają łojowi lepkośd, (2, 3 i 4), wolne kwasy tłuszczowe (10 do 25%) powstają one z rozkładu tri glicerydów, woski i wyższe estry (20%), skwalen (5 do 10%) węglowodór C30 z 6 podwójnymi wiązaniami, estry cholesterolu (3%), wolny cholesterol (1,5%).[3] 38
4. Inhibitory wydzielania sebum amowanie aktywności gruczołów łojowych jest najważniejszym kierunkiem działania kosmetyków do cery tłustej i trądzikowej. Jednym z rozwiązao jest próba obniżenia stężenia DT w obrębie mieszka włosowego i gruczołu łojowego na drodze hamowania aktywności enzymu 5-α-reduktazy. Takie właściwości potwierdzono w przypadku kwasu azelainowego (5), który oprócz hamowania aktywności gruczołów łojowych poprzez bezpośredni wpływ na 5-α-reduktazę (w połączeniu z jonami cynku i witaminą B 6 można uzyskad znacznie silniejszy efekt) wykazuje także działanie bakteriostatyczne, rozjaśniające, zapobiega podrażnieniom, ponadto znmiejsza rogowacenie naskórka przez hamowanie syntezy DNA i niektórych białek. Stosuje się go w niskich stężeniach, w postaci zamkniętej w liposomach i w formie pochodnych, np. azeloiloglicyny. Aktywnośd hamowania 5-α-reduktazy posiadają również związki cynku oraz pirodoksyna (witamina B 6, 6). Ze względu na trudności technologiczne wprowadzane są one w postaci surowców pochodzenia naturalnego, będących bogatym źródłem tych związków np. wyciąg z drożdży. Działanie przeciwłojotokowe wykazują retinoidy (retinol, retinal, palmitynianretinalu, izotretinoina) powodując hamowanie aktywności gruczołów łojowych nawet do 90% oraz zmniejszenie ich wielkości, wpływając na zahamowanie namnażania Propionibacterium acnes. Normalizuje również proces keratynizacji w wyniku hamowania proliferacji sebocytów i prawdopodobnie przywraca prawidłowy proces różnicowania komórek. Jego działanie nie wpływa na hormony.[6][5] Mechanizm niehormonalny oprócz retinoidów wykazują także inne związki. W kosmetykach do cery tłustej od niedawna stosuje się elubiol, pochodną imidazolu o silnym działaniu sebostatycznym.*5+ Zastosowanie w pielęgnacji cer łojotokowych ma również kwas sebacynowy; reguluje on pracę gruczołów łojowych oraz wpływa korzystnie na równowagę mikroflory naskórka, chroniąc przed nadmiernym rozwojem bakterii Propionibacterium acnes.*7+ Wśród surowców naturalnych olej lniany i ekstrakt z ziaren lnu zmniejsza wydzielanie łoju i powstawanie zaskórników. Przeciwdziała nadmiernemu rogowaceniu naskórka, dlatego korzystnie wpływa na skórę trądzikową.*8+ Sekret tkwi w witaminach E, B 1, B 2, B 6, i F, które mają działanie przeciwłojotokowe i lecznicze dla cer trądzikowych. Ich źródłem są surowce, takie jak: owoce dzikiej róży, otręby zbożowe, mniszek lekarski, drożdże, nasiona roślin strączkowych, nasiona lnu, słonecznika, soi, kwiat lipy, olej lniany, kiełki nasion pszenicy.*2+ prócz witamin, nie zapominajmy o pierwiastkach, takich jak siarka i cynk. Cynk należy do mikroelementów, występuje w śladowych ilościach w naszym organizmie, lecz wpływa na skład sebum. Siarka i jej związki są bardzo powszechnie stosowana w preparatach kosmetycznych dla cer tłustych, trądzikowych, a także z problemami trądziku różowatego.*2+ Najpopularniejszymi surowcami stosowanymi w kosmetykach do cer z problemami łojotokowymi są od wielu lat zioła. Substancje czynne w nich zawarte wykazują wielokierunkowe działanie wpływają na aktywnośd gruczołów łojowych, redukując ilośd wydzielanego sebum, prawdopodobnie zmieniają również jego skład i modyfikują lepkośd. Najpopularniejsze są wyciągi ziołowe o wybitnym działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwutleniającym (z szałwii, rozmarynu) rzadziej stosuje się przetwory wykazujące typową przewagę działania hamującego aktywnośd gruczołów łojowych (z jemioły, cyprysa, dziurawca).*5+ Dobrym surowcem dla cer tłustych jest czarny muł. Muł morski przenika do porów, oczyszcza je i zwęża, a także reguluje pracę gruczołów łojowych. Jemioła również działa na gruczoły hamując wydzielanie sebum. Podobne inhibujące działanie posiada krwawnik i karczoch zwyczajny, glinka.[2] 39
Surowce wykorzystywane w kosmetyce o działaniu sebostatycznym: Łopian (Arctium L.); Gorczyca jasna (Sinapis alba); Kapusta (Brassica L.); Kolendra siewna (Coriandrumsativum L.); Rokieta siewna (Erucavesicaria L. subsp.sativa); Kocanka piaskowa (elichrysumarenarium (L.) Moench); Majeranek (riganummajorana L.); Rukiew wodna (Nasturtiumofficinale R. Br.); Wilżyna bezbronna (nonisarvensis L.) i ciernista (nonisspinosa L.); Lebiodka pospolita (riganumvulgare); Dąb (Quercus L.); Szałwia muszkatałowa (Salviasclarea); Rdest ptasi (Polygonumaviculare L.); Pięciornik (Potentilla L.); Czarna porzeczka (Ribesnigrum L.); Fiołek trójbarwny (Viola tricolor L.); Nagietek lekarski (Calendulaofficinalis L.); Wiązówka błotna (Filipendulaulmaria); Wierzba (Salix L.); Topola (Populus L.); Malina(Rubus L.); Babka lancetowata (Plantagolanceolata L.); Jemioła (Viscum L.); Kozieradka (Trigonellafoenum-graecum L.); lsza czarna (AlnusglutinosaGaertn.); czar wirginijski (amamelis virginina); Nawłod (Solidago L.); Pietruszka zwyczajna (Petroselinumcrispum); Skrzyp (Equisetum L.); Bluszcz (edera L.); lejki eteryczne: Bergamotka (Citrusbergamium); Fenkuł (Foeniculumvulgare Mill.) działanie antyadrogenowe; Geranium (Geranium L.); Jałowiec pospolity (Juniperuscommunis L.); Krwawnik pospolity (Achilleamillefolium L.); Macierzanka (Thymus L.); Melisa lekarska (Melissa officinalis L.); Pierwiosnek (Primula L.);[1] 40
5. Jak pielęgnowad cerę tłustą Pielęgnując cerę tłustą nasze kosmetyki muszą spełniad kilka zasad: 1. graniczad wydzielanie serum, 2. Zapobiegad rozwojowi patogennych mikroorganizmów, 3. Łagodzid podrażnienia, 4. Działad keratolitycznie, 5. Matowad skórę, nadając jej estetyczny wygląd.*4+ Przy pielęgnacji tego typu cery należy zwrócid szczególną uwagę na zmniejszenie grubości warstwy rogowej, regulację wydzielniczą gruczołów łojowych oraz poprawę ukrwienia skóry. Należy unikad środków pielęgnacyjnych działających agresywnie, które mogłyby naruszyd naturalną florę bakteryjną, przyczynid się do naruszenia kwaśnego odczynu skóry, nadmiernie ją odtłuścid. Jeśli nastąpiłoby zachwianie płaszcza lipidowego skóry, to wówczas mogłaby ona przeistoczyd się ze skóry tłustej w odwodnioną lub trądzikową. Nasza domowa pielęgnacja powinna polegad na dokładnym oczyszczaniu twarzy z resztek makijażu specjalnymi żelami antybakteryjnymi, tonizowaniu skóry bezalkoholowymi preparatami. Dwa razy w tygodniu należy stosowad peeling, może to byd peeling typu scrub, bądź enzymatyczny np. z dodatkiem kwasów owocowych. Dobrym rozwiązaniem dla cer tłustych są maseczki z glinką. Nie zapominajmy na koniec o kremie, najlepiej typu o/w, aby nie natłuszczad skóry, a nawilżad naszą skórę.*2+ Zakazy pielęgnacyjne dla cery tłustej: 1. Mycie twarzy wodą z mydłem, które wysusza i podrażnia skórę oraz pobudza pracę gruczołów łojowych. 2. Stosowanie agresywnych preparatów na bazie alkoholu, spirytusu salicylowego naruszających naturalną florę bakteryjną i zaburzających strukturę cementu międzykomórkowego. 3. Używanie kosmetyków pielęgnacyjnych i upiększających z dużą zawartością fazy tłuszczowej, wykazujących działanie okluzyjne i komedogenne. 4. Wysuszanie skóry w solarium i na silnym słoocu *2+. 6. Zakooczenie Rola sebum jest bardzo istotna w zachowaniu równowagi naszej skóry, musimy jednak pamiętad, że w przypadku jego nadmiaru odpowiednia pielęgnacja jest bardzo ważna. Efektem złego doboru kosmetyków i braku znajomości substancji aktywnych może doprowadzenie do pogorszenia stanu naszej cery, a nawet do stanów chorobowych jakimi są łojotokowe zapalenie skóry, trądzik pospolity lub różowaty. W recepturach kosmetyków występuje wiele różnych substancji syntetycznych i naturalnych o działaniu sebostatycznym. Wiele z nich posiada szersze działanie: antybakteryjne, keratolityczne, łagodzące i matujące. 41
Bibliografia 1. Dana A., artykuł: Surowce kosmetyczne stosowane w trądziku pospolitym., portal: www.biotechnologia.pl 2. Dylewska-Grzelakowska J., Kosmetyka Stosowana, wyd. WSiP, Warszawa 1999 3. Martini Marie- Claude, Kosmetologia i farmakologia skóry, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, 2008 4. Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010 5. Pytkowska K., artykuł: Substancje czynne w kosmetykach regulujących aktywnośd gruczołów łojowych. 6. Mechanizm działania izotretynoiny, portal: http://pl.wikipedia.org 7. http://accos.pharmena.pl/product.php# 8. http://rozanski.li/?p=1005 9. http://www.cabines.pl/artykuly/index.php/49/cera-tlusta 42