Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu pilskiego oraz ich rodzin

Merkiel Probl Hig S, Epidemiol Chalcarz W. 2015, Ocena 96(3): wybranych 613-620 wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu... 613 Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu pilskiego oraz ich rodzin Assessment of selected indices of health status in preschool children and their families from Piła and villages in Piła district Sylwia Merkiel, Wojciech Chalcarz Zakład Żywności i Żywienia, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu Wprowadzenie. Ze względu na to, że choroby dietozależne (otyłość, cukrzyca typu II, niedokrwienna choroba serca i niektóre rodzaje nowotworów) rozwijają się już w wieku wczesnodziecięcym, bardzo ważnym problemem dla nauk o żywieniu człowieka jest przeciwdziałanie im już w tym okresie. Do tego celu niezbędne jest zebranie szczegółowych wywiadów zdrowotnych, a przede wszystkim uwzględnienie informacji o występowaniu tych chorób w rodzinie dziecka. Cel badań. Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z oraz ich rodzin pod kątem ryzyka rozwoju chorób dietozależnych. Materiał i metody. Badaniami dotyczącymi wybranych wskaźników stanu zdrowia objęto rodziców 213 dzieci w wieku przedszkolnym uczęszczających do dwóch przedszkoli w Pile oraz do trzech przedszkoli we wsiach powiatu pilskiego, w tym 104 dziewczynek i 109 chłopców. Rodzice wypełnili ankiety dotyczące wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci i ich rodzin. Wyniki. Stwierdzono statystycznie istotne zróżnicowanie odpowiedzi na pytania dotyczące masy urodzeniowej dziecka, wieku dziecka, wykształcenia matki, wykształcenia ojca, liczby dzieci w rodzinie, kolejności dziecka pod względem starszeństwa oraz innych uczuleń dziecka niż na produkty spożywcze. Wnioski. Z uwagi na występowanie w badanej populacji takich problemów zdrowotnych, jak duże występowanie chorób dietozależnych w rodzinach badanych dzieci, nieuzasadnione stosowanie suplementacji witaminowej i mineralnej oraz niestosowanie diet leczniczych, niezbędne jest jak najszybsze uruchomienie ogólnopolskich programów edukacji żywieniowej uwzględniających powyższą problematykę wraz ze znaczeniem aktywności fizycznej. Introduction. The onset of diet-related diseases, such as obesity, type 2 diabetes, ischaemic heart disease and some types of cancer, may be as early as in childhood, therefore preventing them from the first years of life is one of the most important issues in the science of nutrition. To prevent these diseases effectively a health interview is indispensable in order to provide detailed information such as familial diet-related diseases. Aim. To assess selected indices of health status related to the risk of dietrelated diseases in preschool children and their families. Materials & Methods. The study on selected indices of health status was carried out in parents of 213 children, including 104 girls and 109 boys, who attended two preschools in Piła and three preschools in the villages in the Piła district. The parents filled in questionnaires on selected indices of health status of the children and their families. Results. Statistically significant differences were found in the answers to the questions concerning child s birth weight, child s age, mother s education, father s education, number of children in the family, the sequence of the child in the family and child s allergies other than food allergies. Conclusions. The high prevalence of familial diet-related diseases, unnecessary use of vitamin and mineral supplements, as well as not following special diets by the child although recommended due to health problems, shows the need to implement national programs of nutrition education aimed at preventing diet-related diseases and including the role of physical activity. Key words: health status, children, diet-related diseases, vitamin supplements, mineral supplements, village, Piła district, Piła Słowa kluczowe: stan zdrowia, dzieci, choroby dietozależne, suplementy witaminowe, suplementy mineralne, wieś, powiat pilski, Piła Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): 613-620 www.phie.pl Nadesłano: 29.06.2015 Zakwalifikowano do druku: 11.07.2015 Adres do korespondencji / Address for correspondence prof. dr hab. Wojciech Chalcarz Zakład Żywności i Żywienia Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu ul. Królowej Jadwigi 27/39, 61-871 Poznań tel. 61 835 52 87 e-mail: chalcarz@awf.poznan.pl, wojciech.chalcarz@wp.pl Wprowadzenie Ze względu na to, że choroby dietozależne (otyłość, cukrzyca typu II, niedokrwienna choroba serca i niektóre rodzaje nowotworów) rozwijają się już w wieku wczesnodziecięcym [1, 2], bardzo ważnym problemem dla nauk o żywieniu człowieka jest przeciwdziałanie im już w tym okresie. Do tego celu niezbędne jest zebranie szczegółowych wywiadów zdrowotnych, a przede wszystkim uwzględnienie informacji o występowaniu tych chorób w rodzinie dziecka.

614 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): 613-620 Uwzględnienie prawidłowej diety w okresie wczesnodziecięcym wraz ze zmianą stylu życia polepszy stan zdrowia społeczeństwa, obniży koszty leczenia tych chorób, a tym samym zwiększy szansę dla rozwoju gospodarczego i społecznego [3, 4]. Jest to bardzo ważne, gdyż dobry stan zdrowia społeczeństwa jest istotną determinantą wzrostu gospodarczego [5], a zły stan zdrowia był w Polsce jedną z podstawowych przyczyn pozostawania bez pracy w latach 2000-2011 [6]. Obecnie mężczyźni w Polsce żyją przeciętnie o prawie pięć lat krócej niż wynosi średnia długość życia mężczyzn w krajach Unii Europejskiej ogółem, natomiast kobiety o dwa lata krócej [4]. Cel badań Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym oraz ich rodzin pod kątem ryzyka rozwoju chorób dietozależnych. Materiał i metody Badaniami dotyczącymi wybranych wskaźników stanu zdrowia objęto rodziców 213 dzieci w wieku przedszkolnym uczęszczających do dwóch przedszkoli w Pile oraz do trzech przedszkoli we wsiach powiatu pilskiego, w tym 104 dziewczynek i 109 chłopców. Przedszkola zostały wybrane losowo. Badania wykonano we wrześniu 2010 roku. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę dyrektorów przedszkoli i rodziców. Przed rozpoczęciem badań zorganizowano zebranie z rodzicami w celu przekazania informacji na temat metod badań oraz przekazania ankiet do wypełnienia. Rodzice wypełnili ankietę autorską, którą zastosowaliśmy we wcześniejszych pracach dotyczących dzieci uczęszczających do przeszkoli w Pabianicach [7], Poznaniu [8], na Mazowszu [9], w Darłowie [10], Nowym Sączu i okolicach [11, 12] oraz w Turku [13]. Ankieta obejmowała dziewięć pytań dotyczących informacji ogólnych o badanych dzieciach i ich rodzinach, czternaście pytań o stanie zdrowia oraz pytanie dotyczące oceny stanu zdrowia dzieci. Jako członków rodziny, którzy chorowali na choroby dietozależne uwzględniono tylko rodziców dziecka, rodzeństwo rodziców dziecka oraz dziadków. Statystyczną analizę wyników przeprowadzono przy pomocy programu komputerowego IBM SPSS Statistics 21 w sposób opisany we wcześniejszej pracy [12]. Przyjęto podział badanej grupy dzieci w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć. Wyniki Charakterystyka grupy W tabeli I przedstawiono informacje ogólne o badanych dzieciach i ich rodzinach z Piły i wsi powiatu pilskiego w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć. Stwierdzono statystycznie istotne zróżnicowanie odpowiedzi na pytania dotyczące wieku dziecka, wykształcenia matki, wykształcenia ojca, liczby dzieci w rodzinie i kolejności dziecka pod względem starszeństwa. Wiek chłopców ze wsi powiatu pilskiego był najwyższy, 5,1 lat, i różnił się statystycznie istotnie od wieku chłopców z Piły, 4,6 lat. Statystycznie istotne zróżnicowanie wykształcenia matek wystąpiło w grupie posiadającej wykształcenie podstawowe, zawodowe i wyższe. Odsetek matek chłopców z Piły legitymujących się wykształceniem podstawowym (%) różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka matek dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego (9,5%), jak i od odsetka matek chłopców ze wsi powiatu pilskiego (7,9%) posiadających wykształcenie podstawowe. Odsetek matek dziewczynek z Piły legitymujących się wykształceniem zawodowym (3,3%) różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka matek dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego (23,8%), jak i od odsetka matek chłopców ze wsi powiatu pilskiego (18,4%) posiadających wykształcenie zawodowe. Również odsetek matek chłopców z Piły legitymujących się wykształceniem zawodowym (4,3%) różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka matek chłopców ze wsi powiatu pilskiego (18,4%), jak i od odsetka matek dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego (23,8%) o tym samym poziomie wykształcenia. Odsetek matek dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego posiadających wykształcenie wyższe (23,8%) był statystycznie istotnie niższy zarówno od odsetka matek dziewczynek z Piły (48,3%), jak i od odsetka matek chłopców z Piły (5%) legitymujących się wyższym wykształceniem. Odsetek ojców dziewczynek i chłopców z Piły posiadających wykształcenie podstawowe (po %), różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka ojców dziewczynek, jak i ojców chłopców ze wsi powiatu pilskiego posiadających podstawowe wykształcenie, odpowiednio, 7,3% i 16,2%. Odsetek ojców dziewczynek z Piły legitymujących się wykształceniem zawodowym (14,3%) był statystycznie istotnie niższy zarówno od odsetka ojców dziewczynek (46,3%) jak i ojców chłopców (35,1%) ze wsi powiatu pilskiego posiadających wykształcenie zawodowe. Odsetek ojców chłopców ze wsi powiatu pilskiego z wykształceniem średnim (27,0%) różnił się statystycznie istotnie od odsetka ojców dziewczynek z Piły z wykształceniem średnim (51,8%). Natomiast odsetek ojców dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego posiadających wykształcenie wyższe (12,2%) różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka ojców dziewczynek z Piły legitymujących się wyższym wykształceniem (33,9%), jak i ojców chłopców z Piły legitymujących się wyższym wykształceniem, 33,3%.

Merkiel S, Chalcarz W. Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu... 615 Tabela I. Informacje ogólne o badanych dzieciach w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu pilskiego oraz o ich rodzinach w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć Table I. General information on the studied preschool children and their families from Piła and villages in Piła district according to the variable: place of residence-gender Lp. Wskaźnik Piła Wsie powiatu pilskiego Ogółem Dziewczynki Chłopcy Dziewczynki Chłopcy (n=213) (n=61) (n=70) (n=43) (n=39) 1. Wiek dziecka [lata] ± SD 4,8±0,8 4,6±0,9a 5,0±0,8 5,1±0,7a 4,8±0,9 2. Wiek matki [lata] ± SD 32,2±4,8 32,2±4,6 31,4±4,3 32,3±4,3 32,1± 4,5 3. Wiek ojca [lata] ± SD 34,5± 5,5 34,6±5,5 35,0±5,1 34,2±4,0 34,6±5,1 4. Wykształcenie matki [%] podstawowe zawodowe średnie wyższe 5. Wykształcenie ojca [%] podstawowe zawodowe średnie wyższe 6. Rodzina [%] pełna niepełna 7. Samoocena sytuacji materialnej w rodzinie [%] bardzo dobra dobra przeciętna zła 8. Liczba dzieci w rodzinie [%] jedno dwoje troje czworo pięcioro 9. Kolejność dziecka pod względem starszeństwa [%] pierwsze drugie trzecie czwarte 1,7 3,3 a,b 46,7 48,3 a a,b 14,3 a,b 51,8 a 33,9 a 8 2 8,2 54,1 36,1 1,6 44,1 a,b 44,1 8,5 3,4 60,7 a 33,9 3,6 a 1,8 a,b 4,3 c,d 45,7 5 b c,d 24,2 42,4 33,3 b 84,1 15,9 7,1 54,3 38,6 42,9 c,d 52,9 4,3 a,b 66,7 b 33,3 b,c 9,5 a 23,8 a,c 42,9 23,8 a,b 7,3 a,c 46,3 a 34,1 12,2 a,b 87,8 12,2 55,8 41,9 2,3 18,6 a,c 55,8 18,6 a 4,7 2,3 39,0 a,b 39,0 17,1 a,b 4,9 7,9 b 18,4 b,d 34,2 39,5 16,2 b,d 35,1 b 27,0 a 21,6 84,6 15,4 5,4 45,9 43,2 5,4 20,5 b,d 59,0 15,4 b 5,1 52,6 34,2 10,5 c 2,6 ±SD średnia±odchylenie standardowe Oznaczenie wartości średnich w tym samym wierszu tymi samymi wskaźnikami literowymi wskazuje na istotność statystyczną dla p 5 3,8 10,5 43,3 42,4 4,5 28,0 40,5 27,0 83,7 16,3 5,7 53,1 39,3 1,9 34,1 52,1 10,4 1,9 1,4 56,9 34,8 6,4 2,0 Statystycznie istotne zróżnicowanie liczby dzieci w rodzinie stwierdzono w przypadku posiadania jednego i trojga dzieci. Zarówno odsetek dziewczynek z Piły będących jedynym dzieckiem w rodzinie (44,1%), jak i odsetek chłopców z Piły będących jedynym dzieckiem w rodzinie (42,9%), różnił się statystycznie istotnie i od odsetka dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego (18,6%), jak i od odsetka chłopców ze wsi powiatu pilskiego, 20,5%. Odsetek chłopców z Piły wychowujących się w rodzinach posiadających troje dzieci był najniższy (4,3%) i różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka dziewczynek, jak i od odsetka chłopców ze wsi powiatu pilskiego, odpowiednio, 18,6% i 15,4%. Statystycznie istotne zróżnicowanie kolejności dziecka pod względem starszeństwa stwierdzono w przypadku pierwszego i trzeciego dziecka. Odsetek dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego będących pierwszym dzieckiem w rodzinie (39,0%) różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka dziewczynek z Piły (60,7%), jak i od odsetka chłopców z Piły (66,7%) będących pierwszym dzieckiem w rodzinie. Odsetek chłopców z Piły będących trzecim dzieckiem w rodzinie (%) różnił się statystycznie istotnie zarówno od odsetka dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego będących trzecim dzieckiem w rodzinie (17,1%) jak i od odsetka chłopców ze wsi powiatu pilskiego będących trzecim dzieckiem w rodzinie (10,5%. Natomiast odsetek dziewczynek z Piły będących trzecim dzieckiem w rodzinie (3,6%) różnił się statystycznie istotnie tylko od odsetka dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego będących trzecim dzieckiem w rodzinie, (17,1%). Stan zdrowia W tabeli II przedstawiono wybrane wskaźniki stanu zdrowia badanych dzieci i ich rodzin z Piły i wsi powiatu pilskiego w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć. Stwierdzono statystycznie istotne zróżnicowanie odpowiedzi na pytania dotyczące masy urodzeniowej dziecka i innych uczuleń dziecka niż na produkty spożywcze. Statystycznie istotne zróżnicowanie masy ciała stwierdzono pomiędzy dziewczynkami z Piły i chłopcami z wsi powiatu pilskiego, 3,2 kg vs. 3,6 kg. Natomiast statystycznie istotne zróżnicowanie odsetka dzieci cierpiących na inne uczulenia niż na produkty spożywcze stwierdzono zarówno pomiędzy odsetkiem

616 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): 613-620 dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego (2,3%) a odsetkiem dziewczynek z Piły (13,1%), jak i odsetkiem chłopców z Piły (15,7%), oraz pomiędzy odsetkiem chłopców z wsi powiatu pilskiego (2,6%) a odsetkiem chłopców z Piły (15,7%). Opinia rodziców o stanie zdrowia W tabeli III przedstawiono opinię rodziców o stanie zdrowia badanych dzieci z Piły i wsi powiatu pilskiego w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć. Nie stwierdzono statystycznie istotnego zróżnicowania odpowiedzi na postawione pytanie. Dyskusja Charakterystyka grupy Odsetek badanych dziewczynek i chłopców był prawie identyczny jak odsetek dziewczynek i chłopców w wieku od 3 do 6 lat w populacji Polski w 2010 roku [14]. Analizowana grupa dzieci z rodzin miejskich i wiejskich również w pełni odzwierciedlała ogólnopolskie różnice w wykształceniu rodziców, liczbie dzieci w rodzinie i samoocenie sytuacji materialnej oraz potwierdziła, że kobiety są bardziej wykształcone od mężczyzn. Mieszkańcy miast, w porównaniu do mieszkańców wsi, są bardziej wykształceni, posiadają mniejszą liczbę dzieci, lepiej oceniają swoją sytuację materialną i większy ich odsetek żyje w rodzinach niepełnych [7-11, 13-17]. Porównywalny wiek rodziców dzieci z Piły i wsi powiatu pilskiego należy najprawdopodobniej tłumaczyć tym, że Piła należy do mniejszych miast, gdyż mieszkańcy dużych miast później decydują się na posiadanie dzieci [14, 16]. Również wiek matek i ojców dzieci z przedszkoli poznańskich [8] był wyższy od wieku matek i ojców dzieci z przedszkoli położonych w mniejszych miejscowościach [7, 9-11, 13]. Stan zdrowia Stan zdrowia badanej populacji dzieci płci obojga ze wsi powiatu pilskiego należy wyżej ocenić nie tylko od stanu zdrowia badanych dzieci z miasta Piły, ale również od stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z wcześniej badanych regionów Polski [7, 9, 10, 12, 13]. Przede wszystkim odsetek dziewczynek Tabela II. Wybrane wskaźniki stanu zdrowia badanych dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu pilskiego oraz o stanie zdrowia ich rodzin w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć Table II. Selected indices of health status in the studied preschool children and their families from Piła and villages in Piła district according to the variable: place of residence-gender Lp. Wskaźnik Piła Wsie powiatu pilskiego Ogółem Dziewczynki (n=61) Chłopcy (n=70) Dziewczynki (n=43) Chłopcy (n=39) (n=213) 1. Masa urodzeniowa dziecka [kg] 3,2±0,5 a 3,5±0,5 3,3±0,7 3,6±0,6 a 3,4±0,6 2. Uczulenia dziecka na produkty spożywcze [%] 9,8 12,9 2,3 5,1 8,5 3. Inne uczulenia dziecka niż na produkty spożywcze [%] 13,1 a 15,7 b,c 2,3 a,b 2,6 c 9,9 4. Korzystanie z lekarstw przez dziecko [%] 19,7 27,1 7,0 23,1 20,2 5. Stosowanie diety ze względu na stan zdrowia dziecka [%] 1,6 1,4 2,4 1,4 6. Spożywanie dodatkowych witamin przez dziecko [%] 57,4 6 48,8 53,8 55,9 7. Spożywanie dodatkowych składników mineralnych przez 9,8 17,1 11,6 17,9 14,1 dziecko [%] 8. Występowanie nadciśnienia tętniczego w rodzinie [%] 50,8 55,7 53,5 51,3 53,1 9. Występowanie cukrzycy w rodzinie [%] 37,7 42,9 44,2 38,5 40,8 10. Występowanie nowotworów w rodzinie [%] 36,1 32,9 34,9 43,6 36,2 11. Występowanie zawałów serca w rodzinie [%] 31,1 31,4 14,0 20,5 25,8 12. Występowanie otyłości w rodzinie [%] 16,4 18,6 20,9 15,4 17,8 13. Występowanie osteoporozy w rodzinie [%] 6,6 12,9 11,6 12,8 10,8 14. Występowanie hiperlipidemii w rodzinie [%] 1,6 1,4 0,9 ±SD średnia±odchylenie standardowe Oznaczenie wartości średnich w tym samym wierszu tymi samymi wskaźnikami literowymi wskazuje na istotność statystyczną dla p 5 Tabela III. Opinia rodziców o stanie zdrowia badanych dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu pilskiego w zależności od czynnika miejsce zamieszkania-płeć. Wyniki podano w [%] Table III. Parents opinions on health status of studied preschool children from Piła and villages in Piła district according to variable: place of residence-gender Wskaźnik Stan zdrowia dziecka w opinii rodziców Piła Rodzice dziewczynek (n=61) Rodzice chłopców (n=70) Wsie powiatu pilskiego Rodzice dziewczynek (n=43) Rodzice chłopców (n=39) Ogółem (n=213) Jest dobry 95,1 92,8 88,4 87,2 91,5 Nie jest dobry 3,3 1,4 2,3 2,6 2,4 Nie wiem 1,6 5,8 9,3 10,3 6,1

Merkiel S, Chalcarz W. Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu... 617 i chłopców ze wsi powiatu pilskiego, którzy według oświadczeń rodziców cierpieli na uczulenia na produkty spożywcze oraz mieli inne uczulenia był najniższy w porównaniu do wcześniejszych badań [7, 9, 10, 12, 13], przy czym wyższy wśród chłopców. Częstsze występowanie alergii pokarmowej wśród chłopców niż dziewczynek wykazano zarówno w populacji dzieci polskich [18], jak i litewskich [19]. Najniższy odsetek zgłoszonych przez rodziców uczuleń na produkty spożywcze wśród dzieci ze wsi powiatu pilskiego potwierdza wcześniejsze badania wskazujące na to, że alergie pokarmowe są częstsze u dzieci miejskich [20], o lepszej sytuacji finansowej ich rodziców [21], narażonych na zanieczyszczenia powietrza w życiu prenatalnym [22] i mieszkających w środowisku bardziej narażonym na zanieczyszczenia powietrza [23]. Dzieci wiejskie miały również mniej okazji do spożywania żywności zawierającej różne dodatki technologiczne [24] oraz żywności nowej, na przykład owoców morza, które sprzyjają występowaniu alergii i uczuleń pokarmowych [25]. Nie można również pominąć faktu, że dzieci wiejskie przebywają dłużej na świeżym powietrzu, dzięki czemu są bardziej aktywne fizycznie i bardziej wystawione na działanie promieniowania słonecznego, umożliwiającego syntezę witaminy D. Zarówno zwiększona aktywność fizyczna [26], jak i wyższe stężenie witaminy D [27] są czynnikami zmniejszającymi ryzyko wystąpienia alergii pokarmowych. Należałoby oczekiwać również, że odsetek dzieci ze wsi powiatu pilskiego korzystających z lekarstw i stosujących dietę ze względu na stan zdrowia będzie najniższy. Faktycznie, ani jeden chłopiec ze wsi powiatu pilskiego nie stosował diety z przyczyn zdrowotnych, czego nie stwierdzono we wcześniejszych badaniach [7, 9, 10, 12, 13], ale odsetek badanych dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego stosujących dietę był wyższy od odsetka badanych dziewczynek z Piły oraz od odsetka dziewczynek z Turku [13]. Natomiast odsetek chłopców ze wsi powiatu pilskiego, który korzystał z lekarstw, był wyższy od odsetka nie tylko badanych chłopców z Piły, ale również od odsetka chłopców z Darłowa [10] i z Turku [13] oraz od odsetka badanych dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego, a także od odsetka dziewczynek z Pabianic [7], Darłowa [10], Turku [13], Mazowsza [9] i nowosądeckiego [12]. Z kolei odsetek badanych dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego korzystający z lekarstw był wyższy tylko od odsetka dziewczynek z Turku [13]. Jeśli porówna się sumę odsetków badanych dzieci, które były uczulone na produkty spożywcze i cierpiały na inne uczulenia, z sumą odsetków badanych dzieci, które korzystały z lekarstw i stosowały dietę ze względu na stan zdrowia, to obserwuje się bardzo dużo różnic trudnych do wytłumaczenia. Otóż suma odsetków zarówno badanych dziewczynek, jak i chłopców z przedszkoli w Pile, którzy byli uczuleni na produkty spożywcze i cierpieli na inne uczulenia, była prawie identyczna jak suma odsetków dziewczynek i chłopców, którzy korzystali z lekarstw i stosowali dietę ze względu na stan zdrowia. Natomiast suma odsetków dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego korzystających z lekarstw i stosujących dietę ze względu na stan zdrowia była ponad dwukrotnie wyższa od sumy odsetków dziewczynek ze wsi powiatu pilskiego uczulonych na produkty spożywcze i cierpiących na inne uczulenia. Z kolei odsetek chłopców ze wsi powiatu pilskiego korzystający z lekarstw był trzykrotnie wyższy od sumy odsetków chłopców ze wsi powiatu pilskiego uczulonych na produkty spożywcze i cierpiących na inne uczulenia. Takiej sytuacji nie zauważono we wcześniejszych badaniach [7, 9, 10, 12, 13]. Kolejnym problemem wymagającym interwencji jest podawanie większości badanych dzieci, zarówno z Piły, jak i ze wsi powiatu pilskiego, dodatkowych witamin i dodatkowych składników mineralnych. Podobny problem, na jeszcze większą skalę, wystąpił wśród dzieci z przedszkoli nowosądeckich [12]. Natomiast wśród polskich dzieci w wieku 6-12 lat suplementację witaminami lub składnikami mineralnymi stosowało 39,6% chłopców i 40,7% dziewczynek [28]. Podawanie lekarstw, witamin i składników mineralnych bez potrzeby jest wysoce szkodliwe i niebezpieczne. Wydaje się wskazane, aby lekarze pierwszego kontaktu i pediatrzy zwrócili uwagę na ten problem i uświadomili rodziców o konieczności zaprzestania takich praktyk. Powstaje również pytanie, czy ministerstwo zdrowia powinno dalej być obojętne wobec intensywnych kampanii reklamowych producentów leków, witamin i składników mineralnych przekonujących społeczeństwo o konieczności stosowania dodatkowej suplementacji witaminami i składnikami mineralnymi. Konieczne jest jak najszybsze uruchomienie programów edukacji żywieniowej odnośnie bogatych źródeł witamin i składników mineralnych w żywności, na co zwróciliśmy uwagę już wcześniej [13, 29, 30]. Rodzicom badanych dzieci należałoby również zwrócić uwagę na znaczenie właściwej diety zarówno w przypadku uczuleń [31, 32], jak i w profilaktyce chorób dietozależnych. Niestety odsetek badanych dzieci płci obojga korzystający ze względu na stan zdrowia ze specjalnych diet był znikomy w stosunku do potrzeb wynikających z występowania chorób dietozależnych w ich rodzinach. Podobna tendencja wystąpiła we wcześniej badanych populacjach dzieci przedszkolnych z różnych regionów Polski [7, 9, 10, 12, 13].

618 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): 613-620 Brak wyraźnego zróżnicowania w występowaniu chorób dietozależnych w rodzinach badanej populacji dzieci przedszkolnych, niezależnie od płci i miejsca zamieszkania, należy tłumaczyć i ogólnopolskim charakterem tych chorób i podobną wiedzą społeczeństwa na ten temat. Ponieważ rodzice byli proszeni o odpowiedź czy dana choroba występowała w rodzinie niezależnie od tego czy dana osoba żyje, więc ich odpowiedzi powinny przewyższać oficjalne informacje epidemiologiczne, pod warunkiem, że dana jednostka chorobowa była właściwie zdiagnozowana i jest właściwie rozumiana w świadomości społecznej. Wydaje się, że taka sytuacja najprawdopodobniej wystąpiła w przypadku odpowiedzi rodziców badanych dzieci odnośnie występowania w rodzinie nadciśnienia tętniczego, nowotworów, cukrzycy, otyłości i zawałów. Według oświadczeń zarówno rodziców badanych dzieci, jak i rodziców dzieci z przedszkoli w Darłowie [10], Turku [13] i w województwie mazowieckim [9] najczęstszą chorobą w rodzinie było nadciśnienie tętnicze. Dotyczyło ono ponad połowy rodzin badanych dzieci i rodzin dzieci z przedszkoli w Darłowie [10] i Turku [13]. Jest to choroba bardzo łatwa do zdiagnozowania, gdyż pomiar ciśnienia krwi jest od dawna standardowym badaniem. Podana przez rodziców częstość występowania nadciśnienia tętniczego była wyższa od częstości dotyczącej reprezentatywnej grupy Polaków w wieku od 18 do 79 roku życia w badaniu NATPOL 2011, 32% osób [33], a niższa od częstości występowania nadciśnienia tętniczego w badaniu POLSENIOR, 76% osób, przeprowadzonym w reprezentatywnej próbie Polaków powyżej 64 roku życia [34]. Również odsetek badanych dzieci, których rodzice poinformowali o występowaniu cukrzycy w rodzinie był, podobnie jak i w rodzinach dzieci z przedszkoli w Darłowie [10] i Turku [13], około czterokrotnie wyższy aniżeli szacowane na 10,6% występowanie cukrzycy w dorosłej populacji [35]. Jednakże w badaniu POLSENIOR, normoglikemię stwierdzono tylko u 57,6% osób [34]. Prawdopodobnie, występowanie nadciśnienia tętniczego lub cukrzycy u dziadków badanego dziecka spowodowało, że podana przez rodziców liczba zachorowań na obie jednostki chorobowe była wyższa od wartości szacowanych dla osób dorosłych, a niższa niż u osób starszych. Podane przez rodziców badanych dzieci informacje o występowaniu otyłości są prawie takie same jak w badaniu NATPOL PLUS, 19% [36], i badaniu GUS, 17% otyłych mężczyzn i 15% otyłych kobiet [15], i nieznacznie różnią się od wartości podanych przez rodziców w Turku [13] i na Mazowszu [9]. Trudno jednoznacznie ocenić, czy podane przez rodziców badanych dzieci i rodziców dzieci z przedszkoli w innych regionach Polski [7, 9, 10, 12, 13] informacje o występowaniu zawałów serca oraz nowotworów są faktycznie zawyżone. W Polsce, w 2009 roku, żyło 1057,9 tysięcy pacjentów po zawale serca [15], co stanowiło 3,30% populacji powyżej 15 roku życia, chorych na nowotwory złośliwe było 438,6 tysięcy osób według danych GUS [15], a według Wojciechowskiej i wsp. 475 tysięcy [37]. Zatem odsetek chorych na nowotwory złośliwe w populacji polskiej powyżej 15 roku życia wynosił od 1,4% do 1,5%. Natomiast według rodziców badanych dzieci zawał serca występował w rodzinie co czwartego dziecka badanej populacji, a nowotwory w rodzinie co trzeciego dziecka. Tak wysokie zawyżenie szacunku występowania obu chorób w rodzinach badanych dzieci przedszkolnych można wyjaśnić z jednej strony tym, że najprawdopodobniej rodzice nie rozróżniali zawałów od innych chorób układu krwionośnego, a nowotworów złośliwych od pozostałych rodzajów guzów, a z drugiej strony tym, że występowanie danej choroby w rodzinie dziecka dotyczyło nie tylko żyjących członków rodziny. Obie te choroby od lat są główną przyczyną zgonów w Polsce [14-17]. Z kolei częstość występowania osteoporozy w rodzinie ponad dwukrotnie wyższa w stosunku do oszacowanych dla kobiet 5,2% [17] jest wysoce prawdopodobna, gdyż ryzyko złamania osteoporotycznego u kobiety 50-letniej wynosi 40% [38], a widoczne objawy tej choroby dotyczą przede wszystkim osób starszych. Natomiast podane przez rodziców badanych dzieci przedszkolnych najniższe wartości występowania hiperlipidemii, w porównaniu do rodzin dzieci z wcześniej badanych przedszkoli [7, 9, 10, 12, 13], wynoszące od % w rodzinach dzieci wiejskich do 1,6% w rodzinach dziewczynek z przedszkoli w Pile są, najprawdopodobniej, wynikiem niewiedzy społecznej odnośnie dyslipidemii, czyli grupy chorób charakteryzujących się nieprawidłowym stężeniem w surowicy na czczo jednej lub więcej frakcji lipoprotein lub ich składem. Z przeprowadzonych badań WOBASZ wynika, że około 70% dorosłych mężczyzn i kobiet w Polsce ma dyslipidemię, która zwiększa ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia, a wśród nich około 90% ma podwyższone stężenie cholesterolu [39]. Właśnie tak duże występowanie chorób dietozależnych w rodzinach badanych dzieci wskazuje na konieczność stosowania żywienia w profilaktyce chorób dietozależnych. Opinia rodziców o stanie zdrowia Zdecydowana większość rodziców badanych dzieci, podobnie jak większość rodziców dzieci z przedszkoli w innych regionach Polski [7, 9, 13], była przekonana o tym, że stan zdrowia ich dzieci jest dobry. Z badań ogólnopolskich wynika, że aż 94% rodziców dzieci w wieku 0-4 lata oceniło ich stan zdrowia jako bardzo dobry i dobry [15]. Tak wysoka

Merkiel S, Chalcarz W. Ocena wybranych wskaźników stanu zdrowia dzieci w wieku przedszkolnym z Piły i wsi powiatu... 619 samoocena zdrowia własnych dzieci była zawyżona, gdyż odsetek dzieci chorych na choroby zakaźne i przewlekłe był wyższy od 6% [15]. Większość społeczeństwa nie zdaje sobie również sprawy z tego, że z uwagi na obciążenia dziedziczne pewnymi chorobami lub ze względu na prowadzony styl życia nie można przyznawać tak wysokich ocen stanu zdrowia. Nieumiejętność oceny stanu zdrowia własnych dzieci jest bardzo niebezpieczna dla dzieci, gdyż nie stosuje się ani właściwej profilaktyki ani terapii. Z uwagi na występowanie w rodzinach badanych dzieci chorób dietozależnych wskazane jest zastosowanie dla tych dzieci odpowiednich diet. Konieczna jest także współpraca z lekarzem pediatrą, na co już dawno zwróciliśmy uwagę [29, 30]. Wnioski 1. Stan zdrowia badanej populacji dzieci płci obojga ze wsi powiatu pilskiego należy wyżej ocenić zarówno od stanu zdrowia badanych dzieci z miasta Piły, jak i od stanu zdrowia wcześniej badanych dzieci w wieku przedszkolnym z różnych regionów Polski. 2. Popularność stosowania suplementów wśród dzieci przedszkolnych wskazuje na konieczność włączenia się ministerstwa zdrowia, lekarzy pierwszego kontaktu, a przede wszystkim pediatrów w uświadomienie rodziców o niebezpieczeństwie stosowania takich praktyk. 3. Z uwagi na występowanie w badanej populacji takich problemów zdrowotnych, jak częste występowanie chorób dietozależnych w rodzinach badanych dzieci, nieuzasadnione stosowanie suplementacji witaminowej i mineralnej oraz niestosowanie diet leczniczych, niezbędne jest jak najszybsze uruchomienie ogólnopolskich programów edukacji żywieniowej uwzględniających powyższą problematykę wraz ze znaczeniem aktywności fizycznej. Piśmiennictwo / References 1. Merkiel S, Chalcarz W. Nutrition in preschool age: Part 1. Importance, reference values, methods of research and their application. Review. New Med (Wars) 2007, 11(3): 68-73. 2. Magnussen C, Niinikoski H, Juonala M, et al. When and how to start prevention of atherosclerosis? Lessons from the cardiovascular risk in the young Finns study and the special Turku coronary risk factor intervention project. Pediatr Nephrol 2012, 27(9): 1441-1452. 3. Health 2020. A European policy framework and strategy for 21st century, p. 11. www.euro.who.int/ data/assets/ pdf_file/0011/199532/health2020-long.pdf?ua=1 4. Policy paper dla ochrony zdrowia na lata 2014-2020. Krajowe Ramy Strategiczne. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2014. 5. Sen A. Economic Progress and Health. [in:] Poverty, Inequality and Health. An international perspective. Leon D, Walt G (ed). Oxford University Press, Oxford 2004. 6. Czapiński J, Panek T (red). Diagnoza społeczna 2011, warunki i jakość życia Polaków. Warszawa 2011. 7. Chalcarz W, Merkiel S, Hodyr Z. Nutritional status of preschool children from Pabianice. New Med (Wars) 2008, 12(2): 29-35. 8. Chalcarz W, Merkiel S, Pach D i wsp. Charakterystyka aktywności fizycznej poznańskich dzieci w wieku przedszkolnym. Physical activity in preschool children from Poznań. Med Sport 2008, 24(5): 318-329. 9. Merkiel S, Chalcarz W, Deptuła M. Porównanie aktywności fizycznej oraz ulubionych form spędzania czasu wolnego dziewczynek i chłopców w wieku przedszkolnym z województwa mazowieckiego. Rocz PZH 2011, 62(1): 93-99. 10. Merkiel S, Chalcarz W, Roszak M. Analiza aktywności fizycznej dzieci w wieku przedszkolnym z Darłowa. Część I. Zwykła i dodatkowa aktywność fizyczna oraz ulubione formy spędzania czasu wolnego. Med Rodz 2014, 17(1): 3-11. 11. Merkiel S. Dietary intake in 6-year-old children from southern Poland: part 1 energy and macronutrient intakes. BMC Pediatr 2014, 14: 197. 12. Merkiel S, Chalcarz W. Selected indices of health status in 6-year-old children and their families from southern Poland. New Med (Wars) 2014, 18(3): 79-82. 13. Merkiel S, Chalcarz W, Mielczarek D. Zwykła i dodatkowa aktywność fizyczna oraz ulubione formy spędzania czasu wolnego dzieci przedszkolnych z Turku. Med Rodz 2014, 17(3): 112-120. 14. Rocznik demograficzny 2014. GUS, Warszawa 2014. 15. Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r. GUS, Warszawa 2011. 16. Wojtyniak B, Goryński P, Moskalewicz B (red). Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. PZH, Warszawa 2012. 17. Ostrowska A (red). Zdrowie i jego zagrożenia. Raport Polki 2013. Fundacja MSD dla Zdrowia Kobiet, Warszawa. 18. Liebhart J, Dobek R, Małolepszy J, et al. THE PMSEAD INVESTIGATORS: The Prevalence of Allergic Diseases in Poland the Results of the PMSEAD Study in Relation to Gender Differences. Adv Clin Exp Med 2014, 23(5): 757 62. 19. Kavaliūnas A, Šurkienė G, Dubakienė R, et al. Potential risk factors of food allergy in children: EuroPrevall project results in Vilnius, Lithuania. Health 2013, 5(12): 2032-2038. 20. Prescott S, Allen KJ. Food allergy: riding the second wave of the allergy epidemic. Pediatr Allergy Immunol 2011, 22: 155-160. 21. Mullins R J, Clark S, Camargo CAJr. Socio-economic status, geographic remoteness and childhood food allergy and anaphylaxis in Australia. Clin Exp Allergy 2010, 40(10): 1523-1532.

620 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): 613-620 22. Baïz N, Slama R, Béné MC, et al. Maternal exposure to air pollution before and during pregnancy related to changes in newborn s cord blood lymphocyte subpopulations. The EDEN study cohort. BMC Pregnancy Childbirth 2011, 11: 87. 23. Cakmak S, Dales RE, Coates F. Does air pollution increase the effect of aeroallergens on hospitalization for asthma? J Allergy Clin Immunol 2012, 129: 228-231. 24. Evaluation of certain food additives and contaminants: seventy-seventh report of the Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives. WHO technical report series; 2013, 983. 25. Tsabouri S, Triga M, Makris M, et al. Fish and shellfish allergy in children: review of a persistent food allergy. Pediatr Allergy Immunol 2012, 23: 608-615. 26. Del Giacco SR, Carlsen KH, Du Toit G. Allergy and sports in children. Pediatr Allergy Immunol 2012, 23: 11-20. 27. Gupta A, Sjoukes A, Richards D, et al. Relationship between serum vitamin D, disease severity and airway remodeling in children with asthma. Am J Respir Crit Care Med 2011, 184: 1342-1349. 28. Bylinowska J, Januszko O, Rolf K i wsp. Czynniki warunkujące stosowanie suplementów diety zawierających witaminy i/lub składniki mineralne w wybranej grupie dzieci w wieku 6-12 lat. Rocz PZH 2012, 63(1): 59-66. 29. Chalcarz W. Koncepcja nauczania zasad żywienia w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Nowa Szkoła 1991, 47: 330-332. 30. Chalcarz W, Romańska I, Ziętkiewicz E. Konieczność uwzględnienia zasad żywienia w profilaktyce chorób cywilizacyjnych w nauczaniu początkowym. Naucz Pocz 1991/1992, 15(1): 47-50. 31. Waddell L. Living with food allergy. J Fam Health Care 2011, 21(4): 21-28. 32. Crowley ET, Williams LT, Brown LJ. How do mothers juggle the special dietary needs of one child while feeding the family? A qualitative exploration. Nutr Diet 2012, 69(4): 272-277. 33. Zdrojewski T, Bandosz P, Gaciong Z i wsp. W imieniu Komitetu Naukowego Programu NATPOL 2011. Rozpowszechnienie czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce w 2011 r. Zakres wieku 18 79 lat. XV Międzynarodowy Kongres Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego, Wrocław, 6-8.10. 2011. 34. Mossakowska M, Więcek A, Błędowski P (red). Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. PolSenior. Termedia, Poznań 2012. 35. Cichocka A. Cukrzyca typu 2. Cz. I. Epidemia naszych czasów. Przem Spoż 2013, 67(6): 38-40. 36. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P i wsp. Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowonaczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004, 61(Suppl 4): 1-26. 37. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2010 roku. Cancer in Poland in 2010. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2012. 38. Czerwiński E, Boczoń K, Kumorek A. Epidemiologia złamań osteoporotycznych. Post Nauk Med 2012, 25(3): 206 212. 39. Pająk A, Wiercińska E, Polakowska M i wsp. Rozpowszechnienie dyslipidemii u mężczyzn i kobiet w wieku 20-74 lat w Polsce. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63: 6(supl 4): S1-S6.