H E R B Z KONTERFEKTEM ŚW. WIKTORY

KRZYSZTOF J. GUZEK H E R B Z KONTERFEKTEM ŚW. WIKTORY Słów kilka o niedoszłym symbolu Powiatu Łowickiego Z D U N Y K/ L O W I C Z A - L I S T O P A D 2 0 1 2

Krzysztof J. Guzek HERB Z KONTERFEKTEM ŚW. WIKTORY 1/ Słów kilka o niedoszłym symbolu Powiatu Łowickiego 2/ W ciągu ostatniego dziesięciolecia na łamach lokalnej prasy - Nowego Łowiczanina, Głosu Łowicza i Okolicy oraz Dziennika Łódzkiego Wiadomości - przetoczyła się dość burzliwa dyskusja dotycząca projektu herbu dla Powiatu Łowickiego ***). Jej pra-przyczyną stał się nieszczęsny projekt wprowadzenia do najważniejszego symbolu powiatu pasiaka łowickiego, a następnie - wizerunku czarnego orła rawskiego, broniony przez jego projektantów wręcz ex cathedra i w sposób nader pokrętny (choćby przez nadużywanie znanych autorytetów naukowych). 3/ Temat poprawnego herbu dla Powiatu Łowickiego powraca obecnie na publiczne forum za sprawą dwóch publikacji, które w ostatnich tygodniach ukazały się na łamach Nowego Łowiczanina : = [jr]: Herb Powiatu Łowickiego. Niekończąca się opowieść, N.Ł. z 29.10.2009 r.; = [jr]: Herb powiatu ciągle poszukiwany, N.Ł. z 19.11.2009 r. W 2001 r. z enigmatycznych odgłosów wynikało, iż powołany do opracowania projektu herbu powiatu spec-zespół odstępuje od obrony dotychczasowych okopów pasiaczkowych i przygotowuje inne propozycje. W tej sytuacji niżej podpisany przedstawił w maju 2001 r. do publicznego osądu własną, autorską wizję przyszłego herbu dla Powiatu Łowickiego, przybliżając jednocześnie mieszkańcom Ziemi Łowickiej uzasadnienie takiego właśnie, a nie innego wyboru jego ideowej treści. Efektem przeprowadzonych przez niżej podpisanego prac studyjnych nad przyszłą symboliką Powiatu Łowickiego powstał projekt kompleksowego zespołu powiatowych znaków obejmujący nie tylko herb, lecz także flagi, pieczęcie, insygnia władzy, a nawet powiatowy słup graniczny; projekt opierający się o łowicką sztukę ludową. 4/ Niniejszy tekst poświęcony jest projektowi herbu z konterfektem św. Wiktoriipatronki już nie tylko Ziemi Łowickiej, ale i patronki Łowickiej Diecezji. Oto lapidarny opis opublikowanego obok barwnego wzoru herbu: W polu zielonym w pelikan wspięty biały w lewo i wizerunek św. Wiktory w sukni czerwonej i płaszczu białym. Omówienie projektu herbu AD.2001 zaczynamy od pelikana, jako że wyraźnie nawiązuje on do jego wizerunku w herbie miasta - siedziby samorządowych władz miejskich, wszak stolicy Ziemi Łowickiej. 1/ Prezentowany przez Autora na światowym kongresie nauk heraldycznych DUBLIN 2002. 2/ Tekst napisany w maju 2001 r. w ramach prac nad autorskim projektem herbu dla Powiatu Łowickiego. Pierwotny tekst został opublikowany publikowany w Głos Łowicza i okolicy, Nr 23(69) z 7 czerwca 2001, s.25; obecny tekst jest uzupełniony i nieco poszerzony. 3/ Bibliografia publikacji dotyczących tychże prac obejmuje ponad 60 pozycji (wszystkie zebrane w Arch. KJG). 4/ Prezentowany przez Autora na posiedzeniu Łowickiego Klubu Katolickiego Diecezji Łowickiej w dn. 11 kwietnia 2002 r. wraz z wykładem pt. Na herb Powiatu Łowickiego. Dziedzictwo Ziemi Łowickiej w projektach herbu z pelikanem i św. Wiktorią oraz zespołu powiatowych symboli.

Herb Powiatu Łowickiego wzór barwny Projekt A.D.2000 by A. Adamczewski & K. J. Guzek ( wszelkie prawa autorskie zastrzeżone) Warto poświecić kilka słów herbowi Miasta Łowicza, gdyż w jego godle znajduje się bardzo rzadko spotykany układ pelikanów. Klasyczny układ dwóch ożywionych elementów godła to tzw. układ antytetyczny (znany od czasów Babilonu), w którym owe elementy zwrócone są do siebie. Babilon - brama boginii Isztar ze zwierżetami w układzie antytetycznym [Pergamon Museum, Berlin - ilustracja w Arch. KJG] Natomiast w godle herbu Pelikaniego Grodu pelikany są ułożone odwrotnie zwrócone są bowiem do siebie grzbietami tu jakby broniły one w ten sposób Drzewa Życia, symbolu Kościoła przedstawionego w postaci ulistnionego drzewka. 5/ 5/ Forstner D. OSB: Świat symboliki chrześcijańskiej, IW PAX., Warszawa 1990. s. 151-157 [Ex Libris KJG]

Dwa herby z pelikanami (ideogramy): Herb Mały Miasta Łowicza wz. 1995 (a) oraz Herb Powiatu Łowickiego, projekt AD 2012 (b) ( KJG - wszelkie prawa autorskie zastrzeżone) Porównując wizerunki pelikanów w obu wyżej prezentowanych ideogramach 6/ herbów widzimy, że sylwetka powiatowego ptaka jest jakby wyszczuplona 7/, lecz nie bez powodu - nie może ona bowiem dominować nad sylwetką postaci świętej ; w przeciwnym przypadku konterfekt św. Wiktorii musiałby być bardziej puszysty, co jednak zachwiałoby kompozycją godła herbu. 8/ Istnieje jeszcze jedna różnica między obydwoma pelikanami - otóż w projekcie herbu dla powiatu jest on zwrócony w odwrotną stronę w stosunku do swojego pierwowzoru w herbie miasta. W heraldyce obowiązuje zasada, iż wszelkie godła zwane ożywionymi (postaci świętych bądź ich popiersia, wyobrażenia zwierząt, ptaków lub godła zaczerpnięte z bestiariuszy etc.) przedstawiane są w pozycji en face (tj. z widoku od przodu) bądź też w rzucie bocznym, przy czym jest regułą, że w tej pozycji zwrócone są one w heraldyczną prawą stronę (uwaga: dla patrzącego na herb jest to strona lewa; herby - a także wszelkie inne symbole - traktowane są nie przedmiotowo lecz p o d m i o t o w o, stad też mają one s w o j e strony). Jest od tejże reguły pewne szczególne odstępstwo, dlatego też odwrotny (lewy) zwrot powiatowego pelikana nie jest tu dziełem przypadku. Oddaje on tzw. heraldyczne honory sąsiadującemu z nim wizerunkowi świętej. 6/ Ideogram herbu - postać heraldycznego znaku uszczerbiona, bo pozbawiona barw, o szerokim zastosowaniu praktycznym. Pierwsza próba wprowadzenie tej formy herbu do oficjalnego obiegu kancelaryjnego w odrodzonych samorządach terytorialnych została podjęta przez piszącego te słowa na przełomie 1994/1995 r. podczas prac nad unikalnym wówczas w kraju zespołem znaków Miasta Łowicza; niestety, z różnych przyczyn próba ta skończyła się niepowodzeniem, aczkolwiek zostały wówczas opracowane - na wniosek i pod merytorycznym nadzorem niżej podpisanego - graficzne projekty ideogramów Herbu Miasta Łowicza zwanego Herbem Małym i herbu Wielkiego Miasta Łowicza (wzór ideogramu Herbu Małego Miasta Łowicza był opublikowany przez niżej podpisanego w 1995 r. na łamach Gazety Łowickiej, ówczesnego organu prasowego łowickiego samorządu). Pierwszym samorządem, który za przyczyną piszącego te słowa stosowną uchwałą zalegalizował nazwę i wzór tego typu szczerbionej formy herbu - jest GMINA ZDUNY (1995) ) 7/ zespół wybitnych fachowców od łowickiej heraldyki pokusił się o opracowanie nowego wizerunku heraldycznego pelikana - tym razem w projekcie herbu dla Gminy Łowicz; projekcie łamiącym wszelkie zasady polskiej heraldyki, a nade wszystko stojącym w rażącej sprzeczności z historycznymi przekazami.. Tenże wydumany wzór herbu dla łowickiej gminy wiejskiej będzie przedmiotem innego opracowania niżej podpisanego. 8/ Nie ulega wątpliwości, iż prezentowany PT Czytelnikom wzór ideogramu projektu herbu wymaga dopracowania graficznego; dodajmy, że istnieją także pewne wątpliwości interpretacyjne dotyczące atrybutów w wizerunku św. Wiktory.

Przyjęty układ elementów godła w projekcie herbu Powiatu Łowickiego, w którym pelikan umieszczony został po prawej (heraldycznej), bardziej honorowej stronie w stosunku do konterfektu Św. Wiktory, nie jest dziełem przypadku. Układ ten eliminuje bowiem ewentualne zarzuty adwersarzy gdyby postać św. Wiktory była w miejscu pelikana iż w godle herbu władza kościelna dominuje nad władzą świecką. Zwrot ożywionego godła w lewą (heraldyczną) stronę jest to rzadko spotykaną w heraldyce polskiej formą honorowego ukłonu. Klasycznym przykładem jest w tej mierze czteropolowy herb Królestwa Obojga Narodów, w którym Orzeł Biały składa honory widniejącej w sąsiednim polu Litewskiej Pogoni (vide: rycina poniżej). Czteropolowy herb Królestwa Obojga Narodów - znajdujący się w górnym prawym polu Orzeł Biały oddaje heraldyczne honory umieszczonej w sąsiednim polu Litewskiej Pogoni. Drugim elementem godła projektu herbu dla powiatu jest konterfekt św. Wiktory, przedstawiony w pozycji stojącej en face z jej atrybutami: koroną kwiatową na głowie, nieheraldycznymi liliami oraz mieczem, tu - leżącym u jej stóp na znak moralnego zwycięstwa nad jej oprawcami (stad poprawne imię świętej: Wiktora = Zwyciężczyni; natomiast spolszczone Wiktoria - to Zwycięstwo!). Postać świętej odziana jest w suknię barwy czerwonej na znak jej męczeńskiej śmierci oraz w biały płaszcz symbolizujący jej niewinność 9/ Interesujący jest opis niewinności, zawarty w XVI-wiecznym dziele Cezarego Ripy Ikonologia. 10/ 9/ Autor serdecznie dziękuje Panu Profesorowi Wiesławowi Janowi Wysokiemu za udostępnienie nie publikowanej pracy pt. Dzieje kultu św. Wiktorii, której pewne fragmenty zostały wykorzystane przy pisaniu niniejszego artykułu. [por. także: Wysoki W.J.: Społeczne echa kultu św. Wiktorii, Roczniki Łowickie, t.vi, Łowicz 2009, s. 309-318] 10/ Cesary Ripa: Ikonologia, Kraków 2002 [Ex Libris KJG]

Strona tytułowa wydania krakowskiego Ikonologii oraz portret Cezarego Ripy z edycji Tozziego Premio (1618) Oto opis niewinności wg Cezarego Ripy: Dzieweczka ubrana na biało, z wieńcem kwietnym na głowie, z Barankiem na ręku. Niestety, krakowskie wydanie Ikonologii, będące olbrzymim skrótem oryginału, nie zawiera drzeworytu Niewinności. Posłużmy się więc dla ilustracji alegorii Niewinności obrazem nieznanego malarza: Alegoria Niewinności w obrazie nieznanego malarza Wprowadzenie do projektu powiatowego herbu wizerunku św. Wiktory nie powinno podlegać jakiejkolwiek dyskusji, gdyż przesłanki tej koncepcji są zbyt oczywiste. Jest ona patronką Łowicza i Ziemi Łowickiej, onegdaj Księstwa Łowickiego a obecnie

Diecezji Łowickiej, przy czym jej kult jest celebrowany wyłącznie i tylko w Łowickiem. W przeciwieństwie do kultu św. Jana Nepomucena 11/ (pomysł wprowadzenia postaci tego świętego narodził się był podczas prac wspomnianego wyżej spec-zespołu ) - wprawdzie najbardziej rozpowszechnionego na Mazowszu, lecz i także w całej Polsce - kult św. Wiktory jest specyficznie łowicki! Odrzucić należy argumenty oponentów, iż bardziej to święta miejska niż powiatowa. Nic bardziej błędnego, bo podczas celebracji kultu św. Wiktory (prawda, że uroczystości odbywają się w Łowiczu) biorą udział Księżacy z całej Ziemi Łowickiej, a więc nie tylko mieszczuchy ; co więcej - notujemy w niedalekiej przeszłości objawy kultu św. Wiktory również i w terenie, a więc na obszarze także i Ziemi Łowickiej. Jest jeszcze jeden istotny, bo historyczny argument przemawiający za proponowanym rozwiązaniem. Sprowadzenie relikwii św. Wiktory (1625 r.) przypada na ten okres dziejów Dawnej Polski, w której były już w pełni ukształtowane powiaty jako jednostki administracyjne państwa (dodajmy, że początki tworzenia powiatów przypadają w Polsce na I połowę XVI wieku.; w Czechach jest to wiek XV). Sprowadzenie zatem relikwii świętej Wiktory do Łowicza (dar Papieża Urbana VIII dla Prymasa Polski i Arcybiskupa Henryka Firleja) w znakomity sposób podnosiło wówczas prestiż nie tylko miasta, ale również i łowickiego powiatu. Świadczy o tym fakt, iż król Jan Kazimierz na początku panowania przybył w 1649 r. do Łowicza z pielgrzymką do relikwii św. Wiktory prosić o nadzieję na zwycięstwo w okresie swojego królowania; wiemy, że był on w Łowiczu kilkakrotnie. Hołd dworu Jana Kazimierza i Ludwiki Marii oddawany relikwiom św. Wiktorii obraz w łowickiej Bazylice Mniejszej. [źródło: Czyż A.S.: Łowicz. Kolegiata Wniebowzięcia NMP, Warszawa 2010] Trzecim zasadniczym elementem naczelnego symbolu łowickiego powiatu jest barwa tarczy - w autorskim projekcie zielona. Wybór barwy nastąpił świadomie, ba nawet wbrew poglądom niektórych uznanych autorytetów, gdyż w tym przypadku ma ona swoje rzeczowe, merytoryczne uzasadnienie. Z jednej strony wybór tej barwy jest niejako wymuszony regułami sztuki heraldycznej, z drugiej - nastąpił on wbrew lansowanemu poglądowi, iż zieleń w tarczy herbu nie chodzi w polskiej heraldyce, zaś z trzeciej - ma ona swoją konkretną w tym przypadku i jakże wymowną symbolikę. Zacznijmy od wyjaśnienia podstawowej sprawy (symbolika barw zajmiemy się nieco później), jaką jest wymóg zgodności graficznej konstrukcji herbu z kanonami heraldycznej sztuki. 11/ Warchałowski W.: Kult i ikonografia sw. Jana Nepomucena w Łowiczu, Mazowieckie Studia Humanistyczne, Nr 1-2, 2003

Niebieska barwa tarczy nie wchodzi tu w rachubę, gdyż jest ona atrybutem pelikanów Miasta Łowicza 12/ ; zauważmy w tym miejscu, że także czerwona barwa tarczy nie może być uwzględniona w rozważaniach, ponieważ konterfekt świętej przedstawiony jest w sukni tejże barwy. Mamy także w wizerunku godła herbu obydwa heraldyczne metale - złoto aureoli i pelikanach łap oraz srebro płaszcza świętej (zastępowane odpowiednio tynkturami żółtą i biała), a wiec do wyboru - zgodnie z heraldycznym kanonem alternacji - pozostają nam tylko dwie ostatnie heraldyczne barwy : zielona oraz czarna. 13/. W sytuacji tak bardzo ograniczonego wyboru wprowadzenie zieleni do tarczy herbu nawet nie powinno podlegać jakiejkolwiek dyskusji - może ono być kwestionowane tylko przez heraldycznych dyletantów, jeśli chce się zachować reguły heraldycznej sztuki. Wspominaliśmy wyżej, iż wybór barwy zielonej dla tarczy herbowej nastąpił wbrew poglądom niektórych luminarzy polskiej heraldyki - lecz jeszcze raz z naciskiem podkreślamy, że nastąpił on całkowicie świadomie. Z rozbawieniem należy traktować napuszone, godne lepszej sprawy (bo powołujące się na naukowe autorytety) zarzuty łowickich adwersarzy zielonej tarczy, iż nie wolno stosować w polskich herbach zielonego pola tarczy. Zarzut ten byłby tylko częściowo słuszny, gdyby dotyczył herbów miast polskich, w których tradycyjnie dominują barwy czerwone (z nadań królewskich lub szlacheckich) bądź też błękitne (z nadań kościelnych). W tym zaś przypadku rzecz dotyczy herbu terytorialnego, jakim jest herb powiatu, a ta kategoria herbów, obok herbów gmin (szczególnie wiejskich) jest zupełnie nowym jakościowo zjawiskiem w polskiej heraldyce. Nie ma tu ucieczki od zielonej barwy tarczy herbowej, aczkolwiek nie każdy z tych herbów musi nosić na swej tarczy zielona tynkturę. Najlepszym przykładem jest tu herb Gminy Zduny 14/, w którego tarczy widnieje barwa biała - na pamiątkę białych sukman noszonych przez Księżaków tylko w zduńskiej parafii, którą to barwę przejęli oni od białych habitów Dominikanów (Domini Canes), XVIIIwiecznych administratorów tejże parafii; dodajmy tu, że na terenie całej ziemi Łowickiej Księżacy nosili sukmany nie białe - lecz czarne. Rzecz oczywista, iż zielona barwa tarczy ma również i swoją symbolikę, niezwykle wymowną w przypadku projektu herbu dla Powiatu Łowickiego. Ogólnie mówiąc świadczy ona o wybitnie rolniczym charakterze powiatu, lecz takie uzasadnienie byłoby tu zbyt banalne. Symbolika barw ma głębsze, nie znane treści profanom 15/, którzy ex cathedra usiłują je z góry zdeprecjonować, powołując się przy tym de iure caduco na uznane, heraldyczne autorytety. 12/ Sprawa poprawnej barwy tarczy Herbu Małego Miasta Łowicza była przedmiotem ostrych kontrowersji miedz p. mgr.markiem Wojtylakiem, członkiem powiatowego spec-zespołu (rzecznikiem barwy czerwonej) a niżej podpisanym (rzecznikiem barwy błękitnej). Ostry niegdyś spór o barwę tarczy herbu Pelikaniego Grodu rozstrzygnął jesienią 1994 r swoim autorytetem - po rzeczowym przedstawieniu merytorycznych argumentów obu spierających się stron - Pan Profesor dr hab. Stefan Krzysztof. Kuczyński, Prezes Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, wówczas Wicedyrektor Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk (PAN). 13/ Heraldyka posługuje się wyłącznie czterema dobrze wysyconymi barwami (zwanymi tynkturami heraldycznymi): czerwoną, błękitna, zieloną i czarną oraz dwoma heraldycznymi metalami - złotem i srebrem - zastępowanymi w użytkowych wersjach herbów odpowiednio dwiema dodatkowymi tynkturami: żółtą i białą. Zgodnie z kanonem alternacji nie należy układać barwy obok barwy oraz metalu obok metalu. 14/ Herb Gminy Zduny był przez niżej podpisanego dwukrotnie prezentowany na światowych kongresach nauk heraldycznych BESANCON 2000 (Francja) i DUBLIN 2002 (Rep.Irlandii), przy czym na kongresie w Dublinie został on wpisany do annałów światowych kongresów heraldycznych jako pierwszy w światowej heraldyce i modelowy przykład wykorzystania motywu lokalnej sztuki ludowej do kreacji herbu terytorialnego. Stąd też herb Gminy Zduny był prezentowany - obok innych wyróżnionych herbów - na kolejnych, światowych kongresach nauk heraldycznych, m.in. BRUGGE 2004 (Belgia) i ST.ANDREWS 2006 (Szkocja). 15/ Forstner D. OSB: Świat symboliki chrześcijańskiej, IW PAX., Warszawa 1990. s. 122-123 [Ex Libris KJG]; Gross R.: Dlaczego czerwień jest barwą miłości?, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1990, s. 166-176 [Ex Libris KJG]

Białe sukmany łowickich Księżaków na pocztówce z przełomu XIX/XX w. (po lewej) i w zbiorach Muzeum w Łowiczu (z prawej) oraz herb Gminy Zduny z tarczą barwy białej. W semantyce barw heraldycznych na przestrzeni wieków barwie zielonej przypisywano następujące cechy: honor i nadzieję, lecz także zasobność i żywotność jej mieszkańców. Co więcej jest to barwa o pozytywnym wydźwięku, bo świadczy o twardej, nieustępliwej nadziei na przyszłe, obfite żniwa; jest zatem symbolem ciężkiej, codziennej pracy i powszedniego trudu w dążeniu do lepszego jutra. Żadna inna barwa nie oddaje lepiej ducha i charakteru mieszkańców tej Ziemi - Łowickich Księżaków. Podsumowując nasze rozważania nad symboliką projektu herbu dla łowickiego powiatu zwróćmy raz jeszcze naszą uwagę na jego trzy zasadnicze elementy: pelikana wspiętego, oddającego heraldyczny ukłon sąsiadującej z nim postaci św. Wiktory honorującego Miasto zwane Pelikanim Grodem, stanowiące wszak siedzibę władz powiatu (jak by nie było - Łowickiego), następnie wizerunek św. Wiktory wraz z jej atrybutami, której kult jest celebrowany wyłącznie na Ziemi Łowickiej, oraz tarczę barwy zielonej, świadczącej o wybitnie rolniczym, chłopskim charakterze powiatu. Zauważmy, że kult św. Wiktory jest specyficzny tylko dla Łowicza i Ziemi Łowickiej, ponadto zaś postać św. Wiktory - jak mawiają heraldycy - w ogóle nie chodzi w polskiej heraldyce terytorialnej. Tak więc wprowadzenie wizerunku świętej do projektu herbu dla Powiatu Łowickiego przesądza - wraz z obecnością miejskiego pelikana - o łowickiej specyfice i unikalności autorskiego projektu. Dodajmy, że przy pracach nad projektem herbu dla Powiatu Łowickiego opracowana została udostojniona wersja herbu z konterfektem św. Wiktory, w którym w zielonym polu kartusza znajduje się godło herbu o stosownych barwach - pelikana z postacią św. Wiktory, zaś niżej kartusza umieszczona jest rozwinięta wstęga z inskrypcją o brzmieniu: Powiat Łowicki, identyfikującą właściciela i dysponenta herbu. Wraz z przedstawionymi wyżej autorskimi projektami herbów dla Powiatu Łowickiego opracowany został pełen zespół powiatowej symboliki, oparty na motywach łowickiej sztuki ludowej wzory dwóch flag, wzór powiatowej chorągwi z dewizą. wzór słupa granicznego z motywem łowickiego pasiaka (sic!), insygnia powiatowej władzy laska przewodniczącego rady i łańcuch starosty, oraz zespół urzędowych pieczęci z godłem herbu z pelikanem i konterfektem Św. Wiktory. 16/ 16/ W podjętej w 2000 r. przez Radę Powiatu Łowickiego uchwale ustanawiającej powiatowe symbole herb, flagi i urzędowe pieczęcie autorstwa Kożuchowskiego znalazło się miejsce t y l k o dla pieczęci starosty. Tak to bywa, gdy za projektowanie samorządowych symboli bierze się dyletant.

Autorski projekt herbu dla Powiatu Łowickiego w wersji udostojnionej - godło herbu w kartuszu, poniżej wstęga nazwą powiatu ( wszelkie prawa zastrzeżone) Powyższa, udostojniona forma herbu dla Powiatu Łowickiego również była prezentowana przez Autora na światowym kongresie nauk heraldycznych DUBLIN 2002 Zduny k/ Łowicza, w listopadzie 2012 r. Krzysztof J. Guzek Member of The Heraldry Society of Scotland***)