EWIDENCJA GRUNTÓW WYDANIE DRUGIE PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1987 1.2 AUSTRIACKI KATASTER GRUNTOWY 1.2.1 ORGANIZACJA AUSTRIACKIEGO KATASTRU GRUNTOWEGO Podstawę stałego katastru gruntowego na ziemiach byłej Monarchii Austro-Węgierskiej stanowił patent cesarza Franciszka I o podatku gruntowym z dnia 23 XII 1817 r. Pomiary katastralne zostały oparte na podstawach matematycznych (sieć triangulacyjna, jednolita skala map) i kartograficznych (odwzorowanie, podział sekcyjny prostokątny) oraz na ogólnej w geodezji zasadzie od ogółu do szczegółu". Operat pomiarowy b. katastru austriackiego służył przede wszystkim celom fiskalnym, ale również różnym innym gałęziom gospodarki narodowej. Wyniki pomiarów katastralnych były podstawą obrotu nieruchomościami, kopie map katastralnych stanowiły część składową ksiąg gruntowych sądów hipotecznych, a mapy katastralne służyły wszelkim celom państwowym i prywatnym. Ustawa z 23 V 1883 r. o utrzymaniu w ewidencji katastru podatku gruntowego podała zasady prowadzenia i utrzymania operatu katastru podatku gruntowego w stanie aktualnym, czyli wprowadziła w życie tzw. kataster podatku gruntowego. Do 1897 r. obowiązywał przy pomiarach katastralnych system miar austriackich, potem zaś system miar metrycznych. Dokumentacja b. katastru austriackiego obejmuje na terenie Polski następujące ziemie: województwo rzeszowskie, krakowskie (bez powiatu olkuskiego i miechowskiego) oraz część katowickiego (powiat cieszyński i bielski). 1.2.2. DOKUMENTACJA AUSTRIACKIEGO KATASTRU GRUNTOWEGO 1.2.2.1. DEFINICJE UŻYTE W AUSTRIACKIM KATASTRZE GRUNTOWYM Operat katastru podatku gruntowego składał się z map i ksiąg katastralnych i sporządzany był dla każdej gminy katastralnej. Za gminę katastralną uważane były takie miejscowości, których mieszkańcy są zjednoczeni pod własnym przełożonym, których granice są topograficznie zamknięte, a które w prowizorium podatkowym istnieją jako samoistne gminy podatkowe, choćby tylko jako większe kompleksy gruntów, puszty 1 itp." Wyjątek od zasady, że każda gmina katastralna mogła być przedstawiona na mapie osobno, istniał w przypadkach, gdy: 1) gmina podatkowa nie miała obszaru większego niż 500 mórg, 2) gmina tworzyła figurę nieprawidłową, 3) miała mniej niż 250 mórg, mimo że stanowiła osobną gminę polityczną, 4) zamknięte kompleksy gruntów, należące do innej gminy nie pozostawały z nią w żadnym stosunku, 5) gmina podatkowa miała obszar mniejszy niż 250 mórg, 1 Puszta rozległe równiny stepowe na Nizinie Węgierskiej.
6) grunty dwóch lub więcej gmin podatkowych o siedliskach wyodrębnionych leżały w szachownicy. W przypadkach wymienionych: a) od l do 4 (gminy enklawowe), mające własny opis granic i osobne odbitki litograficzne, b) od 5 do 6 łączono, a opis granic znajdował się w protokole granic. Literatura przedmiotu podaje również jako definicję gminy katastralnej obszar, który jako taki zostal wyrysowany i oznaczony na mapie", a o jego obszarze decydowały władze skarbowe. Kataster austriacki prowadzony był systemem parcelowym. Za parcelę uważano ciągłą część uprawy (użytku gruntowego), paryfikatu 2 lub gruntu wolnego od podatku, znajdujące się w tym samym posiadaniu. W katastrze za oddzielne parcele uważano również takie, których: 1) poszczególne części wpisane były do różnych ksiąg, np. część do ksiąg hipotecznych, część do innych ksiąg publicznych, 2) określenie przydatności do jednej całości było utrudnione lub rozdzielone płotami czy parkanami. Nieruchomość stanowił zespół parcel stanowiących odrębny przedmiot władania. Opodatkowaniu podlegały wszystkie użytki gruntowe przydatne do uprawy rolnej ( urodzajne powierzchnie ziemi") oraz stojące na nich budynki. Użytki gruntowe dzieliły się na role, łąki, ogrody, winnice, pastwiska, połoniny, lasy, bagna, jeziora, stawy oraz paryfikaty i nieużytki. Podatek gruntowy obliczany był od czystego dochodu, przy czym z góry została ustalona suma podatku gruntowego (osobno dla Galicji i dla Śląska) i następnie rozdzielona na gminy katastralne i na poszczególnych płatników. Od podatku gruntowego były zwolnione: 1) nieurodzajne powierzchnie parcel, 2) bagna, jeziora, stawy (nie zagospodarowane), 3) publiczne drogi, gościńce, ścieżki, ulice, place publiczne i kościelne, kanały, wodociągi, rzeki i potoki, 4) publiczne cmentarze, 5) podwórza i obejścia gospodarcze. System miar i skale map katastralnych. Do 1897 r. obowiązywał w katastrze tzw. wiedeński system miar. Jednostką miary długości był tzw. sążeń wiedeński (Klafter) równy 1,896 483 84 m. Miarami pochodnymi były: l sążeń wiedeński (l ) = 6 stóp (Fuss), 1,89648 m lstopa(l') = 12 cali (Zoll), 0,31608064 m l cal (l") = 26,3 mm, 0,02634 m 1m = 0,52729 sążnia wiedeńskiego, l mila austriacka = 4000 sążni wiedeńskich = 7585,935 m. Miary powierzchni l sążeń kwadratowy wiedeński = 3,59685 m 2, 1 m 2 = 0,27805 sążnia kwadratowego wiedeńskiego, l mórg austriacki (Joch) = 1600 sążni kwadr. wied. = 0,57546 ha, l ha = 1,73773 morga austriackiego. Skalę map katastralnych ustalono w ten sposób, aby 40 sążniom na gruncie odpowiadał l cal na mapie, t j. (40x6x12) cali na gruncie (czyli 2880) odpowiadało na mapie l calowi skala l: 2880. W ten sposób l cal kwadratowy na mapie odpowiadał 40 X40 = 1600 sążniom kwadratowym, czyli l morgowi austriackiemu na gruncie. Dla terenów miejskich obowiązującą skalę zwiększono dwukrotnie, t j. ustalono l : 1440, dla terenów zaś górskich zmniejszono dwukrotnie i ustalono l : 5760. 2 Paryfikat grunt nadający się do uprawy rolnej, lecz wskutek innego jego przeznaczenia nie jest w ten sposób uprawiany, np. rowy, fosy, drogi, miedze itp.
1.2.2.2. TECHNIKA WYKONYWANIA MAP KATASTRALNYCH W celu dokonania pomiaru szczegółów terenowych metodą stolikową, zagęszczona została istniejąca sieć triangulacji wojskowej. Łańcuch I rzędu tej triangulacji o bokach 15 30 km, który w kształcie poligonu przebiegał przez środek dawnej Galicji, został nawiązany i wyrównany między bokiem Magdeburg-Leskowa w południowych Morawach, a bazę założono i pomierzono na Bukowinie obok wsi Radowce. Do tego łańcucha była dowiązana i wyrównana sieć triangulacyjna II rzędu o bokach 9 15 km, wypełniająca północną i południową część Małopolski. Rys. 1.22. Przyjęty układ współrzędnych dla Małopolski w katastrze austriackim Powyższą wielką sieć triangulacji wojskowej" zagęszczono punktami III rzędu o bokach 4 9 km w ten sposób, aby pokryły równomiernie (wraz z punktami wyższego rzędu) mierzony obszar i aby na
każdą milę kwadratową przypadały trzy punkty triangulacji matematycznej. Punkty III rzędu wyznaczone były teodolitem metodą wcięcia w przód. Wyrównanie katastralnej sieci triangulacji matematycznej przeprowadzono w sposób przybliżony. Współrzędne obliczano w układzie płaskim prostokątnym. W celu jak największego wyeliminowania błędów, powstałych na skutek krzywizny ziemi, przyjęto 7 układów i przeliczono współrzędne sferyczne dla każdej prowincji (kraju) na osobny układ. Dla Małopolski (dawnej Galicji) przyjęto za początek układu punkt triangulacyjny znajdujący się we Lwowie na Wysokim Zamku (rys. 1.22). Południk przechodzący przez ten punkt przyjęto za oś odciętych, zaś krzywą eliptyczną, prostopadłą w tym punkcie do południka za oś rzędnych. Dodatnie współrzędne skierowane były od początku układu: odcięte (ar) na południe, zaś rzędne (y) na zachód. Przyjmując powyższe założenia, współrzędne poszczególnych punktów triangulacyjnych wyznaczano według zasad trygonometrii płaskiej. Tereny Polski objęte byłym katastrem austriackim posiadają współrzędne z trzech układów. 1) Układ Lwowski województwo rzeszowskie, krakowskie (bez powiatów miechowskiego i olkuskiego oraz Spiszą i Orawy), część powiatu Bielsko Biała z województwa katowickiego. 2) Układ Wiedeński (punkt zerowy Kościół św. Stefana) powiat cieszyński z województwa katowickiego. 3) Układ Węgierski (punkt zerowy Obserwatorium Astronomiczne w Budapeszcie) wsie z powiatu Nowy Targ w województwie krakowskim, tzw. Spisz i Orawa. Punkty triangulacji matematycznej oznaczono na mapach trójkątem. W każdym katastralnym układzie współrzędnych wprowadzono podział sekcyjny prostokątny: 1) wzdłuż obu osi współrzędnych podzielono kraj na kwadraty o bokach równych l mili austriackiej (4000 ), tworząc w ten sposób zasadnicze jednostki o powierzchni l mili kwadratowej (10 000 morgów austriackich); powyższe kwadraty służyły do równomiernego rozłożenia trzech punktów triangulacji matematycznej i dlatego nazwano je arkuszami triangulacyjnymi; 2) każdy arkusz triangulacyjny podzielono równolegle do osi odciętych na 4 części o wymiarach 1000, równolegle zaś do osi rzędnych na 5 części o wymiarach 8000 tworząc w ten sposób 20 zasadniczych jednostek (prostokątów) kartograficznych, tzw. sekcji szczegółowych. Dla ustalenia godła każdej sekcji szczegółowej, a tym samym wyznaczenia współrzędnych jej narożników nazwano (rys. 1.22 i 1.23): Rys. 1.23. Podział arkusza milowego na sekcje szczegółowe a) pasy milowe równoległe do południka zerowego (osi odciętych) kolumnami" i oznaczono na wschód i zachód od tego południka cyframi rzymskimi I, II, III itd. dodając początkowe litery danego
kierunku OC (Ostocolonne) kierunek wschodni lub WC (Westcolonne) kierunek zachodni, np. WC II 15, OC III 14; b) pasy milowe równoległe do osi rzędnych warstwami" lub wierszami" i oznaczono liczbami arabskimi, numerując je od pasa (warstwy) najdalej wysuniętego w danym układzie na północ; c) sekcje szczegółowe oznaczono małymi literami alfabetu (bez względu na położenie arkusza triangulacyjnego w danym układzie) od wschodu ku zachodowi a, b, c, d oraz od północy ku południowi e, f, g, h, i. W układzie Lwowskim oś rzędnych (Y 0 ) przebiega między warstwami 16 i 17. Każda sekcja szczegółowa otrzymywała w ten sposób godło (po prawej stronie sekcji), np. WC II sekt of lub OC III 14 sekt bh. Powyższy podział i układ obowiązuje dla map katastralnych sporządzonych w skali l : 2880 3. W celu bezpośredniego pomiaru szczegółów terenowych i wykazania ich na sekcji szczegółowej metodą graficzną, zagęszczono sieć triangulacji matematycznej w ten sposób, aby na każdej najmniejszej jednostce kartograficznej były wyznaczone co najmniej trzy punkty triangulacji graficznej o bokach do 4 km. Punkty tej triangulacji (IV rządu) dobierano w terenie tak, aby na styku dwóch sekcji szczegółowych oraz na stykach gmin katastralnych odpowiadających obecnym obrębom (wsiom) były punkty wspólne (rys. 1.24). Rys. 1.24. Zasady zagęszczenia sieci triangulacji matematycznej Triangulację graficzną wykonano na arkuszu triangulacyjnym napiętym na desce stolikowej, sporządzonej ze szkła. Arkusz triarigulacyjny zwany inaczej arkuszem milowym zawierał punkty triangulacyjne I, II i III rzędu (obliczone i wyrównane w układzie prostokątnym), nazwy tych punktów i ich współrzędne odniesione do każdej ramki arkusza triangulacyjnego oraz długości boków triangulacyjnych. 3 Dla map w późniejszym czasie wykonanych metodą poligonową w skali l: 2500 wprowadzono nowy podział sekcyjny (po 1887 r.).
Ramki arkusza triangulacyjnego były naniesione bardzo dokładnie w skali l : 14 000, czyli format tego arkusza wynosił 20" X 20", tj. 52,7 cm X 52,7 cm i obejmował około 57,54 km 2 obszaru. Ponadto na arkuszu triangulacyjnym bardzo dokładnie naniesiono punkty triangulacji matematycznej, kierunki orientacyjne do sąsiednich punktów oraz prostokąty sekcji szczegółowych. Każdy punkt triangulacji graficznej wyznaczany był metodą wcięcia w przód co najmniej z trzech kierunków. Kierunki kreślono płasko oszlifowaną igłą stalową w celu uzyskania dokładnego wyznaczenia punktu przecięcia się tych kierunków. Współrzędne odczytywano w odniesieniu do poszczególnych ramek linii sekcyjnych napiętych na desce stolikowej arkuszy triangulacyjnych za pomocą specjalnego przyrządu do nanoszenia tzw. trymeru o wartości noniusza 0,001 cala, czyli 0,02634 mm (rys. 1.25). Wyniki w ten sposób otrzymanych współrzędnych wyrównywano do długości bądź szerokości arkusza sekcji szczegółowej, a następnie pięciokrotnie powiększano. Dla kontroli obliczono, na podstawie otrzymanych współrzędnych punktów triangulacji graficznej, długości boków trójkątów i porównywano je z długościami tych boków wyznaczanymi na arkuszu triangulacyjnym w sposób graficzny. Otrzymane w ten sposób punkty zagęszczonej triangulacji nanoszono przed pomiarem szczegółów terenowych na sekcję szczegółową napiętą na desce stolikowej, otrzymując dane do bezpośredniego nawiązania tej sekcji do istniejących w terenie punktów. Ponadto przy samym pomiarze w terenie wyznaczano dodatkowo, metodę wcięcia wstecz, tzw. sieć geometryczną (stanowiska stolika mierniczego) o bokach około 400 m (200 ). Powyższe punkty osnowy graficznej nie były stabilizowane w terenie w sposób trwały. Na mapie katastralnej oznaczano je odpowiednio: - punkty sieci graficznej za pomocą kwadratu, - punkty sieci geometrycznej za pomocą kółeczka. Sekcja szczegółowa. Podstawą wszelkich prac pomiarowych w terenie, kartograficznych i obliczeniowych, była sekcja szczegółowa, a właściwie jej ramka prostokątna, posiadająca ścisłe wymiary, współrzędne jej narożników odniesiono do punktu zerowego danego układu oraz powierzchnię (rys. 1.26). Wymiary naturalne ramki sekcyjnej wynosiły 25" i 20", czyli 658,2 X 526,7 mm, co odpowiadało w terenie 1896,48 X 1517,19 m. Powierzchnia sekcji szczegółowej w skali l : 2880 wynosiła 500 mórg austriackich, czyli 287,73 ha. Każdy bok ramki sekcyjnej był podzielony krótkimi kreskami na cale, zaś dłuższymi na odcinki 5-calowe. W celu obliczenia powierzchni niepełnych sekcji szczegółowych oraz kompleksów, łączono poszczególne kreski calowe i tworzono tzw. siatkę kwadratów calowych o powierzchni jednego morga. Poniżej podane wzory ułatwiają wyznaczenie współrzędnych narożnika sekcji szczegółowej, skierowanego ku punktowi zerowemu układu lwowskiego. Rys. 1.26. Wymiary sekcji szczegółowej
Wyznaczenie współrzędnej X dla sekcji położonej: a) ponad osią Y 0 X = (W - 17) x 7585,935 + g x 1517,19 m, (1.17) b) poniżej osi Y 0 X = (W - 17) x 7585,935 m + (g - l) x 1517,19m. (1.18) Wyznaczenie współrzędnej Y dla sekcji położonej: a) na zachód od osi X 0 Y = (K - 1) x 7585,935 m + (p - 1) x 1896,48 m, (1.19) b) na wschód od osi Xo Y = - K x 7585,935 m + p x 1896,48 m, (1.20) gdzie Yo i Xo osie układu lwowskiego, W liczba wierszy podana w godle danej sekcji, K liczba kolumn podana w godle danej sekcji, g liczba sekcji liczona w kierunku południowym, a mianowicie: e - 1, f - 2, g - 3, h - 4, i - 5, p liczba sekcji liczona w kierunku zachodnim: a - l, b - 2, c - 3, d -4. Przykład wyznaczenia współrzędnych narożników sekcji X i Y dla godła: WC XLVI 19 sekt a g (patrz rys. 1.22): X A = X B = (19-17) x 7585,935 m + (3-1) x 1517,19 m = 18 206,25 m X C = X D = (19-17)x7585,935 m + (4-1) x 1517,19 m = 19 723,44 m Y B = Y D = (46-1) x 7585,935 m + (l - 1) x 1896,48 m = 341 367,075 m Y A = Y C = (46-1) x 7585,935 m + (2-1) x 1896,48 m = 343 263,555 m Wskutek wprowadzenia prostokątnego systemu współrzędnych, ramka sekcyjna północ -południe każdej sekcji, nie leżąca na południku osiowym, nie pokrywała się z rzeczywistym południkiem danej sekcji szczegółowej (rys. 1.27). Powstałą w ten sposób odchyłkę zbieżność południków obliczano i wrysowywano rzeczywisty kierunek południka na północno-zachodniej (D 1 ) lub północno-wschodniej (D 2 ) (w zależności od położenia sekcji szczegółowej) dolnej krawędzi linii ramki danej sekcji szczegółowej. Zbieżność (D 1 i D 2 ) zwiększa się ze wzrostem współrzędnej Y oraz im dalej na północ położona jest dana sekcja szczegółowa (rys. 1.28). Rys. 1.27. Zbieżność południków
Rys. 1.28. Wartość zbieżności południków a położenie sekcji szczegółowej Wartość zbieżności południków można w sposób przybliżony wyznaczyć z ogólnego wzoru: D = k + a sy + b Sy -b SxSy +c sx (w metrach) (1.21) S y - liczba sekcji szczegółowych liczonych od początku południka danego układu, który ma znak dodatni na zachód oraz ujemny na wschód względem tego południka, S X liczba sekcji szczegółowych liczonych od północnej linii granicznej (oznaczonej nr l wiersza arkusza sekcyjnego); liczba ta ma zawsze znak dodatni. Dla Małopolski zachodniej współczynniki w podanym wzorze wynosiły odpowiednio: k = 0 a = + 0,5545 b = - 0,000 256 c = 0 Dla powiatu cieszyńskiego k = 0 a = + 0,5454 b = - 0,000 254 c = 0 P r z y k ł a d: Godło: WC XLVI sekt a g D 1 = 0,5545-180 + (-0,000 256) x 92 X 180 = 95,751 m Kierunek prawdziwego południka oznaczano na sekcji szczegółowej krótką kreską (1,5 cm) na południowej krawędzi linii ramki sekcyjnej (rys. 1.27) przy narożniku D. Połączenie tej kreski z narożnikiem B danej sekcji daje właściwy kierunek prawdziwego południka. 1.2.2.3. POMIAR SZCZEGÓŁÓW I OPRACOWANIE MAPY Jednostką katastralną, dla której sporządzano operat pomiarowy, była gmina katastralna. Dla każdej gminy katastralnej kartograficzna część operatu pomiarowego składała się z sekcji szczegółowych pełnych i niepełnych, nazwanych później arkuszami (rys. 1.29). Poszczególne sekcje szczegółowe w danej gminie katastralnej otrzymywały odrębną numerację porządkową (cyframi arabskimi), umieszczoną w środku północnej krawędzi linii sekcyjnej. Sekcja szczegółowa zawierała więc: godło podające jej lokalizację w danym układzie współrzędnych, numer porządkowy określający jej położenie w podziale lokalnym w danej jednostce katastralnej. Schemat układu sekcji szczegółowych łącznie z podziałem na kolumny i wiersze podany był na tej sekcji (przeważnie oznaczonej nr 1), na której jednocześnie umieszczony był opis danej mapy gminy katastralnej oraz rysunek podziałki poprzecznej dla skali l : 2880. Celem pomiaru szczegółów terenowych było wyznaczenie na każdej sekcji szczegółowej, naklejonej na desce stolikowej, za pomocą kierownicy i pomiarów liniowych następujących danych:
1) ustalonych protokolarnie i uzgodnionych z sąsiednimi gminami katastralnymi oraz okopcowanych na gruncie granic mierzonej jednostki katastralnej, 2) wszystkich parcel (opodatkowanych i wolnych od podatku oraz budynków z podwórzami), 3) granic kolei, dróg publicznych, wód itp., 4) przedmiotów trwałych takich jak: mosty, drogowskazy, studnie, krzyże i figury przydrożne itp. Granice własności utrwalano na gruncie (palikami), ale tylko w sposób prowizoryczny i na czas pomiaru. Styki sąsiednich sekcji uzgadniano w toku prac polowych. Rys. 1.29. Sekcja szczegółowa. Zasada numeracji parcel w katastrze austriackim Po zakończeniu prac polowych numerowano parcele w sposób następujący (rys. 1.30): 1) parcele gruntowe z wyjątkiem dróg publicznych i wód otrzymywały kolejną numerację od l poprzez wszystkie sekcje szczegółowe, 2) drogi publiczne i wody dalszą numerację, po ostatnim numerze parceli gruntowej, 3) parcele budowlane łącznie z podwórzami numerację kolejną też od 1. Po sprawdzeniu prawidłowości zanumerowania utrwalano: a) kolorem czerwonym (cynober) numery parcel gruntowych oraz numery dróg publicznych i wód, b) kolorem czarnym numery parcel budowlanych. 4 Następnie na każdej sekcji szczegółowej wykreślano w ołówku siatkę kwadratów calowych, w celu obliczenia powierzchni sekcji niepełnych, poszczególnych kompleksów obliczeniowych, grup parcel itp. Powierzchnia każdej gminy katastralnej składała się więc z sumy powierzchni pełnych sekcji oraz 4 W okresie międzywojennym i do momentu założenia operatu ewidencji gruntów przy odnawianiu map katastralnych numerację parcel wykonywano w tym samym kolorze (czarnym lub zielonym) zależnie od metod reprodukcji. Przy parcelach budowlanych przy numerze dodawano kropkę, np. 15, 231
powierzchni niepełnych, wyrównanych do powierzchni pełnej. W ten sposób obliczona powierzchnia danego kraju była ścisła i stała przy prowadzeniu ewidencji katastru podatku gruntowego. Po dwukrotnym obliczeniu i wyrównaniu powierzchni poszczególnych parcel lub ich części na danej sekcji, treść tej sekcji utrwalano czarnym tuszem, opisywano i podkolorowywano według obowiązujących kolorów (znaków umownych) oraz zdejmowano (obcinano) z deski stolikowej. Niektóre znaki umowne przedstawia rys. 1.31. Rys. 1.30. Zasada numeracji parcel w katastrze austriackim. W opisany sposób powstawała oryginalna sekcja szczegółowa mapy katastralnej, którą później przechowywano w archiwum map katastralnych (Lwów i Kraków). Mapy te nie były przeznaczone do prowadzenia ewidencji katastru podatku gruntowego. Do celów ewidencyjnych służyły tzw. mokrodruki, a od 1861 r. suchodruki. Mapy te powstawały w ten sposób, że treść mapy katastralnej przenoszono, za pomocą specjalnie zbudowanego do tego celu pantografu (1:1), na kamień litograficzny. Powstały obraz mapy katastralnej (bez oparcelowania) był wyryty za pomocą stalowej ostrej igły. Przed użyciem tak zreprodukowanych map do prac ewidencyjnych numerowano parcele. Mapy ewidencyjne przechowywane były w pierwszej instancji (powiecie). Suchodruki służyły również do sporządzania tzw. szkiców indykacyjnych, które były używane do prac polowych przy pomiarach uzupełniających oraz przy rewizjach okresowych, przeprowadzanych co trzy lata. Szkice indykacyjne to suchodruki przecięte na cztery części i naklejone na karton.
Erklarung der Farben und der conventionellen Bezeichnungen Rys. 1.31. Wykaz niektórych znaków konwencjonalnych,,oznaczeń literowych oraz stosowanych kolorów przy opracowywaniu map katastru austriackiego 1.2.2.4. SKŁAD OPERATU KATASTRALNEGO 5 Operat katastru podatku gruntowego dla każdej gminy katastralnej zawierał: Część kartograficzna: a) mapę katastralną składającą się z arkuszy sekcji szczegółowych (odbitki), będące podstawą prowadzenia ewidencji podatku gruntowego, b) szkice indykacyjne, c) manualia pierwotne szkice polowe z wykazanym sposobem utrwalania granic, co pozwalało na ich wykorzystanie jako osnowę pomiarową przy pomiarach uzupełniających, Część opisowa: a) protokół parcelowy podający w porządku arytmetycznym numery parcel (odrębnie gruntowe, odrębnie budynkowe), numer sekcji mapy, nazwę niwy, numer arkusza posiadłości gruntowej, powierzchnię (ogólną, użytku gruntowego i klasy gruntu) oraz czysty dochód; b) arkusze posiadłości gruntowych sporządzano je dla każdego właściciela z podaniem czystego dochodu w celu wymiaru podatku gruntowego; dla dróg publicznych, wód, terenów kolejowych itp. sporządzano odrębne arkusze posiadłości gruntowych; arkusze posiadłości gruntowych ułożone były luźno w kolejności ich numeracji i przechowywane w teczkach dla całej gromady; c) sumariusz, czyli tzw. sumaryczne zestawienie powierzchni ogólnych poszczególnych arkuszy posiadłości gruntowych, dające powierzchnię ogólną danej gminy katastralnej z "rozbiciem na ogólne powierzchnie użytków gruntowych; d) alfabetyczny spis posiadaczy; e) wypisy hipoteczne, t j. wyciągi z księgi gruntowej danej gminy katastralnej dotyczące przedmiotu posiadania oraz nazwiska posiadaczy. 5 Operat katastralny utrzymywany był w stałej zgodności z gruntem (okresowe rewizje) i księgą gruntową, gdyż do mapy hipotecznej co roku wkreślano powstałe zmiany w operacie ewidencji katastru podatku gruntowego. Jednak w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej operat katastralny bardzo zdezaktualizował się i nastąpiły duże rozbieżności ze stanem na gruncie i w hipotece. Również w okresie międzywojennym oznaczenia WC i OC zamieniono na KZ (kolumny zachodnie) i KW (kolumny wschodnie). Po II wojnie światowej zlikwidowane zostały archiwa map katastralnych, a materiały katastralne (mapy oryginalne itp.) przeniesiono do składnic powiatowych.
Podobnie jak mapy, również księgi i akta przechowywane były w I lub II instancji katastralnej. W I instancji znajdowały się: 1) księgi: protokół parcelowy, arkusze posiadłości gruntowych, sumariusz arkuszy, alfabetyczny spis posiadaczy, wypisy hipoteczne, 3) akta: szkice indykacyjne, manualia, powiatowe wykazy przybytków i ubytków, sporządzane według gmin dla tzw. gruntów użytkowych (bilans roczny gruntów użytkowych dla celów statystycznych). W II instancji przechowywano Wojewódzkie wykazy przybytków i ubytków, sporządzane według powiatów. 1.2.2.5. PROWADZENIE AUSTRIACKIEGO KATASTRU GRUNTOWEGO Przedmiotem zmian w austriackim katastrze podatku gruntowego były: zmiana kształtu, powierzchni lub kategorii gruntów (podział gruntów pod względem opodatkowania) oraz zmiana własności (użytkowania). Zmiany pierwszego rodzaju miały miejsce wówczas, gdy: parcela została dzielona na dwie lub więcej części, kilka parcel łączono w jedną, stwierdzono na skutek nowego pomiaru zwiększenie lub zmniejszenie się powierzchni gruntu, bez zmiany jego dotychczasowych granic, następowała zmiana jakiegoś gruntu, tzn. kiedy grunt dotychczas wolny od podatku przechodził do kategorii gruntów opodatkowanych. Drugi rodzaj zmian zachodził wówczas, jeżeli zmieniał się właściciel gruntu, albo zachodziły inne zmiany w księdze gruntowej, a więc gdy właściciel pozostawał wprawdzie ten sam, ale różne części jego gruntu, zapisane dotychczas pod jednym numerem księgi gruntowej, zostały zapisane w dwóch lub więcej numerach tej księgi, np. celem obciążenia hipotecznego tylko jednej części, a nie całości gruntu i odwrotnie, tzn. gdy kilka numerów księgi gruntowej łączono w jeden. Zmiany pierwszego i drugiego rodzaju wprowadzano w księgach katastralnych i gruntowych. Różnica między tymi rodzajami zmian polegała na kompetencji danej instytucji rejestrującej. Kataster rejestrował jako pierwszy zmiany kształtu, powierzchni i kategorii gruntu, a następnie zawiadamiał o tym sąd w celu poprawienia księgi gruntowej; natomiast sąd rejestrował jako pierwszy w księdze gruntowej wszelkie zmiany własności oraz pokrewne i zawiadamiał o tym kataster w celu poprawienia ksiąg katastralnych. Dokumentem, w którym rejestrowano zmiany pierwszego rodzaju, były wykazy zmian gruntowych. Wykazy te zakładano osobno dla poszczególnych gmin, w każdym roku rachunkowym. Pomiary uzupełniające przeprowadzała służba katastralna, bądź upoważnione do wykonywania takich pomiarów władze, przedsiębiorstwa państwowe lub osoby cywilne. Operaty pomiaru uzupełniającego należało składać do instancji katastralnej zgodnie z przepisami o ewidencji prac pomiarowych. Inne zmiany, np. zmiana parceli rolnej na drogę, plac lub odwrotnie zapisywano do zmian gruntowych na podstawie zawiadomień pisemnych zainteresowanych władz bądź zgłoszeń osób prywatnych po zbadaniu i poświadczeniu takich zgłoszeń, np. przez zarząd gminy lub miasta. Dokumentem, w którym rejestrowano zmiany drugiego rodzaju były wykazy zmian własności. Zmiany wpisywano do osobnego dziennika na podstawie zawiadomień nadsyłanych przez sąd do I instancji katastralnej (powiatu). Na podstawie obu tych wykazów (zmian gruntowych i własności) wnoszono poprawki do ksiąg katastralnych. Natomiast do mapy hipotecznej co roku wkreślano zmiany powstałe w jej treści. Przy wykonywaniu pomiaru uzupełniającego w terenie korzystano z wielu metod. Niektóre z nich podano niżej. Pomiar liniowy na podstawie sprawdzonych punktów katastralnych. 6 6 Punktami katastralnymi, tzw. stałymi, nazywano charakterystyczne punkty sytuacji łatwe do zidentyfikowania na mapie i w terenie, sprawdzone za pomocą miar na gruncie. Mogą nimi być: skrzyżowania istniejących miedz między parcelami (najlepsze są miedze parcel, które nie uległy podziałowi, tzw. parcel szczepowych), przecięcia miedz z rowami itp.
Metoda ta, jako najłatwiejsza i najszybsza w wykonaniu, najczęściej była stosowana. Polega ona na zakładaniu osnowy pomiarowej (liniowej) w oparciu o sprawdzone punkty katastralne, tzw. punkty stałe, w takiej ilości aby dawała możność przeprowadzenia pomiaru granic obiektu aktualizowanego, wszystkich szczegółów, które uległy zmianie, budynków, konturów klasyfikacyjnych oraz starego stanu posiadania. Sieć tych punktów stałych mogła również stanowić podstawę do przeprowadzenia wszystkich czynności geodezyjnych, np. przy wymianie gruntów oraz służyć do wyznaczenia projektu urządzenioworolnego na gruncie. Po zidentyfikowaniu takich punktów stałych z mapą, sprawdzono również ich położenie na gruncie za pomocą miar kontrolnych. Każdy punkt stały sprawdzano przynajmniej z trzech kierunków pod zbliżonymi do 90 kątami. Następnie te same miary z mapy (poprawione o deformację mapy) porównywano z miarami z gruntu. Literatura przedmiotu podaje, że można spodziewać się około 1,5 m różnicy dla linii kontrolnych do 200 m i około 3 m dla linii dłuższych. Pomiar kątowo-liniowy na podstawie sprawdzonych punktów katastralnych. W przypadku trudności zidentyfikowania punktów katastralnych położonych w pobliżu zakładanej osnowy liniowej, wprowadzono lokalne ciągi poligonowe dowiązane do dalej położonych stałych punktów katastralnych. Przy małych długościach ciągów (do 700 m) wkreślano je na mapę graficznie na podstawie pomierzonych kątów i boków bez obliczenia współrzędnych. W przypadku zakładania ciągów o długości większej od 700 m na leży: obliczyć i wyrównać współrzędne, wyznaczyć współrzędne katastralne punktów stałych w układzie dowolnym założonej osnowy poligonowej oraz przetransformować je na układ katastralny. Następnie należy wkreślić punkty osnowy na pierworys, kontrolując ich położenie przez sprawdzenie odległości graficznie obliczonej między nimi z długościami pomierzonymi. Średni błąd środkowego punktu w tej metodzie wpasowania ciągu w układ katastralny wynosi- około ± 1,17 m, co w skali l : 2880 daje około 0,40 mm na mapie. Z powyższego wynika, że pomiar uzupełniający był najczęściej pomiarem liniowym. Szkice indykacyjne służyły do graficznego rejestrowania zaszłych zmian, a dane z pierwotnych szkiców polowych (manualii) jako osnowa pomiarowa. Operat pomiaru uzupełniającego składał się z następujących części: 1) szkicu indykacyjnego, 2) manualii i dzienników pomiarowych, 3) protokołu granicznego (ze szkicem granicznym), 4) wykazu zmian gruntowych. 1.2.3. POSŁUGIWANIE SIĘ TECHNICZNĄ I OPISOWĄ DOKUMENTACJĄ AUSTRIACKIEGO KATASTRU GRUNTOWEGO 1.2.3.1. SPOSÓB OBLICZANIA POWIERZCHNI PARCEL Powierzchnię parcel obliczano za pomocą planimetru nitkowego zwanego harfą, przystosowanego odpowiednio do skali mapy katastralnej. Z zasadą i sposobem obliczania powierzchni za pomocą harfy można się zapoznać w I części Geodezyjnych Urządzeń Terenów Rolnych pod red. K. Dumańskiego, PWN, Warszawa 1968 r. 1.2.3.2. TWORZENIE I NUMEROWANIE PARCEL W celu określenia położenia (na mapie) i pochodzenia nowych (powstałych przez podział) parcel określano je zapisem w postaci ułamka, w którym licznik oznacza pierwotny numer parceli, a mianownik jej numer porządkowy (rys. 1.32). Jeśli na gruncie nie zaszła zmiana dotychczasowej granicy parceli, a stwierdzono zmiany jej powierzchni, wówczas numer tej parceli pozostawał bez zmian, powierzchnię zaś
poprawiano w księgach katastralnych. Granice nowych parcel oraz nowo powstałe budynki oznaczano na mapie kolorem czerwonym, a numerowano w kolorze przewidzianym dla danej grupy parceli. Rys. 1.32, Tworzenie i numerowanie parcel 1.2.3.3. WYZNACZENIE DEFORMACJI LINIOWEJ I POWIERZCHNIOWEJ MAP KATASTRALNYCH Wyznaczenie współczynników deformacji jest szczególnie ważne przy obliczeniach powierzchni na mapach katastru austriackiego, gdyż mapy te nie posiadają żadnych danych geodezyjno-matematycznych oprócz wymiarów ramek (rys. 1.33). Arkusz sekcyjny po deformacji (skurczu) przyjmuje kształt poduszki" (rys. 1.34). Kurczy się ona najmniej po swoich przekątnych, najwięcej na liniach łączących środki boków ramki zaznaczonych na rysunku linią przerywaną. Rys. 1.33. Arkusz sekcyjny przed deformacją Wyznaczenie współczynników deformacji (skurczu) polega na określeniu różnic między teoretyczną a rzeczywistą (na badanej mapie) długością ramek sekcji szczegółowej. Praktycznie sprowadza się to do trzykrotnego pomiaru ramek sekcji, 7 a następnie obliczenia średniej długości i szerokości według wzoru prof. Weigla. 7 Do pomiaru długości ramek służy specjalny liniał wyskalowany l: 2880 z trójkątem do odczytywania m" i dm". Z różnicy odczytów otrzymujemy praktyczną długość ramki.
Rys. 1.34. Arkusz sekcyjny po deformacji Współczynniki deformacji liniowej wyznaczamy dla dwóch głównych kierunków sekcji. Współczynnik deformacji liniowej (równoleżnikowy): L śr = (l 1 +2l 2 + l s )/4 (1.22) p% = ((l-l śr )/l) x 100% (1.23) l długość ramki wynosząca dla map w skali l : 2880 1896,48 m. Współczynnik deformacji liniowej (południowy): h śr = (h 1 +2h 2 +h 3 )/4 (1.24) h 1517,19 (matematyczna szerokość ramki). g% = ((h-h śr )/h) x 100% (1.25) Średni współczynnik deformacji liniowej dla danej sekcji: k% = (p% + g%)/2 Współczynnik deformacji powierzchniowej: s% = 2k% lub s% = p% + g%. Przykład: l1 = 1874,1 h1 = 1507,3 l2 = 1874,8 h2 = 1506,7 l3 = 1874,5 h3 = 1506,6 l śr = 1874,55 h śr = 1506,82 p% = ((1896,48 1874,55)/1896,48) x 100 = 1,15% g% = ((1517,19 1506,82)/1517,19 x 100% = 0,55% k% = 0,85% s% = 1,70 % Jeśli więc obliczona graficznie powierzchnia parceli wynosiła np. 0,2035 ha, to powierzchnia poprawiona z uwagi na deformację mapy będzie wynosić odpowiednio: 0,2035 ha. x 1,017 = 0,2070 ha. Ponieważ wpływ deformacji jest bardzo nierównomierny i zmienny, należy go wyznaczać przed przystąpieniem do każdej pracy geodezyjnej na mapie. Za mapy przydatne do użytku ze względu na deformację uważa się takie, których współczynnik deformacji powierzchniowej wynosi 3% (jeśli były sporządzone przed rokiem 1900) oraz 2% (jeśli były sporządzone po roku 1900). W innych przypadkach mapy należy aktualizować.
Rys. 1.35. Schemat wykorzystania operatu katastralnego przy zakładaniu ewidencji gruntów.