LESZEK ZUGAJ HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE STARE POLE

LESZEK ZUGAJ HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE STARE POLE LUBLIN 2013

WSTĘP Okolice Starego Pola należały do dawnych księstw pomorskich, do Zakonu Krzyżackiego, Rzeczpospolitej (1454-1772) i państwa niemieckiego. Z chwilą włączenia okolic Gdańska (1945) do Polski wprowadzono tutaj samorząd gminny wzorowany na przedwojennych polskich rozwiązaniach, ze zmianami wprowadzonymi przez nowe władze. Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorząd, aż do jego zniesienia w 1950 roku. W 1954 roku przeprowadzono nieudaną reformę podziału kraju na gromadzkie rady narodowe (1954 1972). Dopiero od 1973 roku zaczęto naprawiać błędy i ustanowiono większe gminy w obecnym kształcie terytorialnym. To wtedy powstała współczesna gmina Stare Pole. Gminy stanowiły część administracji państwowej. Od 1990 roku gminy funkcjonują według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorządu w okolicy Starego Pola, na tle przemian administracji w czasach powojennych. 2

OKOLICE STAREGO POLA DO 1454 ROKU Pierwotnie obszar współczesnej gminy Stare Pole należał do pogranicznych terenów zamieszkałych przez Prusów i Słowian. Z jednej strony zamieszkiwali tutaj pruscy Pomezanie,z drugiej strony słowiańscy Pomorzanie. Prusowie nie stworzyli jednego silnego państwa i na obecnym pograniczu polsko-rosyjskim (obwód kaliningradzki) stanowili luźny związek plemion. Najwyższą władzę sprawował wiec plemienny. Obszar plemion dzielił się na tak zwane włości, stanowiące ośrodki z grodem i z wodzem plemiennym. Włości w tym rejonie miały nazwy: Alyem i Posoloua. Pruskie plemię Pomezan zostało w XIII wieku podbite przez Krzyżaków- rycerzy zakonników przybyłych głównie z Niemiec. Dawni Prusowie wyginęli lub też zasymilowali się z napływającymi niemieckimi osadnikami. Obszar państwa krzyżackiego podzielony był na komturstwa na czele z komturami rezydującymi w warownych zamkach. Komtur zarządzał podległym sobie terenem z ramienia władz Zakonu Krzyżackiego. Podporządkowane były im wójtostwa i prokutorie, urzędy rybackie i leśne oraz komornictwa. Obszar późniejszej gminy Stare Pole wszedł w skład komturstwa malborskiego z siedzibą w Malborku. Powyższy podział administracyjny funkcjonował do połowy XV wieku. Czasy krzyżackie to jednak okres rozwoju gospodarczego. Powstawały nowe wsie i miasta. Kolonizacja prowadzono była w oparciu o prawo niemieckie. Tutaj stosowano odmianę tego prawa- prawo chełmińskie, które powstało w Chełmnie i Toruniu w XIII wieku. Używano je następnie na dużych obszarach zajętych przez Zakon Krzyżacki. Posiadanie ziemi na prawie chełmińskim związane było z obowiązkiem służby wojskowej, czynszem i daninami w naturze. Mieszkańcy mieli też wolność w dziedzinie górnictwa, łowiectwa, zakładania młynów i rybactwa. Posiadanie gruntów było dziedziczne i do dziedziczenia dopuszczano także kobiety (inaczej niż na przykład w prawie magdeburskim). We wsi na prawie niemieckim chłopi mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków. Na czele wsi stał sołtys posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Sołtys miał prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu prawo do części dochodów z czynszów i opłat sądowych. Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą wiejską 1. Przynależność tych terenów do państwa krzyżackiego i komturstwa malborskiego trwała do połowy XV stulecia. 1 Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, tom I, Warszawa 1964, s. 409 3

LATA 1454-1772 W 1454 roku wybuchł bunt w państwie krzyżackim. Ludność kraju na czele z bogatymi miastami wystąpiła przeciw Krzyżakom. Stany pruskie (mieszczanie, szlachta, chłopi, duchowieństwo) zwróciły się o pomoc do króla polskiego. Rozpoczęła się wojna zwana później wojną trzynastoletnią. W 1466 roku zawarto II pokój toruński kończący tę wojnę. Pomorze Gdańskie, wraz z terenami prawie całej współczesnej gminy Stare Pole, włączono do Polski. Tereny włączone do państwa polskiego zwano odtąd Prusami Królewskimi. Pod względem administracyjnym Królestwo Polski (później zwane Rzeczpospolitą) podzielone było na województwa na czele z wojewodami. Władza wojewodów była dość symboliczna, ale niezwykle prestiżowa. Dawała prawo do zasiadania w senacie Królestwa. Wojewodami zostawali głównie magnaci. Województwa dzieliły się na powiaty okręgi sądowe i administracyjne. Na powiaty składały się natomiast parafie będące okręgami przypominającymi wielkością współczesne gminy. Prusy Królewskie podzielono na trzy województwa: malborskie, pomorskie i chełmińskie. Każde z nich dzieliło się na powiaty. Obszar współczesnej gminy włączono do województwa malborskiego i powiatu malborskiego. 4

Fragment spisu podatkowego (Źródła Dziejowe Polski, tom XIII, Warszawa 1911, s. 88) 5

Najważniejszym urzędnikiem w dawnej Polsce, posiadającym realną władzę, był starosta (starosta grodowy). Do 1611 roku obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta w dawnym powiecie, a król go tylko zatwierdzał. Starosta grodowy był właściwym naczelnikiem powiatu. Do jego obowiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako dzierżawca królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe, ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. Starosta stał na czele władz grodzkich (powiatowych) stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościńskich) podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie (sądownictwo karne). Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz z podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Posiadał nadto starosta prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w powiecie brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które przychodziły z kancelarii królewskiej a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy na swoim terenie. Dla obszaru całego województwa malborskiego starosta urzędował w Kiszporku (dziś Dzierzgoń). Tam odbywały się sądy grodzkie (karne). Ciekawostką jest fakt, że wojewoda malborski z urzędu był jednocześnie starostą kiszporskim (nazwa od miasta Kiszpork, przyp. L.Z). Sytuacja miejscowej ludności wiejskiej różniła się od ludności innych ziem Rzeczpospolitej. Tereny Prus Królewskich posiadały tradycyjnie silny samorząd miejski i wiejski. Miejscowa ludność była bogatsza i nie popadła w tak silne uzależnienie od szlachty, jak w innych prowincjach. 6

LATA 1772-1920 W 1772 roku miał miejsce I rozbiór Polski. Dawne województwo malborskie weszło w skład państwa pruskiego. Król pruski wkrótce wysłał do każdego krańca swoich nowych ziem urzędników, którzy dokładnie opisali stan każdego nawet gospodarstwa. Odnotowali wielkość gospodarstw chłopskich, liczbę warsztatów rzemieślniczych, wysokość plonów, obciążeń podatkowych, stan młynów, łąk. W ten sposób sporządzili osobliwy dokument zwany katastrem fryderycjańskim. 2 Nałożono nowe podatki, który były 3-4 krotnie większe od poprzednich. 3 Nic dziwnego, że nowa władza nie cieszyła się popularnością. Na zajętych obszarach Prusacy utworzyli nową prowincję Prusy Zachodnie ze stolicą w Kwidzynie (od 1793 roku w Gdańsku). Prusy Zachodnie dzieliły się na departamenty: kwidzyński (od 1793 gdański) i nadnotecki. Departamenty podzielone były natomiast na powiaty. W Prusach Zachodnich powołano także powiat malborski, który obejmował prawie cały obszar współczesnej gminy. Wchodził w skład departamentu kwidzyńskiego (potem gdańskiego). Nowy podział na departamenty nie uwzględniał dawnych polskich podziałów, który wynikał nie z racjonalnych przyczyn, lecz z tradycji. Prusacy wprowadzili bardziej racjonalne podziały terytorialne. Dodatkowo celem było zburzenie dawnych wspólnot i walkę z polskością tych ziem. W departamentach władzę sprawował organ kolegialny nazywany kamerą 4 wojenno-ekonomiczną. Miały one szerokie uprawnienia w dziedzinie administracji, spraw skarbowych i sądownictwa. Mogły wydawać też decyzję w sprawach Kościoła rzymskokatolickiego i szkolnictwa. Na czele powiatów stali landraci powoływani przez króla ale podlegali swojej kamerze departamentalnej. Landraci posiadali uprawnienia podatkowe i wojskowe. 5 W ówczesnym państwie pruskim administrację wiejską sprawował w imieniu państwa pan wsi, poddany jednak nadzorowi ze strony landrata. Dobrami królewskimi zarządzały urzędy domen królewskich podległe kamerom departamentalnym. Na wsi obowiązywał tak zwany Landrecht ustanowiony dla całego państwa pruskiego w 1794 roku. Regulował on wszelkie sprawy ustroju wsi. Według niego wieś tworzyła gromadę mającą osobowość publiczno-prawną stanowiącą jednocześnie organ samorządu. Na czele gromady stał sołtys mający do pomocy ławników. Sołtysi wraz z ławnikami byli powoływani przez właściciela ziemskiego ale zatwierdzał ich landrat. To przed landratem sołtys z ławnikami składał przysięgę na wierność państwu, panu i gromadzie. Sołtys wraz z ławnikami pełnił funkcje administracyjno-skarbowe, głównie polegające na rozkładzie i poborze podatków. 6 Po klęskach w wojnach z Napoleonem państwo pruskie rozpoczęło wielkie reformy. Podjęto reformę agrarną, 9 X 1807 roku zniesiono poddaństwo chłopów, umożliwiono 2 Achremczyk Stanisław, Historii Warmii i Mazur, tom II, 1772-2010, Olsztyn 2011, s. 681. 3 Tamże, s. 682. 4 Tradycyjna pruska nazwa urzędów na poziomie departamentów. 5 Korobowicz A. Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2009, s. 26. 6 Tamże, s. 27. 7

chłopom i mieszczanom zakup ziemi. Na początek dano wolność, ale głównym problemem była własność ziemi. W 1811 roku umożliwiono uwłaszczenie ziemi, jednak w wyniku nacisków bogatych właścicieli ziemskich (junkrów) reforma stawała się coraz mniej korzystna dla chłopów. Ustalono, że będą oni mogli posiadać dziedzicznie ziemie, jeżeli oddadzą 1/3 ziemi na rzecz właścicieli ziemskich. W 1816 roku jeszcze bardziej ograniczono grupę chłopów podlegających uwłaszczeniu. Musieli oni posiadać gospodarstwa już przed 1763 rokiem i mieć przynajmniej jednego konia. Reformę wykonywano bardzo długo, aż do połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku 7. W efekcie wielu chłopów utraciło swoją ziemię albo oddali jej część na rzecz panów, albo musieli zapłacić odszkodowanie panu za przejście ziemi na ich własność. Powodowało to zmniejszanie się obszarów pozostających w rękach chłopów. Na ziemiach dworskich pan zachowywał wszelkie uprawnienia policyjne osobne ustawy dla służby folwarcznej uzależniły ją całkowicie od pracodawców 8. Po 1815 roku zmieniono także system administracji krajem. Podzielono go na prowincje: Prusy Wschodnie, Prusy Zachodnie (dawne Prusy Królewskie), Wielkie Księstwo Poznańskie, Pomorze, Brandenburgię i Śląsk. Na czele była prowincja z nadprezydentem. Nadprezydent rozstrzygał spory kompetencyjne między urzędami, nadzorował urzędników niższego szczebla, w tym również sprawy szkolnictwa, skarbowe, religijne, nadzorował także sprawy uwłaszczenia chłopów. Niżej była rejencja z prezydentem na czele. Rejencje dzieliły się z kolei na powiaty, a te na gminy. W każdym powiecie istniał natomiast sejmik powiatowy wybierany przez skomplikowany system wyborczy. Organem wykonawczym był Wydział Powiatowy z przewodniczącym starostą (landratem). Wydział Powiatowy pełnił jednocześnie funkcje sądu administracyjnego I instancji. 9 7 Czapliński W, Galos A, Korta W, Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 426. 8 Tamże, s. 426. 9 Bardach J., Leśnodórski B. Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2001, s. 400. 8

Fragment mapy Schroettera z przełomu XVIII i XIX wieku W 1815 roku w ramach prowincji Prusy Zachodnie powołano rejencję gdańską. Dzieliła się ona na powiaty, w tym także powiat malborski z terenami współczesnej gminy. W ramach prowincji Prusy Wschodnie powołano rejencję królewiecką wraz z powiatem pasłęckim- na nowo utworzonym. W jego skład wchodziły południowo-wschodnie obszary współczesnej gminy. W państwie pruskim granica rejencji przechodziła przez teren gminy, co doskonale jest widoczne na dołączonych mapach. W latach 1824-1829 funkcjonowały dwie prowincje pruskie (Prusy Zachodnie i Wschodnie) ale pod władzą jednego nadprezydenta. W 1829 roku zjednoczono obie prowincje pod nazwą Prusy z zachowaniem dotychczasowego podziału na rejencje i powiaty. Początkowo na czele urzędów powiatowych pozostawali czasem Polacy. Po 1830 roku urzędnikami tymi byli już prawie wyłącznie Niemcy. Polscy landraci często rezygnowali ze względu na brak znajomości języka niemieckiego. 10 Pensje były dość niskie. Biura powiatowe często mieściły się w wynajętych pomieszczeniach. Przysyłano często weteranów 10 Kozłowski J.. Administracja Wielkopolski pod zaborem pruskim, Poznań 2000, s. 35. 9

wojennych. 11 W urzędzie landrackim pracowało kilku urzędników. Prawą ręką landrata był sekretarz powiatowy (Kreissekretar), któremu podlegał pisarz i posłaniec powiatowy. W każdym z urzędów landrata zatrudniano także tłumacza biegle znającego język polski oraz niemiecki. 12 Jako urzędnicy królewscy landraci byli zobowiązani wykonywać zarządzenia i polecenia władz wyższych zgodnie z kierunkiem polityki państwa, które wymagało od nich pełnej lojalności. Dla utrzymania porządku publicznego do dyspozycji landratów byli oddani żandarmi, stacjonujący w miastach. Z drugiej strony, landraci mieli obowiązek reprezentować interesy ludności powierzonego im powiatu. Obowiązywała ich instrukcja z 1816 roku w której nakazywano im służyć miejscowej ludności i dbać o jej interesy, a równocześnie wpajać jej uczucia miłości do króla i pruskiej ojczyzny. Stojąc na czele administracji powiatowej mieli także utrzymywać stosunki towarzyskie na odpowiednim poziomie ze stanowymi reprezentantami ludności, przede wszystkim z miejscowym ziemiaństwem, zarówno polskim, jak i niemieckim. 13 W pierwszej połowie XIX wieku w Prusach nie wprowadzono jednolitego prawodawstwa odnośnie wsi- samorządu wiejskiego. Wszystko zależało od miejscowej praktyki i lokalnych uwarunkowań. Generalnie wsie stanowiły oddzielne jednostki administracyjne gminy na czele z sołtysami. Dla rejencji gdańskiej rozporządzenie z 9 maja 1818 roku przeprowadziło reorganizację ustroju wsi. Każda wieś stanowiła oddzielną gminę wiejską. We wsiach uwłaszczonych mieszkańcy wybierali sołtysa i dwóch ławników. Wybór ten zatwierdzał landrat. W pozostałych wsiach należących nadal do właścicieli ziemskich sołtysa i ławników mianował właściciel ziemski. Istniały zatem gminy wiejskie (Landgemeide) oraz obszary dworskie (Gutsbezirke). Powyższy ustrój potwierdzała ustawa z 31 grudnia 1842 roku o ciężarach i obowiązkach z tytułu pomocy społecznej na wsi. 14 W 1878 roku nastąpił podział prowincji Prusy na dwie prowincje: Prusy Zachodnie oraz Prusy Wschodnie. Administracja lokalna opierała się na dawnych, tradycyjnych w państwie niemieckim gminach jednostkowych. Każda większa wieś stanowiła oddzielną gminę z własnymi władzami. Jeszcze w końcu XIX wieku w całym państwie niemieckim funkcjonowały różne systemy samorządu gminnego, jako że Cesarstwo Niemieckie składało się z obszarów o różnej tradycji i historii. Sprawę ustroju samorządu gminnego kompleksowo rozwiązała ustawa z 3 lipca 1891 roku obowiązująca we wszystkich wschodnich prowincjach niemieckich. Ustawa ta porządkowała sprawy samorządu wiejskiego, ale nie wnosiła wielu zmian w ustroju wiejskim. Gminę, jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś, bez względu na obszar. Poza obszarem gminy tak rozumianej pozostawał obszar dworski- gmina dworska. Jej właściciel sprawował administrację na własny koszt 11 Tamże, s. 36. 12 Tamże, s. 39. 13 Kozłowski J,. Administracja Wielkopolski., s. 40. 14 Historia Pomorza, tom III, część I, pod red. G. Labudy, Poznań 1993, s. 113-114.; 10

i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego. 15 Mieszkańcy gminy samorządowej dzielili się na dwie kategorie: przynależnych do gminy i członków gminy. Pierwsza kategoria odnosiła się do stałych mieszkańców gminy, którzy ponosili koszty jej funkcjonowania, ale też byli uprawnieni do korzystania z instytucji gminnych. Członkostwo gminy natomiast wynikało z pewnego statusu majątkowego. Musieli to być posiadacze nieruchomości, za którą płacili podatek gruntowy lub od budynku (minimum 3 marki rocznie) lub płacili podatek osobisty w wysokości co najmniej czterech marek rocznie. Mogli również wykazać, że posiadają przynajmniej 660 marek dochodu rocznego. Tylko członkowie gminy mieli czynne i bierne prawo wyborcze w danej gminie. Dodatkowo opłacający wyższe podatki mogli mieć po kilka głosów (głosy pluralne), aż do czterech (na przykład właściciel gruntu o obszarze od 20 do 50 mórg miał 2 głosy). 16 W małych gminach, gdzie liczba członków gminy nie przekraczała 40, wszyscy członkowie gminy stanowili zgromadzenie gminne- organ uchwałodawczy i kontrolujący. Zastrzegano jednak, aby w zgromadzeniu przynajmniej 2/3 stanowili właściciele nieruchomości. Zgromadzenie wybierało sołtysa oraz dwóch ławników, jego pomocników. Był to organ wykonawczy gminy wiejskiej. 17 W większych gminach (ponad 40 członków) obligatoryjnie powoływano radę gminną (Gemeindevertretung). W przypadku, gdy wybierano radę gminną, dokonywano tego poprzez kurialny system wyborczy. Wyborcy dzielili się na trzy kurie według sumy płaconych podatków. Każda kuria wybierała trzecią część rady. Kadencja trwała lat sześć, co roku ustępowała 1/3 rady i wybierano w ich miejsce następne osoby. 18 W większych gminach także wybierano sołtysów i ławników, jako organ wykonawczy (Gemeindevorsteher). Kadencja trwała sześć lat. W większych gminach nawet mogła trwać 12 lat. Sołtys był zawodowym urzędnikiem i nie musiał być mieszkańcem gminy. Wybór sołtysa i ławników musiał być zatwierdzony przez starostę powiatowego (landrata). 19 Uprawnienia gmin wiejskich obejmowały sprawy własne i poruczone. Sprawy własne gminy mieściły się w pojęciu samorządnego administrowania swoimi sprawami. Za sprawy poruczone (zlecone) odpowiadał tylko sołtys. Do spraw poruczonych należały na przykład kwestie policyjne. Do wypełniania tych zadań powoływano okręgi urzędowe złożone z kilku gmin i obszarów dworskich. W takim okręgu za sprawy policyjne odpowiadał specjalnie wyznaczony urzędnik powoływany przez nadprezydenta (przewodniczącego prowincji). 20 Nad działalnością samorządu czuwał wydział powiatowy i starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy (na przykład w kwestiach majątkowych). Miały też prawo oceniać akty gminne, co do ich legalności i celowości. Podobne uprawnienia posiadał starosta. 21 Od 1911 roku gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym. Dzięki temu gminy mogły realizować większe inwestycje (drogi, szkoły 15 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa, s. 213. 16 Tamże, s. 213. 17 Tamże. 18 Koneczny F, Historia administracji w zarysie, Wilno 1924, s. 89. 19 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa, s. 213. 20 Tamże, s. 214. 21 Tamże. 11

itp.). 22 Powyższe rozwiązania prawne funkcjonowały aż do początku 1945 roku. Każda wieś stanowiła oddzielną gminę wiejską. W okresie międzywojennym Stare Pole i okolice należały do terenów powiatu malborskiego wchodzącego w skład rejencji zachodniopruskiej i prowincji Prusy Wschodnie. Natomiast wschodnie krańce gminy (Ząbrowo i Szaleniec) należały do powiatu elbląskiego także w niemieckiej prowincji Prusy Wschodnie. Bez szczegółowych badań archiwalnych trudno teraz ustalić poszczególne gminy wiejskie w okolicy Starego Pola. Najprawdopodobniej, przed powołaniem polskiej administracji w 1945 roku, na terenie współczesnej Gminy funkcjonowały gminy: Jonasdorf (Janówka), Katznase (Kaczynos), Klettendorf (Klecie), Klakendorf (Kławki), Schonwiese (Krasnołęka), Pruppendorf (Kraszewo), Konigsdorf (Królewo), Altfelde (Stare Pole), Thorichthof (Szaleniec), Schlablau (Szlagnowo), Sommerau (Ząbrowo) i Reichfelde (Złotowo). Mapa podziału na dawne gminy wiejskie w 1914 roku 22 Tamże. 12

Polska mapa z lat trzydziestych XX wieku (WIG) 13

OKOLICE STAREGO POLA W LATACH 1945-1954 W początkach 1945 roku wkroczyły na teren powiatów malborskiego i elbląskiego wojska Armii Czerwonej. Wkrótce po zajęciu tych obszarów przez wojska radzieckie rozpoczęto przygotowania do zaprowadzania polskiej administracji. Początkowo władzę sprawowali radzieccy komendanci, którzy stopniowo przekazywali administrację w polskie ręce. 14 marca 1945 roku, czyli jeszcze przed zajęciem całości terenów późniejszych Ziem Odzyskanych, utworzono (Polska Zachodnia i Północna) tak zwane okręgi administracyjne. Wśród nich był także IV okręg administracyjny obejmujący tereny Warmii, Mazur oraz Powiśla, czyli także obszar współczesnej gminy Stare Pole. 23 Na tych terenach powołano latem 1945 roku gminę Stare Pole, której granice północne, zachodnie i południowe pokrywały się ze współczesnymi granicami gminy. W sąsiednim powiecie elbląskim powołano natomiast gminy Gronowo z miejscowością Ząbrowo i gminę Zwierzno z miejscowością Szaleniec. Gminy te powoływały tymczasowe władze powiatowe i okręgowe. Pierwszych wójtów gmin wyznaczano administracyjnie, ponieważ nie funkcjonowały jeszcze organy uchwałodawcze. Powszechny sumaryczny spis ludności z 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 40. Według danych z początku 1946 roku gmina Stare Pole liczyła zaledwie 1140 mieszkańców. 23 Magierska A., Ziemie zachodnie i północne w 1945 roku, Warszawa 1978, s. 20. 14

W następnych latach trwała akcja zmiany nazw niemieckich na polskie, a także zmieniano, nadane tymczasowe, nazwy polskie. Zmiana nazw miejscowości wiązała się ze zmianą nazewnictwa gmin. Fragment mapy administracyjnej RP z 1946 roku Nowe gminy objęły normy prawne z 1933 roku oraz zmiany z lat 1944-1945, które obowiązywały w reszcie kraju. W tym miejscu należy opisać ustrój miast i gmin funkcjonujący w Polsce przedwojennej od 1933 roku (tak zwanej scaleniowej ). 24 Według ustawy gminnej 25 z 23 marca 1933 roku gminy dzieliły się na gromady (odpowiednik dzisiejszych sołectw). Funkcję uchwałodawcze posiadała rada gminy. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego nie wiązał się z żadnym 24 Kallas M., Historia ustroju Polski X-XX wiek, Warszawa 1996, s. 422. 25 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294. 15

wynagrodzeniem. W gromadach organem uchwałodawczym było zebranie gromadzkie. Zebranie zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Zebranie Gromadzkie podejmowało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie Gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny budżet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Każdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa lub podsołtysa miał obowiązek sprawowania funkcji do końca kadencji. Składali oni przysięgę służbową na ręce starosty. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył on także zebraniom. Do sołtysa należały też sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym. Utworzono zarząd gminy organ wykonawczy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. To właśnie zarząd gminy na co dzień sprawował władzę w gminie. Zarząd gminy przygotowywał projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Wójt, jako organ rządowy, działał jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością sprawował starosta. Starosta miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy w przypadkach łamania prawa. Powyższe rozwiązania prawne zmieniono na podstawie dekretów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Wprowadzono wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 września 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działań rad narodowych. 26 Rady narodowe miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 roku. Rady narodowe stanowiły uspołecznioną formę sprawowania administracji. Zastąpiły one powoływane wcześniej w demokratyczny sposób rady gminne. Była to instytucja nieznana w społeczeństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufnością. Rady narodowe zostały włączone w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku. Zagwarantowano istnienie wspólnot samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym majątkiem i osobowością prawną. Wspólnota samorządowa 26 Dz.U. 1944 nr 5 poz. 22 16

posiadała swoje organy wykonawcze zarządy oraz uchwałodawcze rady narodowe (zamiast poprzednio rad gminnych). Zakres działań organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 roku). Jednocześnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy państwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków. To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje zarządów gmin. Organ ten działał kolegialnie zbierając się na sesjach. Gminne rady narodowe składały się z nie mniej niż 16 i nie więcej niż 36 radnych, reprezentujących w miarę możliwości ludność poszczególnych wsi. W skład gminnej rady narodowej wchodzili odtąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzeszeń społecznych, organizacji młodzieżowych, przedstawiciele wojskowości, nauki i pracy społecznej. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także osoby z przedwojennego samorządu, autorytety miejscowe, nawet księża. Te osoby wyrzucano przy częstych reorganizacjach rad zarządzanych przez rady wyższego szczebla. Wola ludności poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady narodowej. Preferowano ludzi związanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie majątkowym. Największa akcja wymiany radnych miała miejsce w 1948 roku. Gminne rady narodowe w głosowaniu tajnym większością głosów wybierały zarząd gminny, jako organ wykonawczy. Zarząd składał się z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starostę. Kompetencje zarządu były takie same jak przed wojną, jednak z czasem zaczęto pomniejszać ich rolę. Ich funkcje przejmowały prezydia rad narodowych spychając wójta do mało znaczącej w gminie roli wykonawcy poleceń prezydium GRN. Zarząd gminy miał do pomocy urząd gminy z sekretarzem na czele. W urzędach zatrudniono więcej urzędników referentów. Byli to referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano także woźnego. Wiązało się to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo małe i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urzędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zastąpili ich nowi ukształtowani według zupełnie nowych wzorców. Nie funkcjonowały żadne organy uchwałodawcze, zatem władze administracyjne same powoływały wójtów w nowych gminach. Wójt sam dobierał sobie członków zarządu gminnego (podwójciego i ławników). Gminne rady narodowe rozpoczęły funkcjonowanie dopiero jesienią 1945 roku. W 1946 roku nastąpiło scalenie obszarów Ziem Odzyskanych z resztą kraju. Utworzono nowe województwa (wrocławskie, olsztyńskie i szczecińskie), część obszarów włączono do dotychczasowych województw; poznańskiego, białostockiego, śląskiego i gdańskiego. Rozporządzenie weszło w życie 28 czerwca 1946 roku. Ważne jest to, że z obszaru Ziem Odzyskanych (IV okręg administracyjny Olsztyn) wyłączono powiat 17

malborski i przyłączono do województwa gdańskiego. Gmina Stare Pole znalazła się w województwie gdańskim. 27 Powiat malborski obejmował zaledwie cztery gminy wiejskie, natomiast gdański ponad 20 gmin wiejskich. Logicznym zatem był pomysł, aby gminy sąsiadujące z powiatem malborskim włączyć do tegoż powiatu. Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 lutego 1949 roku wyłączono z powiatu gdańskiego gminy wiejskie: Kałdowo, Lisewo, Mątowy Wielkie, Myszewo i Nowy Świat oraz miasto Nowy Staw i włączono je do powiatu malborskiego. 28 Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, pożyczek, dotacji Skarbu Państwa oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy). Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola zaczęła być ograniczana. Formalnie rozporządzały majątkiem gromadzkim, jednak niewiele go pozostało, ponieważ został upaństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły, bowiem podział majątku na państwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie i majątek gromadzki w tym podziale przeszły na własność państwa. Do 1950 roku formalnie nadal działał samorząd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele uprawnień do samodzielnego działania. (...) W systemie rad narodowych dominująca rola została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urzędniczemu. Następowała biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny majątek samorządowy, bo jego nowy właściciel Skarb Państwa nie potrafił temu skutecznie przeciwdziałać. 29 Samorząd gmin miał wiele trudnych zadań. Należało zagospodarować nowe obszary, naprawić mosty, drogi. Organizowano akcję przesiedleńczą ludności niemieckiej. Organizowano osadnictwo repatriantów. Samorząd gminny nie miał prawa istnieć w socjalistycznym państwie. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej 30 zniesiono samorząd terytorialny (pozostał nadal okręg zwany gminą). Jego cały majątek przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe były organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały prezydia, które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych 31. Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych (sterowanych i reżyserowanych) przez miejscową ludność 32. Pierwsze wybory przeprowadzono dopiero w 1954 roku. 27 Dz. Urz. 1946, nr 28, poz. 177. 28 Dz. U. 1949 nr 9 poz. 54. 29 Gończar M., Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 36. 30 Dziennik Ustaw, 1950, nr 14, poz. 130. 31 Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001, s. 396. 32 Tamże. 18

W ten sposób pełnię władzy w gminie przejęły rady narodowe oraz prezydia organ kolegialny. Już wcześniej obniżano rolę wójta i zarządu, teraz zlikwidowano te pozostałości sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały się na sesjach podobnie jak wcześniej zarządy gminy. Pozostały nadal urzędy gminy pracujące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze wchodzili odtąd w skład prezydium. Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom, od czasu wejścia przepisów z 1950 roku podlegali przewodniczącym gminnych rad narodowych. Gmina Stare Pole w 1952 roku (opracowanie własne) Gminy podzielone były nadal na gromady (odpowiednik współczesnych sołectw). W 1952 roku w skład gminy Stare Pole wchodziły gromady: Janówka, Kaczynos, Klecie, Kławki, Krasnołęka, Kraszewo, Królewo, Stare Pole, Szlagnowo i Złotowo. 33 W powiecie elbląskim wyróżniano gminy; Zwierzno z gromadą Ząbrowo i gminę Gronowo z gromadą Szaleniec. W latach 1953-1954 rozpoczęto przygotowania do wielkich zmian w administracji lokalnej. Funkcjonujące w latach 1945-1954 gminy zostały zlikwidowane i zastąpione przez mniejsze jednostki administracyjne. 33 Wykaz gromad PRL według stanu z 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952, s. 194. 19

GROMADZKIE RADY NARODOWE Jeszcze w 1953 roku rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najniższego szczebla. Dawne granice gmin, miały się zmienić. Gminy miały zastąpić mniejsze jednostki gromady. Celem reformy miało być włączenie coraz szerszych rzesz pracujących do udziału w rządzeniu państwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi. Zlikwidowano już samorząd gminny, teraz likwidacji miały ulec także gminy. Kraj miał zostać zupełnie przebudowany. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, coś na kształt radzieckich kołchozów. 25 września 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego. 34 W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne, zdrowotne. Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała gromadzka rada narodowa z Prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków). Początkowo gromady posiadały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kierują w swoim zakresie na terenie gromady działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną (art. 10). W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromada uchwalała budżet (z czego połowa szła na kilkuosobową administrację), zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżety gromadzkie powiązane były z budżetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły być prowadzone, gdyż przekraczało to możliwości niewielkiej gromady. W tych czasach w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Często Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady skazując gromady na niesamodzielny byt. Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowiązki sołtysów przejęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzką radę narodową. Pełnomocnik działał w oparciu o wytyczne GRN i był łącznikiem między gromadą a wsią. Do jego zadań należało organizowanie czynów społecznych, zwoływał zebrania wiejskie, wpływał na polityczno-społeczne postawy wsi, informował GRN o skargach i postulatach ludności. Wystawiał świadectwa pochodzenia zwierząt. Co tydzień uczestniczył w odprawach w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła się i nigdy nie 34 Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191. 20

została przez wieś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwującym wykonywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach 1954 1958 zebrania wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty 35. Gromady miały się stać zalążkiem przyszłych dużych kolektywnych gospodarstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. W październiku 1956 roku dawny system stalinowski upadł. Władzę przejął Władysław Gomułka. Na razie wycofano się z projektu powszechnej kolektywizacji. System podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia. 36 Rozpoczęto także proces komasacji gromad w większe jednostki, bowiem większość z nich była kompletnie nieefektywna. W województwie zielonogórskim do 1972 roku zlikwidowano większość gromad. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej więc ludzie odbierali to z nieufnością. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego terytorium, jak budżet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania. Do zadań gromadzkich rad należały w szczególności: współdziałanie z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłową gospodarkę w lasach, współdziałanie ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarząd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszczeń i obsługa szkół podstawowych, przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek. Aparatem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym komisje rady. Organami pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarządzający rady, reprezentowało radę na zewnątrz i organizowało pracę rady narodowej. Przewodniczący prezydium wybrany przez radę musiał być zatwierdzony przez Powiatową Radę Narodową. Komisje rady opiniowały i inicjowały sprawy mające być przedmiotem sesji, kontrolowały działalność aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium. Sekretarz gromadzki nie wchodził odtąd w skład prezydium stojąc na czele biura gromadzkiego złożonego z kilku urzędników (referentów). W biurze gromadzkim pracował też przewodniczący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku. Tym wyborom towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory również przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą Front Jedności Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane władze przywiązywały, wzorem ZSRR, dużą wagę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje 35 Gończar M., Samorząd wsi historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 37. 36 Dz.U. z 1958 nr 5 poz. 16 (teks ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz. 139 21

rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 1969. 37 Przed każdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampanię wyborczą, co oznaczało zebranie na którym mieszkańcy mieli wysuwać swoje postulaty (np. budowy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały się programem wyborczym. Z ich wypełnieniem bywało różnie. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku na wsiach na nowo powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie. Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotyczących poszczególnych wsi, wchodzących w skład gromady zwołuje się zebranie mieszkańców tych wsi (zebranie wiejskie). Dla zapewnienia stałej łączności między poszczególnymi wsiami a gromadzką radą narodową i jej prezydium mieszkańcy wsi wybierają sołtysa. Powrócono do zebrań wiejskich. Sołtys uczestniczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Dla wsi polskiej okres po 1956 roku jest często nawet dobrze oceniany przez świadków. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na siłę tworzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej. Zmniejszono wymiary obowiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Polepszyło się zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane tak potrzebne na wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską, ogrodniczą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Utworzono Państwowe Ośrodki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wieś zasypano nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić 38. Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpoczęła działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika gromadzkiego. Rozpoczęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod względem rentowności. Duży nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po preferencyjnych cenach kupować maszyny rolnicze. Kółka prawie siłą zakładano w każdej wsi. Z czasem tworzono Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z zamierzeń kolektywizacji rolnictwa. Podtrzymywano nierentowne Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produkcyjne, które się nie rozwiązały. W PGR-ach nadal panował bałagan i marnotrawstwo. Wiele jeszcze było marnotrawstwa w Gminnych Spółdzielniach mających monopol na handel, skup i usługi na wsiach. Kółka rolnicze i MBM-y wyróżniały się brakiem dbałości o sprzęt rolniczy 39. Nowością było utworzenie Funduszu Gromadzkiego obowiązkowe składki ludności liczone od przychodowości gospodarstwa. Fundusz nie wchodził w skład budżetu, wykorzystywano go do budowy i remontu dróg gromadzkich. W ten sposób zlikwidowano obowiązki szarwarkowe istniejące od średniowiecza. Jednak z drugiej strony propagowano czyny społeczne. Wiele wsi uczestniczyło w nich rzeczywiście z dużym zapałem, gdyż była to często jedyna metoda na budowę w danej miejscowości drogi, sklepu czy remizy. Również elektryfikacja wsi przebiegała przy udziale czynów społecznych w pracach niefachowych. 37 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969. 38 Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II...,s. 270. 39 Tamże, s. 271. 22

Dzięki temu udało się zbudować wiele nowych dróg. Mimo reform gromady nadal były zbyt małymi jednostkami terytorialnymi. Wiele gromad zależało od siebie nawzajem. Na przykład w jednej z nich była siedziba Gminnej Spółdzielni, która obsługiwała sąsiednie gromady. Podobnie było z lecznicami weterynaryjnymi, POM 40 - ami i innymi. Dodatkowo panowały zbyt słabe warunki gospodarcze. Gromady zmieniły się w jednostki o charakterze administracyjnym. Zajmowały się one wydawaniem zaświadczeń i rozdziałem materiałów budowlanych. Gromady miały niski autorytet wśród ludności. Przewodniczący nie posiadali w większości nawet średniego wykształcenia. W biurze gromadzkim zarabiało się dość niewiele, co sprzyjało zatrudnianiu niekoniecznie kompetentnych osób. Mimo wszystko lata sześćdziesiąte były okresem stabilizacji na polskiej wsi. Przy braku większości materiałów budowlanych powstało wiele nowych murowanych domów, powoli wkraczała mechanizacja rolnictwa (poprzez rozwój kółek rolniczych), zbudowano wiele szkół oraz budynków użyteczności publicznej, a także dróg. Większość wsi została zelektryfikowana. Od jesieni 1954 roku w poszczególnych powiatach województwa gdańskiego utworzono następujące gromady (nowy podział tworzono w oparciu o istniejące wcześniej gromady wiejskie): GROMADA KRÓLEWO W skład gromady Królewo z siedzibą w Królewie weszły dotychczasowe gromady: Klecie, Królewo, Krasnołęka, Janówka oraz część gromady Kaczynos stanowiąca miejscowość Kaczynos i część gromady Kraszewo stanowiąca miejscowość Kraszewo z gminy Stare Pole. 41 Gromada Królewo funkcjonowała zaledwie do końca 1958 roku. Została zniesiona na podstawie uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku z końcem roku. Cały jej obszar włączono do gromady Stare Pole. 42 40 Państwowy Ośrodek Maszynowy. 41 Dz. U. WRN w Gdańsku 1954 nr 16 poz. 91 42 Dz. Urz. WRN Gdańsk, 1958, nr 7, poz. 56. 23

GROMADA STARE POLE W skład gromady Stare Pole z siedzibą w Starym Polu weszły dotychczasowe gromady: Stare Pole, Kławki, Szlagnowo, Złotowo, część gromady Kaczynos stanowiący przysiółek Kaczynos-Kolonia, część gromady Kraszewo stanowiąca przysiółek: Krzyżanowo i Parwark z gminy Stare Pole w powiecie malborskim oraz gromada Ząbrowo z gminy Gronowo i gromada Szaleniec z gminy Zwierzno w powiecie elbląskim. 43 Gromada Stare Pole powiększyła swój obszar z dniem 1 stycznia 1959 roku. Włączono w jej skład obszar zniesionej gromady Królewo (Klecie, Królewo, Krasnołęka, Janówka, Kaczynos, Kraszewo). 44 W takim kształcie terytorialnym gromada funkcjonowała do 1972 roku. Akt powołania gromadzkich rad narodowych (Dz. U. WRN w Gdańsku 1954 nr 16 poz. 91) 43 Dz. U. WRN w Gdańsku 1954 nr 16 poz. 91 44 Dz. Urz. WRN Gdańsk, 1958, nr 7, poz. 56. 24

Podział na gromadzkie rady narodowe w 1954 roku (kolor zielony) na tle dawnych granic gmin i powiatów. 25

Podział na gromadzkie rady narodowe w 1958 roku 26

Podział na gromadzkie rady narodowe w 1962 roku 27

SPIS RADNYCH GROMADZKICH I GMINNYCH GROMADA KRÓLEWO Kadencja 1954-1958 Kadencja 1958-1961 GROMADA STARE POLE Kadencja 1954-1958 28

Kadencja 1958-1961 Kadencja 1961-1965 Kadencja 1965-1969 45 45 Okręg nr 1, powinno być Popławski Stanisław. 29

Kadencja 1969-1972 Okres gromadzkich rad narodowych trwał w latach 1954-1972. Cechował się częstymi zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo wąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to większych gromad. Gromady zarządzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało większe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych. 30

GMINNA RADA NARODOWA STARE POLE 1973-1990 Od 1954 roku istniał podział kraju na gromady. Jednostki te były zbyt małe i nie sprawdziły się. Podjęto więc zasadnicze środki zmierzające do zmian. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 roku oraz VI Plenum PZPR w 1972 roku. 29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 46. W całym kraju powołano większe gminy, w miejscu starych, mniejszych terytorialnie gromad. W powiecie malborskim powołano między innymi gminę Stare Pole W skład gminy Stare Pole z siedzibą władz w Starym Polu weszły sołectwa: Janówka, Kaczynos, Kaczynos Kolonia, Klecie, Kławki, Kraszewo, Królewo, Krzyżanowo, Parwark, Stare Pole, Szlagnowo, Ząbrowo, Złotowo oraz miejscowości: Kikojty, Krasnołęka i Szaleniec. 47 46 Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312. 47 Dz. U. WRN w Gdańsku 1972 nr 20 poz. 195. 31

. Akt powołania Stare Pole (Dz. Urz. WRN Gdańsk, 1972, nr 20, poz. 195) 32

W nowym ustroju gminnym oddzielono funkcje stanowiące od wykonawczych. Organem uchwałodawczym była gminna rada narodowa w przypadku miast i gmin miejskogminna rada narodowa. Rada spośród swego grona wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał zwyczajowo pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Przewodniczący GRN, jego zastępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej. Na sesjach prezydium omawiano kwestie organizacyjne GRN ale też podejmowano uchwały na przykład o zatwierdzeniu sołtysów. Obsługą administracyjną i kancelaryjną gminnej rady narodowej i jej organów zajmował się inspektor d/s rady narodowej i biuro rady. Inspektor służbowo podlegał przewodniczącemu, a zatrudniony i finansowany był przez Naczelnika. Do zadań rady narodowej gminy należało uchwalanie rocznych i wieloletnich planów społeczno-gospodarczych rozwoju gminy oraz koordynowanie i kontrolowanie ich wykonania, uchwalanie budżetu na rok przyszły i kontrola jego wykonania, dysponowanie środkami funduszów celowych niezwiązanych bezpośrednio z budżetem, uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego terenu gminy. Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach, na których podejmowała uchwały, które jako organ wykonawczy realizował naczelnik gminy. Organami rady były: prezydium, komisje, a także Gminny Komitet Kontroli Społecznej, powołany na mocy ustawy z dnia 26 maja 1978 roku o zmianie ustawy o radach narodowych. Na czele prezydium (w skład, którego wchodzili: przewodniczący, zastępcy oraz szefowie komisji gminnych) stał przewodniczący. Od 1974 roku przewodniczącym obligatoryjnie był I-szy sekretarz miejscowego komitetu PZPR. W niektórych gminach nawet nie przeprowadzano głosowania na forum rady tylko przez aklamację zatwierdzano przewodniczącego po zmianach personalnych w miejscowym komitecie PZPR. Trzeba dodać, że sekretarze partyjni często byli przenoszeni z gminy do gminy, co wiązało się ze zmianami w prezydium. Powołano urząd gminy jako terenowy organ administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany przez wojewodę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię o kandydaturze. Naczelnicy rzadko pochodzili z terenu gminy, chociaż często bywali związani z władzami powiatowymi. Byli to w większości ludzie z wyższym wykształceniem mający często doświadczenie z administracją. W urzędach gmin zatrudniano osoby mające przynajmniej średnie wykształcenie lub będące w trakcie uzupełniania wykształcenia. Była to zupełna nowość w administracji lokalnej, sprzyjająca profesjonalizacji administracji. Ustanowienie gmin w 1973 roku było przyznaniem się do porażki funkcjonowania gromadzkich rad narodowych Powstały gminy, często prawie w dawnych granicach. Ustanowiono jednoosobowy organ wykonawczy przypominający dawnego wójta. Urząd Gminy Stare Pole rozpoczął pracę 1 stycznia 1973 roku na mocy ustawy z 29 listopada 1972 roku O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 48. Urząd funkcjonował w oparciu o Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. w 48 Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 315. 33