Stan podłoża kostnego żuchwy u pacjentek po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia (cz. I)

PROTET. STOMATOL., 2007, LVII, 1, 13-20 Stan podłoża kostnego żuchwy u pacjentek po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia (cz. I) Condition of the mandibular bone in postmenopausal women with partial dentition. Part I Ewa Kulikowska-Bielaczyc, Maria Gołębiewska, Ewa Preferansow Z Zakładu Protetyki Stomatologicznej AM w Białymstoku Kierownik: dr hab. n. med. M. Gołębiewska HASŁA INDEKSOWE: kość żuchwy, menopauza, braki częściowe uzębienia KEY WORDS: mandibular bone, menopause, partial dentition Streszczenie Cel pracy: określenie wpływu obniżonego statusu mineralnego organizmu, wieku i czasu trwania menopauzy na podłoże kostne żuchwy u kobiet po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia. Materiał i metody: badaniem objęto 65 kobiet po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia, o śr wieku 66,2 lat, które na podstawie wyników badania densytometrycznego szyjki kości udowej i kręgosłupa lędźwiowego podzielono na 3 podgrupy: zdrową, z osteopenią i z osteoporozą. Stan kości żuchwy oceniano na zdjęciach pantomograficznych przy użyciu wskaźników IC/IM, PMI oraz MIC. Wyniki: nie zanotowano istotnych statystycznie różnic w wartościach wskaźników IC/IM i PMI między poszczególnymi podgrupami. Zanotowano istotną statystycznie korelację między wskaźnikiem IC/IM a liczbą zębów oraz między wskaźnikiem IC/IM a PMI. Postać C3, czyli największe rozwarstwienie istoty zbitej wg klasyfikacji Klemetti, wystepowała najczęściej w podgrupie z osteoporozą. Wnioski: nie zanotowano zależności między obniżonym statusem mineralnym organizmu a wysokością części zębodołowej żuchwy i grubością istoty zbitej części podstawnej trzonu żuchwy w badanej grupie kobiet. Wiek i czas trwania menopauzy nie miały wpływu na wcześniejszą utratę zębów ani na stopień zaniku podłoża kostnego żuchwy. Najistotniejszym czynnikiem, utrzymującym wysokość części zębodołowej była obecność uzębienia naturalnego. Summary Aim of the study: The aim of the study was to define the relationship between the lowered mineral status of the body and the condition of the bone structure of the mandible in postmenopausal women with partial dentition and the to specify the influence of age and time after menopause on the level of mandibular bone resorption. Material and methods: The study was carried out in a group of 65 postmenopausal women, mean age 66.2 years. On the basis of the densitometric analysis of the lumbar spine and the femoral neck, the study group was divided into three subgroups: healthy, osteopenic and osteoporotic. The condition of the mandibular bone was assessed on pantomograms using IC/IM, PMI and MIC indexes. Results: There were no statistically significant differences in the values of both IC/IM and PMI indexes between the subgroups. The correlation between IC/IM and the number of own teeth and between IC/IM and PMI indexes was found statistically significant. The biggest resorption of the cortical bone of the basal part of the mandible, C3 according to Klemetti, was most frequently observed in the osteoporotic subgroup. Conclusions: There was no statistically significant correlation between the lowered mineral status of the body, the height of the alveolar bone and the thickness of cortical bone. Age and time after menopause affected neither the tooth loss nor the level of mandibular bone resorption. The most important factor supporting the height of the alveolar ridge was the presence of natural dentition. 13

E. Kulikowska-Bielaczyc i inni Geriatryczne problemy w leczeniu protetycznym nabierają coraz większego znaczenia w świetle faktu, iż starzejąca się populacja jest pierwszą w światowej historii generacją, która między innymi dzięki postępom medycyny może cieszyć się coraz lepszą egzystencją. Biologicznym efektem starzenia są również postępujące zmiany w narządzie żucia. Zaniki podłoża kostnego szczęk wykazują duże zróżnicowanie, a ich etiopatogeneza jest związana z działaniem czynników miejscowych i ogólnych. Do przyczyn miejscowych można zaliczyć choroby przyzębia, ekstrakcje zębów, czynniki związane z wykonaniem i użytkowaniem protez, ze strukturą podłoża kostnego, czynnością mięśni. Do przyczyn ogólnych należą czynniki kontrolujące proces przebudowy kostnej organizmu, wiek, płeć, dieta, uwarunkowania genetyczne i środowiskowe (1-11). Na szczególną uwagę wśród czynników ogólnych zasługują zmiany zachodzące w organizmie kobiety po menopauzie. Okres ten charakteryzuje szybka utrata tkanki kostnej, spowodowana obniżaniem się stężenia estrogenów, chroniących kościec przed resorpcją. U zdrowych kobiet po menopauzie powstaje ubytek objętości nowo utworzonej kości, jest on jednak stosunkowo niewielki i prowadzi do osteopenii. Osteopenia oznacza fizjologiczną utratę masy kostnej związaną z wiekiem, trwającą od osiągnięcia szczytowej masy kostnej do końca życia (12). Przy współistnieniu czynników demograficznych, genetycznych i hormonalnych może jednak dojść do rozwoju osteoporozy, która jest układową chorobą szkieletu, charakteryzującą się niską masą kości, upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej i w konsekwencji zwiększoną jej łamliwością i podatnością na złamania (12, 13). Zależność między utratą masy kostnej na tle metabolicznych schorzeń kości a stanem narządu żucia jest tematem badanym od lat, jednak nadal budzącym wiele kontrowersji. Według wielu autorów ogólna utrata tkanki kostnej w przebiegu osteoporozy oddziałuje na kości szczęk, a odzwierciedleniem tego procesu może być wcześniejsza utrata zębów, nasilenie przebiegu chorób przyzębia czy bardziej zaawansowany zanik podłoża kostnego (14-21). Inni uznają przyczyny miejscowe za najistotniejsze w patogenezie zaniku podłoża kostnego szczęk, choć jednocześnie przyznają, że dołączają się do nich czynniki ogólnoustrojowe, modyfikujące ten proces (22, 23, 24). Niektórzy autorzy uważają, że obniżenie statusu mineralnego ma na zanik podłoża wpływ jedynie pośredni, poprzez przyspieszenie utraty zębów i nasilenie przebiegu zapaleń przyzębia (17, 25-29). Celem pracy było określenie wpływu obniżonego statusu mineralnego, wieku i czasu trwania menopauzy na podłoże kostne żuchwy u kobiet z częściowymi brakami uzębienia. Materiał i metody Badaniem objęto 65 kobiet po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia, o śr. wieku 66,2 lat. Grupę podzielono na 3 podgrupy zdrową, z osteopenią i z osteoporozą w zależności od wyniku badania densytometrycznego (BMD) szyjki kości udowej (F) i części lędźwiowej kręgosłupa (L2-L4), w oparciu o kryteria diagnostycznej oceny gęstości masy kostnej wg WHO (29-31). Badanie densytometryczne wykonano metodą absorpcjometrii wiązek promieniowania rentgenowskiego o dwóch różnych energiach (Dual Energy X-ray Absorptiometry DEXA) densytometrem kostnym Lunar DPX-L (USA) w Zakładzie Diagnostyki Obrazowej WSZ w Białymstoku. Wyniki badań wyrażono w g/cm². Badanie podmiotowe uwzględniało wiek, czas trwania menopauzy, tryb życia, sposób odżywiania. Z badań wykluczono osoby z niską masą ciała, z osteoporozą wtórną i innymi schorzeniami metabolicznymi oraz stosujące hormonalną terapię zastępczą. Podczas badania klinicznego była brana pod uwagę liczba zachowanych zębów, rodzaj braków, oceniano uzupełnienia protetyczne. Stan przyzębia został oceniony przy użyciu wskaźnika periodontologicznych potrzeb leczniczych CPITN. Wszystkim pacjentkom wykonano zdjęcia pantomograficzne, na których dokonano oceny stanu kości żuchwy według następujących wskaźników: 1. IC/IM wg Wical i Swoope (32) w modyfikacji Ortmana (33), służący do oceny stopnia zaniku części zębodołowej żuchwy, wyznaczony stosunkiem odległości w milimetrach od dolnego brzegu żuchwy do górnej granicy części zębodołowej (IC) do odległości zawartej między dolnym brzegiem żuchwy a dolną krawędzią 14 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1

Osteoporoza podłoże kostne otworu bródkowego (IM). Pomiarów dokonuje się wzdłuż linii przechodzącej przez środek otworu bródkowego, prostopadłej do długiej osi trzonu żuchwy. 2. PMI (Panoramic Mandibular Index) wg Bensona (14), służący do oceny grubości kości korowej części podstawnej trzonu żuchwy, mierzony w milimetrach na wysokości otworu bródkowego, wyznaczony poprzez stosunek grubości warstwy korowej części podstawnej trzonu żuchwy do odległości między dolną krawędzią żuchwy a dolnym brzegiem otworu bródkowego. 3. MIC (Mandibular Inferior Cortex) wg Klemetti i wsp. (34), oceniający morfologię śródkostnej powierzchni warstwy korowej trzonu żuchwy za otworem bródkowym wyróżniający 3 klasy: C1 krawędź śródkostna jest równa i gładka, C2 krawędź śródkostna ma półksiężycowate zachyłki z jednej lub obydwu stron żuchwy, C3 krawędź ta jest wyraźnie poszarpana lub ma postać co najmniej trzech warstw (ryc. 1). Pacjentki wyraziły pisemną zgodę na uczestniczenie w badaniach naukowych. Na prowadzone badania uzyskano zgodę Senackiej Komisji ds. Etyki i Nadzoru nad Badaniami na Ludziach i Zwierzętach Akademii Medycznej w Białymstoku. Wyniki badań podane zostały w postaci średnich arytmetycznych z uwzględnieniem odchylenia standardowego (SD). Obliczenia statystyczne różnic przedstawione zostały w postaci testu t- -Studenta, U-Manna-Whitneya, Chi-kwadrat. Za istotne uznawano różnice przy poziomie istotności p<0,05. Siłę współzależności między badanymi parametrami oceniano przy pomocy współczynnika korelacji liniowej wg Pearsona oraz testu NIR. Korelacje uznawano za istotne dla wartości p<0,05. Obliczeń dokonano przy pomocy programu Statistica 6 IBM. Wyniki Grupę badanych 65 kobiet podzielono na 3 podgrupy: zdrową (Ia) 14 osób, z osteopenią (Ib) 26 osób, z osteoporozą (Ic) 25 osób. Średni wiek pacjentek wynosił odpowiednio: 64,7±6,4, 67,8±4,7, 66±4 lata, średni czas trwania menopauzy 15,6±6,2, 20,2±5,7, 20,4±5,1 roku. Ocena podłoża kostnego dokonana na zdjęciach pantomograficznych przy użyciu wskaźnika IC/IM wykazała największy zanik części zębodołowej żuchwy w podgrupie z osteopenią IC/IM=2,067±0,43, najmniejszy w podgrupie z osteoporozą IC/IM=2,231±0,43, w grupie kobiet zdrowych wynosił 2,173±0,3 (ryc. 2). Wartość wskaźnika PMI, przy pomocy którego oceniano grubość istoty zbitej części podstawnej trzonu żuchwy była najniższa w podgrupie z osteopenią i wynosiła 0,404±0,09, podczas gdy w podgrupach kobiet zdrowych i z osteoporozą wynosiła odpowiednio 0,437±0,04 i 0,427±0,1 (ryc. 2). Porównanie zaników podłoża kostnego żuchwy między podgrupami przedstawiają tabele II, III, IV. Różnice te nie były istotne statystycznie. Analizę morfologii śródkostnej powierzchni istoty zbitej części podstawnej trzonu żuchwy przy Ryc. 1. Wskaźnik MIC według Klemetti. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1 15

E. Kulikowska-Bielaczyc i inni Ryc. 2. Wskaźniki IC/IM i PMI w grupie z brakami częściowymi. użyciu wskaźnika MIC wg Klemetti obrazuje tabela V. W podgrupach kobiet zdrowych i z osteopenią nie stwierdzono postaci C1, natomiast postaci C2 i C3 stanowiły odpowiednio 92,86% i 7,14% w podgrupie zdrowej oraz 88,89% i 11,11% z osteopenią. W podgrupie z osteoporozą klasę C1 odnotowano u 8,33% osób, C2 58,33%, C3 33,33%. Przeprowadzono analizę zależności między wskaźnikami IC/IM i PMI ogółu badanych w grupie z brakami częściowymi a wiekiem, gęstością mineralną szyjki kości udowej i kręgosłupa, czasem trwania menopauzy i liczbą zachowanych zębów w żuchwie. Dodatkowo zbadana została zależność między wskaźnikiem IC/IM a PMI (tab. VI). Stwierdzona została istotna dodatnia korelacja między wskaźnikiem IC/IM a liczbą zachowanych zębów (r=0,3242, p=0,009), jak również między wskaźnikami IC/IM i PMI (r=0,3510, p=0,004). Nie stwierdzono istotnych statystycznie zależności między badanymi wskaźnikami a wiekiem, gęstością mineralną szyjki kości udowej i kręgosłupa lędźwiowego oraz czasem trwania menopauzy. Wskaźnik PMI korelował ujemnie z liczbą zębów zachowanych w żuchwie oraz okresem menopau- T a b e l a I. Ogólna charakterystyka badanych pacjentek Grupa Podgrupa Liczba osób Wiek Okres menopauzy I Braki częściowe Ia Zdrowe 14 64,7 ± 6,4 15,6 ± 6,2 Ib Osteopenia 26 67,8 ± 4,7 20,2 ± 5,7 Ic Osteoporoza 25 66,0 ± 4,0 20,4 ± 5,1 T a b e l a I I. Porównanie zaników podłoża kostnego żuchwy między podgrupą kobiet zdrowych i z osteoporozą Badana cecha Zdrowe Ia n=14 Osteoporoza Ib n=25 Poziom istotności IC/IM 2,173 ± 0,30 2,231 ± 0,43 0,66 n.s. PMI 0,437 ± 0,04 0,427 ± 0,10 0,74 n.s. n.s.-statystycznie nieistotne T a b e l a I I I. Porównanie zaników podłoża kostnego żuchwy między podgrupą kobiet zdrowych i z osteopenią Badana cecha Zdrowe Ia n=14 Osteopenia Ib n=26 Poziom istotności IC/IM 2,173 ± 0,30 2,067 ± 0,43 0,42 n.s. PMI 0,437 ± 0,04 0,404 ± 0,09 0,19 n.s n.s.-statystycznie nieistotne. 16 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1

Osteoporoza podłoże kostne zy, nie odnotowano istotności statystycznej uzyskanych wyników. Omówienie wyników i dyskusja Zmiana w metabolizmie kostnym u kobiet po menopauzie jest związana między innymi z obniżeniem się stężenia estrogenów, który jest przyczyną zwiększonej resorpcji kości. Kość żuchwy również poddaje się wpływom obniżonego stężenia estrogenów, jednak istnieją kontrowersje dotyczące zaawansowania zmian zachodzących w narządzie żucia u kobiet po menopauzie. Drozdzowska i wsp. (35) sugerują, że w pierwszych 5 latach trwania menopauzy zanika jedynie kość zbita żuchwy, w następnych zarówno istota zbita, jak i gąbczasta. Zdaniem innych autorów większość zawartości minerału kostnego jest tracona głównie z kości gąbczastej, stąd zaawansowanie zaniku kości zbitej jest mniejsze (36). Choël i wsp. (13) T a b e l a I V. Porównanie zaników podłoża kostnego żuchwy między podgrupą kobiet z osteopenią i z osteoporozą Badana cecha Osteopenia Ib n=26 Osteoporoza Ic n=25 Poziom istotności IC/IM 2,067 ± 0,43 2,231 ± 0,43 0,18 n.s. PMI 0,404 ± 0,09 0,427 ± 0,10 0,38 n.s. n.s. nieistotne statystycznie. T a b e l a V. Struktura procentowa MIC w badanych podgrupach Podgrupa C1 C2 C3 Razem Zdrowe (Ia) 0% 92,86% 7,14% 100% Osteopenia (Ib) 0% 88,89% 11,11% 100% Osteoporoza (Ic) 8,33% 58,33% 33,33% 100% T a b e l a V I. Korelacje pomiędzy wskaźnikami zaniku podłoża kostnego żuchwy a wiekiem, statusem mineralnym, czasem trwania menopauzy, liczbą zębów w żuchwie u kobiet z częściowymi brakami uzębienia Badana cecha IC/IM PMI r p< r p< Wiek 0,1543 0,220 n.s 0,0409 0,749 n.s. BMD F -0,0530 0,675 n.s. 0,0795 0,529 n.s. BMD L -0,0772 0,541 n.s. 0,0102 0,936 n.s. Okres menopauzy 0,0143 0,912 n.s. -0,0898 0,488 n.s. Liczba zębów żuchwy 0,3597* 0,004* -0,0303 0,812 n.s. IC/IM X X 0,3510* 0,004* PMI 0,3510* 0,004* X X r współczynnik korelacji, * statystycznie istotne, na granicy istotności, n.s. nieistotne statystycznie. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1 17

E. Kulikowska-Bielaczyc i inni dokonali podziału kości gąbczastej na śródwyrostkową i podwyrostkową stwierdzając, że część śródwyrostkowa wraz z warstwą korową żuchwy poddają się wpływom ogólnoustrojowym, podczas gdy kość gąbczasta podwyrostkowa wpływom miejscowym, związanym z zębami. Autorzy podkreślają większy wpływ czynników ogólnoustrojowych na kość żuchwy u kobiet w porównaniu do mężczyzn, co jest zgodne z opiniami m.in. Soikkonena (9) i Hirai (18). Drozdzowska i wsp. (35) uważają, że po 50 r.ż. obserwuje się stały ubytek istoty zbitej zależny od płci i wieku. Niewielka ilość kości gąbczastej w żuchwie wykazuje natomiast indywidualną zmienność, nie związaną z tymi czynnikami. Wskaźnik IC/IM według Wical i Swoope (32) został użyty do oceny zaniku części zębodołowej żuchwy. Według jego twórców ilość kości pod otworem bródkowym nie zmienia się w ciągu życia, stanowiąc 1/3 całej wysokości trzonu żuchwy. 2/3 znajdujące się ponad otworem bródkowym ulega resorpcji, będącej wynikiem działania czynników ogólnych i miejscowych. W badaniach własnych różnice w uzyskanych wartościach wskaźnika IC/IM między poszczególnymi podgrupami zdrową, z osteopenią i z osteoporozą w grupie z częściowymi brakami uzębienia nie były istotne statystycznie. Zatem należy przypuszczać, że obniżenie statusu mineralnego w badanej grupie kobiet nie miało wpływu na zwiększenie resorpcji części zębodołowej żuchwy. Co więcej, wskaźnik IC/IM osiągnął najwyższą wartość w podgrupie z osteoporozą. Powyższe wyniki obrazuje również ujemna korelacja między wskaźnikiem IC/IM a wynikami badania densytometrycznego szyjki kości udowej i części lędźwiowej kręgosłupa, która jednak nie jest istotna statystycznie. Uzyskane wyniki badań są zgodne z opinią Kribbs i wsp. (37), którzy nie stwierdzili istnienia zależności między wysokością części zębodołowej żuchwy a parametrami gęstościowymi kości. Zauważyli jednak związek wysokości części zębodołowej z liczbą zębów zachowanych w żuchwie. W badaniach własnych również stwierdzona została silnie dodatnia korelacja między wskaźnikiem IC/IM a liczbą zębów żuchwy, co oznacza, że im większa była liczba zachowanych zębów, tym wyższa była część zębodołowa. Inne wyniki przedstawili Goldberg i wsp. (38), którzy używając wskaźnika A/B, także służącego do oceny wysokości części zębodołowej żuchwy, zauważyli, że znaczny zanik kości u pacjentów uzębionych bez choroby przyzębia może być związany z osteoporozą. Badania autorów odnoszą się jednak do mężczyzn, status mineralny pacjentów został określony na podstawie badania BMC. Wysokość kości korowej części podstawnej trzonu żuchwy była oceniana przy użyciu wskaźnika PMI według Bensona (14). Nie zanotowano istotnych statystycznie różnic w wartościach tego wskaźnika między podgrupami w badanej grupie pacjentek z brakami częściowymi. Obniżenie statusu mineralnego organizmu nie spowodowało więc istotnego zmniejszenia grubości kości korowej w badanych grupach pacjentek. Potwierdza to analiza korelacji między wskaźnikiem PMI a gęstością mineralną szyjki kości udowej i kręgosłupa lędźwiowego. W przeprowadzonych badaniach obecność zębów nie miała istotnego wpływu na grubość istoty zbitej. Taguchi i wsp. (39) zanotowali istotnie grubszą kość zbitą u kobiet w siódmej dekadzie życia, posiadających 15 i więcej zębów, w porównaniu do pacjentek z mniejszą liczbą zębów oraz do mężczyzn, u których stan uzębienia w ogóle nie wpływał na grubość kości korowej. Autorzy zastosowali jednak do oceny istoty zbitej inny wskaźnik MCW (Mandibular Cortical Width), który ich zdaniem lepiej koreluje z gęstością kości. W przeprowadzonych badaniach własnych również wiek i okres menopauzy pozostały bez wpływu na wartość wskaźnika IC/IM i PMI. Została stwierdzona natomiast silnie dodatnia korelacja między wskaźnikiem PMI a IC/IM. Oznacza ona, że obniżeniu wysokości części zębodołowej towarzyszyło zmniejszenie wysokości kości korowej. Analiza morfologii śródkostnej powierzchni istoty zbitej części podstawnej trzonu żuchwy przy użyciu wskaźnika MIC wg Klemetti wykazała, że postać C3, czyli największe rozwarstwienie istoty zbitej występowało najczęściej w podgrupie z osteoporozą. Co ciekawe postać C1 nie występowała w podgrupach zdrowej i z osteopenią. Trudno jest więc jednoznacznie zinterpretować uzyskane wyniki. 18 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1

Osteoporoza podłoże kostne Wnioski 1. Nie zanotowano zależności między obniżeniem gęstości mineralnej szyjki kości udowej i kręgosłupa lędźwiowego a wysokością części zębodołowej żuchwy i grubością istoty zbitej części podstawnej trzonu żuchwy u kobiet po menopauzie z częściowymi brakami uzębienia. 2. Wiek i okres menopauzy nie miały wpływu na wcześniejszą utratę zębów ani na stopień zaniku podłoża kostnego żuchwy w badanej grupie kobiet. 3. Najistotniejszym czynnikiem, utrzymującym wysokość części zębodołowej żuchwy była obecność uzębienia naturalnego. Piśmiennictwo 1. Atwood D. A.: Bone loss of edentulous alveolar ridges. J. Periodont., (Spec. Issue) 1979, 50, 11-21. 2. Bianchi A., Sanfilippo F.: Osteoporosis: the effect on mandibular bone resorption and therapeutic possibilities by means of dental implant prostheses. Int. J. of Periodont. and Rest. Dent., 2002, 22, 3, 231-239. 3. Choël L., Duboeuf F., Bourgeois D., Briguet A., Lissac M.: Trabecular alveolar bone in the human mandible: a dual energy x-ray absorptiometry study. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2003, 95, 364-370. 4. Drozdzowska B., Michno A., Michno M., Dąbrówka K.: Przydatność zdjęcia pantomograficznego w rozpoznawaniu osteoporozy na podstawie piśmiennictwa. Nowa Stomatologia, 2001, 3, 19-21. 5. Jahangiri L., Devlin H., Ting K., Nishimura I.: Current perspectives in residual ridge remodeling and its clinical implications: a review. J. Prosthet. Dent., 1998, 80, 224-237. 6. Klemetti E., Kröger H., Lassila L.: Fluoridated drinking water, oestrogen therapy and residual ridge resorption. J. Oral Rehabil., 1997, 24, 47- -51. 7. Mielczarek A., Mielczarek J.: Epidemiologia chorób przyzębia rozdz. w Periodontologia kliniczna cz. I pod red. M. Wierzbickiej, Sanmedia and Med. Tour Press Int., Warszawa 1992. 8. Mierzwińska- Nastalska E., Filewska M., Weimert I., Rusiniak-Kubik K., Szczyrek P., Skopińska-Różewska E.: Alfa 1 antytrypsyna w surowicy krwi pacjentów z osteoporozą podłoża protetycznego. Prot. Stom., 2000, 2, 80-85. 9. Soikkonen K., Ainamo A., Xie Q.: Height of the residual ridge and radiographic appearance of bony structure in the jaws of clinically edentulous elderly people. J. Oral Rehabil., 1996, 23, 470-475. 10. Spiechowicz E.: Protetyka Stomatologiczna PZWL, Warszawa, wyd. IV, 1998. 11. Tallgren A.: The continuing reduction of the residual alveolar ridges in complete denture wearers: a mixed longitudinal study covering 25 years. J. Prosthet. Dent., 2003, 89, 5, 427-435. 12. Badurski J., Sawicki A., Boczoń S.: Osteoporoza. Osteoprint, wyd. II, Białystok, 1994. 13. Galus K.: Choroby metaboliczne kości. Med. Tour Press Int. Wyd. Med., Warszawa 1994. 14. Benson B. W., Prihoda T. J., Glass B. J.: Variations in adult cortical bone mass as measured by a panoramic mandibular index. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1991, 71, 349-356. 15. Bollen A. M., Kiyak H. A., Powell.V., Persson R. E.: Osteoporosis and tooth loss: a pilot cohort study. J. Dent. Res., 1994, 73, (IADR Abstracts) 1086. 16. Daniell H. W.: Postmenopausal tooth loss. Contributions to edentulism by osteoporosis and cigarette smoking. Arch. Intern. Med., 1983, 143, 1678-1682. 17. Gołębiewska M., Kulikowska-Bielaczyc E., Kaczyńska H.: Zmiany w obrębie narządu żucia w przebiegu osteoporozy pomenopauzalnej u kobiet na podstawie przeglądu piśmiennictwa. Prot. Stom., 1998, 2, 70-73. 18. Hirai T., Ishijima T., Hashikawa Y., Yajima T.: Osteoporosis and reduction of residual ridge in edentulous patients. J. Prosthet. Dent., 1993, 69, 49-56. 19. Kowalczyk R., Bohatyrewicz A., Kowalik P.: Radiologiczne objawy osteoporozy w żuchwie. Czas. Stomat., 1997, 6, 424-428. 20. Rose L. F., Steinberg B. J., Minsk L.: The relationship between periodontal disease and systemic conditions. Compendium of Continuing Education in Dentistry 2000, 21, 10A, 870-877. 21. Tomaszewski T.: Evaluation of mandibular bone structure with radio-visiographic method its usefulness for diagnostic purposes. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska Sectio d Medicina 2001, 56, 125-135. 22. Klemetti E., Kröger H., Lassila V.: Relationship between body mass index and the remaining alveolar ridge. J. Oral Rehabil. 1997, 24, 808-812. 23. Klemetti E., Vainio P.: Effect of bone mineral density in skeleton and mandible on extraction of teeth and clinical alveolar height. J. Prosthet. Dent., 1993, 69, 21-25. 24. Klemetti E.: A review of residual ridge resorption and and bone density. J. Prosthet. Dent., 1996, 75, 512-514. 25. Jeffcoat M. J., Chesnut III Ch. H.: Systemic osteoporosis and oral bone loss: evidence shows increased risk factors. JADA 1993, 124, 49-56. 26. Jeffcoat M. K.: Osteoporosis: a possible modifying factor in oral bone loss. Ann. Periodontol., PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1 19

E. Kulikowska-Bielaczyc i inni 1998, 3, 1, 312-321. 27. Klemetti E., Collin H-L., Markkanen H., Lassila V.: Mineral status of skeleton and advanced periodontal disease. J. Clin. Periodontol., 1994, 21, 184-188. 28. Kribbs P.: Comparison of mandibular bone in normal and osteoporotic women. J. Prosthet. Dent., 1990, 63, 218-222. 29. Rusiniak- Kubik K., Markiewicz H., Spiechowicz E., Mierzwińska E., Kubani M., Szczyrek P., Sawicki A.: Badania kliniczne i radiologiczne manifestacji objawów osteoporozy w obrębie układu stomatognatycznego. Prot. Stom., 1998, 2, 63-69. 30. Badurski J. E., Czerwiński E., Gmiński J., Horst-Sikorska W., Marcinowska-Suchowierska E., Milewicz A., Opala T., Tłustochowicz W.: Stanowisko Rady Naukowej Polskiej Fundacji Osteoporozy wobec diagnostyki i leczenia osteoporozy czerwiec 2002. Postępy Osteoartrologii 2002, 13, 9-10. 31. Kanis J. A., Glüer C. C.: An update on the diagnosis and assesment of osteoporosis with densitometry. Osteoporosis Int., 2000, 11, 192-202. 32. Wical K. E., Swoope Ch. C: Studies of residual ridge resorption. Part I. Use of panoramic radiographs for evaluation and classification of mandibular resorption. J. Prosthet. Dent., 1974, 32, 7-12. 33. Paganini-Hill A.: Estrogen replacement therapy in the elderly. Zentralbl. Gynakol., 1996, 118, 255-261. 34. Klemetti E., Kolmakov E., Kröger H.: Pantomography in assessment of the osteoporosis risk group. Scand. J. Dent. Res., 1994, 102, 68-72. 35. Drozdzowska B., Michno M., Michno A.: Związek masy kostnej żuchwy ze stanem mineralizacji szkieletu na podstawie piśmiennictwa. Nowa Stomatologia, 2002, 3, 127-130. 36. Law A. N., Bollen A., Chen S.: Detecting osteoporosis using dental radiographs: a comparison of four methods. JADA 1996, 127, 1734-1742. 37. Kribbs P. J., Smith D. E., Chesnut III Ch. H.: Oral findings in osteoporosis. Part II: Relationship between residual ridge and alveolar bone resorption and generalized skeletal osteopenia. J. Prosthet. Dent., 1983, 50, 5, 719-724. 38. Goldberg A. F., Gergans G. A., Mattson D. E., Rudman D.: Radiographic alveolar process/mandibular height ratio as a predictor of osteoporosis. Gerodontics 1988, 4, 229-231. 39. Taguchi A., Tanimoto K., Suei Y., Wada T.: Tooth loss and mandibular osteopenia. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 1995, 79, 127-132. Zaakceptowano do druku: 7.IX.2006 r. Adres autorów: 15-276 Białystok, ul. M.C. Skłodowskiej 24a. Zarząd Główny PTS 2006. 20 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2007, LVII, 1