RAFAŁ BLICHARZ* Wybrane uwagi dotyczące walnego zgromadzenia w spółce publicznej 1. Prawo do udziału w walnym zgromadzeniu spółki publicznej Zgodnie z art. 406 1 kodeksu spółek handlowych 1 prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu w spółce publicznej przysługuje tylko osobom, będącym akcjonariuszami spółki na szesnaście dni przed datą walnego zgromadzenia. Jest to tzw. dzień rejestracji uczestnictwa w walnym zgromadzeniu (z ang. record day, czasem zwany także dniem legitymizacyjnym, dalej przywoływany też jako dzień rejestracji). Poza sporem jest, że dzień ten wyznacza krąg osób, którym przysługuje prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. 2 Zgodnie z literalnym brzmieniem ustawy, osoba, która wykaże, że jest posiadaczem chociażby tylko jednej akcji spółki w dniu rejestracji, nabędzie prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, z jakiej liczby akcji jest uprawniona. Warunkiem nabycia prawa do uczestniczenia w obradach walnego zgromadzenia jest bowiem jedynie wykazanie posiadania statusu akcjonariusza spółki we wskazanym terminie. 3 Dzień ten jednak nie przesądza o ilości głosów, jakimi będzie dysponował akcjonariusz w czasie walnego zgromadzenia. 4 W literaturze można nawet spotkać skrajny pogląd, zgodnie z którym, osoba będąca w dniu rejestracji akcjonariuszem, jeśli po tym dniu zbędzie akcje, nie będzie miała prawa uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. 5 Pogląd ten jednak jest nie do utrzymania przy konfrontacji z literalnym brzmieniem artykułu 406 1 ksh, i w literaturze przedmiotu jest odosobniony. Rafał Blicharz profesor nadzwyczajny, doktor habilitowany nauk prawnych, Kierownik Katedry Publicznego Prawa Gospodarczego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego 1 Ustawa z 15. września 2000 r., Dz.U. N4 94, poz. 1037 z póź. zm., dalej ksh 2 Tak też: M. Rodzynkiewicz: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2012 r., s. 827 828; W. Popiołek (w:) P. Pinior, W. Popiołek, J.A. Strzępka, E. Zielińska: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2012 r., s. 1026 1027; A. Pęczyk-Tofel, M. S. Tofel: Wykonywanie prawa głosu i zaskarżanie uchwał walnego zgromadzenia, Prawo Spółek 2009 r., nr 10, s. 17 18; T. Kurnicki: Legitymacja z akcji spółki publicznej do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, Prawo Spółek 2010 r., nr 7-8, s. 48 i nast.; M. Michalski: Konstytuowanie się walnego zgromadzenia w świetle przepisów kodeksu spółek handlowych, Monitor Prawniczy 2010 r., nr 18, s. 994. 3 Tak też: M. Michalski: Konstytuowanie się, s. 994). Podkreślenia wymaga, że record day pełni jedynie funkcję legitymizacyjną, tj. wyznacza krąg osób, które będą miały prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu (tak też: A. Chłopecki: Materialnoprawne i legitymacyjne skutki tzw. record day, PPH 2010 r., nr 6, s. 22. 4 Tak: A. Pęczyk-Tofel, M. S. Tofel: Wykonywanie prawa, s. 18. 5 Zob. A. Chłopecki: Materialnoprawne i legitymacyjne, s. 23. 1
Z uwagi na obowiązującą w prawie rynku kapitałowego zasadę dematerializacji papierów wartościowych oraz w jej konsekwencji także dematerializację obrotu nimi, zgodnie z art. 9 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, 6 osoba dysponująca przynajmniej jedną akcją spółki publicznej, aby wykazać swój status akcjonariusza takiej spółki może wylegitymować się imiennym świadectwem depozytowym. 7 Świadectwo potwierdza legitymację do realizacji uprawnień wynikających (tu) z akcji zarejestrowanych w systemie depozytowym, a które nie są lub nie mogą być realizowane wyłącznie na podstawie zapisów w tym systemie (np. prawo głosu, prawo zadawania zarządowi pytań art. 428 ksh), z wyłączeniem prawa uczestnictwa w walnym zgromadzeniu. 8 Innym prawnie dopuszczalnym sposobem wylegitymowania się w dniu rejestracji prawem do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu (a to także po tym dniu, o czym niżej) jest imienne zaświadczenie o prawie uczestniczenia w walnym zgromadzeniu, wystawione przez firmę inwestycyjną (lub inny podmiot prowadzący rachunek papierów wartościowych). Wynika to expressis verbis z art. 406 3 2 i nast. ksh. 9 Podstawą prawną dla jeszcze innych możliwości legitymowania się w dniu rejestracji prawem do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu jest art. 10a uobr.instr.fin. 10 Natomiast nie jest prawdą, jak sugeruje T. Kurnicki, że imienne zaświadczenie stanowi wyłączną podstawę legitymacji prawa uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. 11 Normatywną podstawę dla uznania co najmniej dualizmu dokumentów legitymujących w dniu rejestracji określone osoby, jako uprawnione do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu stanowi art. 10a ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, który przewiduje za równorzędny zaświadczeniu o prawie do udziału w walnym zgromadzeniu dokument o treści odpowiadającej tej, określonej dla zaświadczenia w art. 406 3 ksh, Podsumowując powyższe, jeżeli osoba dysponująca akcją wykaże ten fakt w dniu rejestracji, nabywa prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. Liczba posiadanych przez nią akcji w tym dniu nie przesądza jednak o liczbie akcji na walnym zgromadzeniu, a w konsekwencji również głosów na walnym zgromadzeniu. Konstrukcja prawna dnia rejestracji 6 Ustawa z 29. lipca 2005 r., Dz.U. Nr 183, poz. 1538 z póź. zm., dalej uobr.instr.fin 7 Zob.: M. Michalski (w:) M. Bączyk, R. Biskup, R. Blicharz, A. Błachnio-Parzych, A. Gawrysiak-Zabłocka, K. Glibowski, M. Glicz, S. Jakszuk, M. Marczuk, M. Michalski, R. Mroczkowski, T. Oczkowski, D. Opalska, S. Rudnicki, M. Rypina, P. Stanisławiszyn, A. Śmidowicz, P. Wajda, M. Wędrychowski, M. Wierzbowski, B. Wojno, K. Zacharzewski, P. Zapadka, K. Zaradkiewicz, P. Zawadzka: Prawo rynku kapitałowego. Komentarz, Warszawa 2012 r., s. 792 i nast.; R. Blicharz: Instytucje prawa rynku kapitałowego, Toruń 2013 r., s. 35 42. 8 Tak M. Michalski: Prawo rynku, s. 794 796. 9 Tak M. Michalski: Konstytuowanie się, s. 995. 10 Tak M. Michalski (w:) Prawo rynku, s. 802 i nast. 11 Por. T. Kurnicki: Legitymacja z akcji spółki publicznej, s. 50. Inaczej, zgodnie z powszechnie przyjmowanym poglądem, podzielanym w pełni przeze mnie: M. Michalski (w:) Prawo rynku, s. 796-802 i nast.; A. Chłopecki, M. Dyl: Prawo rynku kapitałowego, Warszawa 2012 r., s. 50 52. 2
dotyczy bowiem tylko prawa do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu i w żaden sposób nie odnosi się do prawa głosu. Żaden przepis prawa nie determinuje jednak liczby głosów przysługujących akcjonariuszowi na walnym zgromadzeniu już w dniu rejestracji. 2. Dopuszczalność obrotu zdematerializowanymi akcjami od dnia rejestracji do zakończenia walnego zgromadzenia Z wystawieniem imiennego świadectwa depozytowego immanentnie związana jest blokada wskazanych w nim papierów wartościowych (precyzyjniej, przedmiotem obrotu nie mogą być papiery wartościowe w liczbie wskazanej w treści świadectwa) aż do momentu utraty jego ważności albo jego zwrotu podmiotowi wystawiającemu przed upływem terminu ważności świadectwa (art. 11 uobr.instr.fin.). 12 Z uwagi na zmiany kodeksu spółek handlowych (np. przywołany art. 406 3 2 ksh, czy art. 406 4 ksh pozwalający akcjonariuszowi spółki publicznej na przenoszenie akcji w okresie między dniem rejestracji uczestnictwa w walnym zgromadzeniu a dniem jego zakończenia), wystawienie imiennego świadectwa depozytowego nie zawsze musi oznaczać brak możliwości obrotu akcjami przez akcjonariusza, który uzyskał świadectwo. W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że świadectwo blokuje jedynie prawo obrotu tymi akcjami, które zostały w nim wskazane, przy czym to od woli akcjonariusza zależy, czy zażąda świadectwa na wszystkie akcje, jakie mu przysługują, czy tylko na część z nich. W tym drugim przypadku, nadal może obracać akcjami niezablokowanymi przez świadectwo, co jest zgodne z treścią art. 406 4 ksh. 13 W konsekwencji, o ilości głosów akcjonariusza na walnym zgromadzeniu spółki publicznej ostatecznie decyduje liczba akcji wskazanych w imiennym świadectwie depozytowym, jakie akcjonariusz przedłoży na walnym zgromadzeniu, a nie w dniu rejestracji. Podobnie rzecz się ma w przypadku zaświadczenia wydanego na podstawie art. 406 3 2 i nast. ksh. Mając na względzie treść artykułu 10 uobr.instr.fin., akcjonariusz przed rozpoczęciem obrad walnego zgromadzenia może zatem zażądać wystawienia imiennego świadectwa depozytowego blokując tym samym określoną w żądaniu, a podaną w imiennym świadectwie depozytowym liczbę akcji (pomijam tu przypadek legitymowania się zaświadczeniem, wystawionym zgodnie z art. 406 3 2 ksh). Następnie, niezależnie od wskazanej w tym imiennym świadectwie depozytowym liczby akcji, może zażądać wystawienia kolejnego 12 Tak: M. Michalski (w:) Prawo rynku, s. 809; A. Szumański (w:) A. Chłopecki, M. Dyl, M. Michalski, L. Sobolewski, A. Szumański, I. Weiss: System Prawa Prywatnego, Prawo papierów wartościowych, Tom 19, Warszawa 2006 r., s. 103 105. 13 Tak: M. Michalski: Prawo rynku, s. 809. 3
świadectwa w celu wykonywania prawa głosu z akcji, w tym odpowiednio z większej lub mniejszej liczby akcji od wskazanej we wcześniej wydanym świadectwie. W takiej sytuacji, ostatecznie o liczbie głosów przypadających temu akcjonariuszowi na walnym zgromadzeniu decydować będzie wynik relacji jaka zachodzi między obydwoma imiennymi świadectwami depozytowymi w zakresie terminu ich ważności oraz ilości wskazanych nich, a zablokowanych przez to akcji (art. 11 ust. 2 uobr.instr.fin.). Powyższe w pełni koresponduje z art. 406 4 ksh. Otóż zgodnie z nim, akcjonariusz spółki publicznej może przenosić akcje w okresie między dniem rejestracji uczestnictwa w walnym zgromadzeniu, a dniem zakończenia walnego zgromadzenia. W przypadku, gdy akcjonariusz uzyskał imienne świadectwo depozytowe blokując wszystkie albo część ze swoich akcji w dniu rejestracji, a termin ważności świadectwa określił na np. 1, albo 2, czy 3 dni, a następnie zbędzie część swoich akcji, po tym fakcie kolejne imienne świadectwo depozytowe będzie mogło opiewać maksymalnie na taką liczbę akcji, jaka pozostanie akcjonariuszowi na rachunku papierów wartościowych. Natomiast w przypadku zbycia w opisywanym przypadku wszystkich akcji, osoba ta (akcjonariusz wg dnia rejestracji) zachowa prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu (zgodnie z art. 406 1 ksh, dysponując odrębnym zaświadczeniem o prawie do udziału w walnym zgromadzeniu), jednak z uwagi na brak akcji na rachunku papierów wartościowych, nie będzie mogła wykonywać z nich jakichkolwiek innych praw. 14 W konsekwencji, należy podkreślić, że art. 406 4 ksh znajduje zastosowanie tylko w przypadku wskazania w imiennym świadectwie depozytowym terminu jego ważności krótszego od 16 dni lub gdy w wyniku jego wystawienia zablokowano nie wszystkie akcje przysługujące danemu akcjonariuszowi. Tylko bowiem w takim przypadku możliwy jest obrót zdematerializowanymi akcjami w przedmiotowym okresie, na które wystawiono imienne świadectwo depozytowe. 3. Walne zgromadzenie bez akcjonariuszy Uwagi te są spójne także z art. 408 ksh, zgodnie z którym ważność walnego zgromadzenia jest niezależna od reprezentacji w czasie jego posiedzenia jakiejkolwiek liczby akcji, co oznacza, że walne zgromadzenie jest ważne także wówczas, gdy żadna akcja w trakcie jego trwania nie jest reprezentowana. Sytuacja taka, choć zapewne mało prawdopodobna, jest jednakże możliwa między innymi wówczas, gdy po dniu rejestracji 14 Tak też słusznie: A. Pęczyk-Tofel, M. S. Tofel: Wykonywanie prawa..., s. 18. 4
akcjonariusze spółki publicznej zbędą wszystkie swoje akcje. Jakkolwiek utracą przez to status akcjonariusza spółki i w związku z tym nie będą mogli wykonywać uprawnień wynikających z akcji (podstawą prawną do tego jest posiadanie akcji zarejestrowanych w systemie depozytowym, a podstawą prawną do wykonywania z nich praw korporacyjnych jest imienne świadectwo depozytowe), to jednak zachowają nabyte w dniu rejestracji prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu. Dalej idąc, jeśli akcjonariusze spółki publicznej zbędą akcje następnego dnia po dniu rejestracji i tego samego dnia nabędą je inne osoby (stając się tym samym jej akcjonariuszami), na dowód czego będą dysponowali zaświadczeniem wydanym zgodnie z art. 406 3 2 ksh, to na walnym zgromadzeniu będą mogli uczestniczyć zarówno dawni akcjonariusze, czyli osoby, które były akcjonariuszami w dniu rejestracji zgodnie z dniem rejestracji nabyli bowiem prawo do udziału w walnym zgromadzeniu, oraz nowi akcjonariusze na podstawie zaświadczenia wydanego jeszcze w dniu rejestracji zdążą uzyskać prawo do udziału w walnym zgromadzeniu, ale w przeciwieństwie do dawnych akcjonariuszy, będą mogli także wykonywać prawo głosu na podstawie imiennego świadectwa depozytowego. Rzecz jasna, dawni akcjonariusze poza prawem uczestnictwa, nie będą uprawnieni do wykonywania jakichkolwiek innych - poza udziałem w walnym zgromadzeniu - uprawnień wynikających z akcji. Spotykany w literaturze pogląd, 15 zgodnie z którym akcjonariusz z dniem rejestracji zachowuje prawo do głosu z akcji zgłoszonych w dniu rejestracji (jego zwolennicy podnoszą, że w opisywanym przypadku z dniem rejestracji akcjonariusz zachowuje formalną legitymację do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu wraz z wszelkimi prawami wynikającymi z akcji, chociaż te, materialnie należą już do osoby trzeciej - ich nabywcy po dniu rejestracji) nie daje się w omawianym przypadku obronić. Jego przyjęcie prowadziłby do absurdalnej sytuacji, w której z tej samej akcji uprawnione do głosu byłyby jednocześnie dwie osoby, przy czym obie wykonywałyby ten sam, jeden głos. Jakkolwiek, co należy podkreślić, taka interpretacja jest zgodna z intencją prawodawcy unijnego, to jednak brak jest wystarczającej podstawy prawnej dla przyjęcia, że na podstawie art. 406 1 ksh akcjonariusz zbywca takie prawa zachowuje. Wątpliwości w tym zakresie zgłasza także sam zwolennik powyższej propozycji interpretacji, 16 podnosząc, że W art. 406 1 1 ksh mowa jest wyłącznie o prawie do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu, podczas, gdy prawodawca unijny wyraźnie stanowi, że dzień rejestracji uczestnictwa ( ) powinien by miarodajny dla ustalenia 15 Tak: K. Oplustil: O potrzebie proeuropejskiej wykładni polskiego prawa spółek, PPH 2010 r., nr 9; tak też, choć bardziej ostrożnie W. Popiołek (w:) Kodeks spółek, s. 1029 1030. 16 Por. K. Oplustil: O potrzebie proeuropejskiej wykładni polskiego prawa spółek, PPH 2010 r., nr 9. 5
prawa do udziału w walnym zgromadzeniu oraz prawa głosu. W innym miejscu tej samej publikacji Autor stwierdza także, że prawodawca nie rozstrzygnął expressis verbis, czy zbycie części lub wszystkich akcji po dniu rejestracji ma wpływ na prawo zbywcy do udziału w walnym zgromadzeniu, jak również na inne uprawnienia korporacyjne związane z akcją. Na marginesie powyższych uwag należy podnieść także inne wątpliwości, jakie powstają w przypadku przyjęcia proponowanego poglądu, a które powstają na gruncie regulacji dotyczącej prawa zaskarżania uchwał przez zbywcę akcji. 17 Odnosząc się do powyższego, w pierwszej kolejności należy zauważyć, że prawo do udziału w walnym zgromadzeniu i prawo głosu w trakcie jego trwania stanowią dwa odrębne prawa. Status quo w tym zakresie wynika nie tylko z expressis verbis przepisów kodeksu spółek handlowych (np. art. 412 ksh), ale od lat utrwalonych poglądów wyrażanych w literaturze przedmiotu (w każdym podręczniku do prawa spółek i komentarzu do kodeksu spółek handlowych, w tym wcześniej do kodeksu handlowego) i orzecznictwie (np. uchwała SN z 14. Września 2005 r., sygn. Akt III CZP 57/05; postanowienie SA w Białymstoku z 6. sierpnia 2009 r., sygn. akt I Acz 591/09). Tymczasem, cytowany wyżej K. Oplustil, mając na celu uzasadnienie swojego poglądu podnosi, że prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu inkorporuje w sobie inne prawa korporacyjne związane z akcją, w tym oczywiście prawo głosu. Dalej należy podnieść, że zarówno polskie prawo, jak i polska nauka prawa nie zna prounijnej metody wykładni przepisów prawnych. Istnieje wykładnia językowa, zwężająca, rozszerzająca, systemowa, porównawcza, historyczna, ale prounijna nie. Kreowanie tego rodzaju wykładni wskazuje jedynie na intencję autora, który próbuje tak interpretować dany tekst, aby osiągnąć z góry zamierzony cel (nota bene do zupełnie odmiennych wniosków przy interpretacji tych samych przepisów unijnych dyrektywy 007/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11. lipca 2007 r., w sprawie wykonywania niektórych praw akcjonariuszy spółek notowanych na rynku regulowanym, Dz.urz. UE L 184 z 14. lipca 2007 r., s. 17 24 dochodzi A. Chłopecki 18 ). Praktyka taka jest niedopuszczalna, zwłaszcza w delikatnej i wysublimowanej materii, jaką jest prawo spółek w połączeniu ze skomplikowanymi oraz wielowymiarowymi regulacjami prawa rynku kapitałowego. Słusznie zauważa A. Chłopecki, że próba wyciągania wniosków dalej idących niż litera prawa z określonych przepisów prawa może nie tylko prowadzić do wykładni contra legem, ale może 17 Podnosi je W. Popiołek za A. Herbet (w:) Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Herbet, Mataczyński, Tarska: Komentarz KSH, Suplement, s. 312 i nast. 18 Zob. A Chłopcki: Materialnoprawne i legitymacyjne, s. 23 24. 6
także wywoływać poważne praktyczne reperkusje na rynku finansowym. 19 Zgodnie bowiem z regulacją prawa rynku kapitałowego, określone zmiany struktury akcjonariatu, rozumianej jako siły głosu poszczególnych akcjonariuszy na walnym zgromadzeniu, podlegają ścisłej reglamentacji (np. rozdział 4, art. 69 ustawy o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych 20 i tylko przykładowo związane z tym obowiązki informacyjne). 21 Wprowadzanie w błąd lub niepewność co do prawdziwości upublicznionych na podstawie przykładowo wskazanej wyżej regulacji informacji, skutkować może odpowiedzialnością za manipulację instrumentem finansowym (art. 39 uofer.publ.). 22 Zauważyć należy, że dopuszczalna jest również sytuacja, w której akcjonariusz spółki publicznej nabywa prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu w dniu rejestracji na postawie akcji, jakie przysługują mu w tym dniu, a po dniu rejestracji nabywa kolejne akcje, które następnie blokuje uzyskując imienne świadectwo depozytowe. W konsekwencji, na walnym zgromadzeniu akcjonariusz ten będzie dysponował taką liczbą głosów, jaka wynika z sumy liczby akcji posiadanych w dniu rejestracji oraz liczby akcji nabytych po dniu rejestracji (pod warunkiem nie zmniejszenia do tego czasu liczby swoich akcji). Suma posiadanych akcji wyznaczać będzie także istnienie lub nieistnienie quorum, rozumianego jako minimalna liczba osób (a co z tym związane, w zależności od postanowień ustawy lub statutu spółki - liczba głosów lub skala reprezentacji kapitału zakładowego), potrzebna do skutecznego podjęcia uchwały. Summa summarum, akcjonariusz, który w dniu rejestracji posiadał akcje reprezentujące określoną część kapitału zakładowego, dające mniejszą niż wymagana dla quorum liczba głosów na walnym zgromadzeniu, a następnie po dniu rejestracji, a przed dniem walnego zgromadzenia nabył kolejne akcje, w wyniku czego zwiększył swój udział w kapitale zakładowym spółki, a tym samym zwiększył liczbę przynależnych mu głosów i uczestniczył w walnym zgromadzeniu, nie tylko umożliwił walnemu zgromadzeniu podejmowanie uchwał, ale także mógł skutecznie wykonywać prawo głosu zarówno z akcji, 19 Zob. A. Chłopecki: Materialnoprawne i legitymacyjne, s. 24. 20 Ustawa z 29 lipca 2005 r., Dz.U. Nr 183, poz. 1539 z póź. zm., dalej uofer.publ. 21 Zob. R. Blicharz: Instytucje prawa, s. 134. 22 Szerzej na ten temat zobacz R. Blicharz: Nadzór Komisji Nadzoru Finansowego nad rynkiem kapitałowym w Polsce, Bydgoszcz-Katowice 2009 r., s. 163 wraz z przywoływaną tam literaturą; P. Sokal: Obowiązki spółek publicznych oraz akcjonariuszy w związku z nabyciem znacznych pakietów akcji, Prawo Spółek 2006 r., nr 12, s. 28 37. 7
które zarejestrował zgodnie z record day, jak również z akcji, na które otrzymał imienne świadectwo depozytowe po tym dniu. 8