Partie bez programu polityka bez zaufania URSULA KOCH-LAUGWITZ, październik 2012 W przeddzień wyborów parlamentarnych sondaże wskazują na alarmująco niski poziom zaufania Ukraińców do instytucji państwowych i wiary w polityczną wydolność kraju. Za taki rozwój wypadków odpowiadają wszyscy gracze polityczni ostatniej dekady. Kryzys zaufania szkodzi dużej części opozycji w takim samym stopniu, co rządzącej Partii Regionów. Jest on na rękę jedynie rzekomo nowym i niezszarganym siłom politycznym, zwłaszcza partii UDAR (Uderzenie) kierowanej przez Witalija Kliczkę. Częściowo korzysta na nim jednak również radykalna prawica partia Swoboda, a być może nawet ugrupowanie Ukraina Naprzód! Jedynie gwarancja wolnych i uczciwych wyborów pozwoliłaby Ukrainie zachować perspektywę podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Wydaje się, że rząd i prezydent wreszcie to zrozumieli. Świadczy o tym duża liczba międzynarodowych obserwatorów, których zaproszono na wybory. Trudno przewidzieć wyniki wyborów w jednomandatowych okręgach wyborczych. Sondaże nie wskazują, aby zmiana partii rządzącej była bardzo prawdopodobna. W obliczu wyzwań gospodarczych i społecznych należy życzyć sobie, aby wybory wyłoniły stabilną większość parlamentarną. Z drugiej jednak strony większość pozwalająca na zmianę konstytucji zagrażałaby perspektywie demokratycznego rozwoju Ukrainy. 1
Ewolucja prawa wyborczego Podstawą prawną wyborów parlamentarnych, które odbędą się 28 października, jest ordynacja wyborcza z listopada 2011 r. Na mocy tego aktu Ukraina przywróciła mieszany system wyborczy. W nadchodzących wyborach 225 z 450 posłów zostanie wybranych w jednomandatowych okręgach wyborczych metodą większościową. Przewiduje się tylko jedną turę. Druga połowa członków nowego parlamentu zostanie zaś wyłoniona z zamkniętych list partyjnych metodą proporcjonalną. Aby wejść do parlamentu, partie muszą przekroczyć nowy, podniesiony próg wyborczy, który wynosi obecnie 5%. Zlikwidowano możliwość głosowania przeciw wszystkim. Wprowadzono zakaz tworzenia tzw. bloków wyborczych. Niedozwolone są już także podwójne kandydatury jednoczesny start w jednomandatowym okręgu wyborczym i z listy partyjnej. Po długich przepychankach nową ordynację wyborczą uchwalono w listopadzie 2011 r. zaskakująco dużą większością głosów (za głosowało 366 z 450 deputowanych, w tym 98 przedstawicieli opozycji). Najwyraźniej uwzględnia więc ona w dostatecznym zakresie średniookresowe założenia taktyczne przyjęte przez poszczególne rywalizujące ze sobą obozy polityczne. O tym, że brak zaufania jest głęboko zakorzeniony również wśród samych partii politycznych, świadczy fakt, że nowa ordynacja wyborcza liczy sobie aż 212 stron. W porównaniu z Niemcami uwagę zwraca przyznanie Centralnej Komisji Wyborczej stosunkowo wielu uprawnień, które ma u nas Bundestag. Pomimo objętości nowej ordynacji należy oczekiwać, że również po 28 października wpłynie wiele zażaleń i dojdzie do wszczęcia licznych postępowań sądowych. Tak szerokie poparcie dla projektu ustawodawczego będące na Ukrainie ewenementem uniemożliwiło po jego przyjęciu wprowadzenie jakichkolwiek sensownych poprawek technicznych, które mogłyby stworzyć warunki bardziej przejrzystego liczenia wszystkich oddanych głosów. Komisja Wenecka Rady Europy odniosła się jednak pozytywnie do szeregu ulepszeń przyjętych w nowej ordynacji. Dotyczy to zwłaszcza wprowadzenia możliwości obserwowania wyborów przez przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. Z drugiej strony należy jednak zwrócić uwagę, że ciągłe nowelizowanie ordynacji i brak jednolitego 2
systemu wyborczego, który obowiązywałby zarówno w wyborach samorządowych, jak i ogólnokrajowych, utrudniają uprawnionym do głosowania zapoznanie się ze swoimi prawami i realizowanie ich w szerokim zakresie. Kogo Ukraińcy mają do wyboru? Zamknięte listy krajowe zgłosiły łącznie 22 partie, wystawiając do walki o 225 mandatów ponad 2600 kandydatów. Kolejność na kartach do głosowania rozlosowała Centralna Komisja Wyborcza. O 225 mandatów bezpośrednich walczy około 3100 kandydatów. Na początku zdarzały się pojedyncze sytuacje, kiedy o jeden mandat bezpośredni starało się nawet 25 kandydatów. Jeśli zliczyć wszystkie znane afiliacje partyjne, okaże się, że w wyborach biorą udział członkowie 89 ugrupowań z łącznie 202 zarejestrowanych na Ukrainie partii politycznych. W obliczu takiego mrowia partii trudno jest wyjaśnić ich różnorodne profile, o ile dałoby się je w ogóle po głębszym zbadaniu wyróżnić. Wielu kandydatów walczących o wejście do parlamentu w jednomandatowych okręgach wyborczych zdecydowało się nie zdradzać swojej przynależności partyjnej na dokumentach wyborczych i wystartować jako niezależni. W niektórych okręgach o jeden mandat bezpośredni ubiega się dwoje aktualnych członków parlamentu, należących do jednej i tej samej partii. Uwagę zwracają powtarzające się nazwiska kandydatów w poszczególnych okręgach wyborczych, co przyprawi wyborców o dodatkowy ból głowy, zamierzenie czy też nie. Kobiety stanowią ok. 15% wszystkich kandydujących z list partyjnych i zaledwie ok. 10% wśród kandydatów w jednomandatowych okręgach wyborczych. A przecież płci żeńskiej jest aż 60% uprawnionych do głosowania! Niestety nie zwiększy się więc reprezentacja kobiet w ukraińskim parlamencie, która na tle innych państw jest kompromitująco niska. Partie polityczne na Ukrainie Na Ukrainie nie rozwinął się na razie stabilny system partyjny. Ordynacja wyborcza jest kolejną przeszkodą na drodze do szybkiej instytucjonalizacji sceny politycznej, ponieważ otwiera ona wielu niezależnym kandydatom możliwość wejścia do parlamentu bez przynależności partyjnej. W obecnej kampanii tak samo jak w poprzednich trudno dostrzec spór, który opierałby się na spójnych programach politycznych, odpowiadających na najbardziej palące problemy polityki wewnętrznej, takie jak rozwój gospodarczy, zwalczanie ubóstwa czy korupcja. 3
W sloganach umieszczanych na plakatach wyborczych, które od miesięcy zalewają kraj, politycy prześcigają się w populistycznych obietnicach. Hasła wyborcze mogą zdezorientować zachodnich obserwatorów. Slogany Arsenija Jaceniuka, czołowego kandydata założonej przez Julię Tymoszenko partii Batkiwszczyna (Ojczyzna), podającego się kiedyś za liberała, przypominają tradycyjne hasła socjaldemokratyczne. Próżnię po w europejskim rozumieniu prawej stronie sceny politycznej umiejętnie wypełnił Witalij Kliczko, najwyraźniej przekonując do siebie część byłych zwolenników założonego przez Jaceniuka ugrupowania Front Smin (Front Zmian), którzy nie czują się dobrze w populistycznym przytułku Batkiwszczyny. Drogie wybory, biedny kraj Chociaż zgodnie z prawem oficjalna kampania wyborcza mogła się rozpocząć dopiero 30 lipca, tzw. reklamy społeczne zalewały kraj już od wiosny. Od samego początku szczególnie aktywna i rozrzutna była partia Naprzód, Ukraino! Natalii Korolewskiej. Ugrupowanie to ma swoje korzenie w dotychczas marginalnej partii socjaldemokratycznej, nie musi się jednak mimo to w najmniejszym stopniu martwić o pieniądze. Korolewskiej, która odniosła sukces w biznesie na wschodzie kraju, zarzuca się, że jest projektem prezydenckiej administracji quasi-klonem uwięzionej byłej premier Tymoszenko. Na finiszu sondaże wskazują, że niebezpiecznie traci poparcie. Według nieoficjalnych szacunków Partia Regionów prowadzi w rankingu wydatków z 200 milionami dolarów. Tuż za nią plasuje się Korolewska ze 150 milionami dolarów i Batkiwszczyna ze 130. W Kijowie mówi się, że miejsce w nowym parlamencie to wydatek przynajmniej dwóch milionów dolarów. Partie jednogłośnie odmawiają podania oficjalnych danych o swoim finansowaniu. Finansowanie kampanii wyborczej nie jest ponadto przedmiotem regulacji ustawowej. Sprawozdania finansowe, które partie składają w Centralnej Komisji Wyborczej dwa tygodnie po wyborach, odzwierciedlają według szacunków ekspertów niekiedy zaledwie 10% faktycznie poniesionych kosztów. Oprócz komunistów żadna partia nie ma przekonanego, wiernego elektoratu, co czyni kampanię wyborczą jeszcze droższą dla pozostałych ugrupowań. Wyjątkiem jest i tutaj partia UDAR (Uderzenie) Kliczki, którą odciąża duży napływ młodych wolontariuszy. 4
Obserwatorzy i organy wyborcze W wyniku zmiany ordynacji wyborczej status obserwatorów mogą uzyskać również Ukraińcy przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego. Pośrednio zwiększa to znaczenie organizacji pozarządowych. Ponieważ instytucje państwowe nie cieszą się zaufaniem, krok ten można uznać za dobre posunięcie, które może pomóc społeczeństwu zaakceptować wyniki wyborów. Zarejestrowało się ponad 40 regionalnych i 20 ogólnokrajowych organizacji pozarządowych. Najbardziej znane z nich to OPORA i Komitet Wyborców Ukrainy. Ponadto z zagranicy przyjadą obserwatorzy oddelegowani między innym przez Radę Europy, OBWE, NATO, Parlament Europejski i wiele indywidualnych państw. Państwowe komisje wyborcze pracują na trzech szczeblach. Stała Centralna Komisja Wyborcza (CEC) ma 15 członków, powoływanych na siedem lat. W okręgach wyborczych utworzono ponadto 225 tymczasowych komisji okręgowych (DEC), a w lokalach wyborczych ponad 33000 komisji obwodowych (PEC). Centralna Komisja Wyborcza zdecydowała nieoczekiwanie, że składy poszczególnych komisji zostaną obsadzone w drodze losowania przeprowadzonego jednorazowo na szczeblu centralnym. Wywołało to irytację, ponieważ z powodu dużej liczby kandydujących partii niektóre przodujące w sondażach ugrupowania, jak np. UDAR czy Swoboda, nie zostały wylosowane i nie mają tym samym reprezentacji w komisjach okręgowych. Mniej czy bardziej zjednoczeni przeciwko Janukowyczowi? Z 19 pozycji na liście Batkiwszczyny kandyduje zjednoczona opozycja. Nie jest ona jednak już od dawna tak zjednoczona, jak mogłaby to sugerować nazwa. Proces jej tworzenia nie przebiegał gładko. Ostatecznie po wykluczeniu latem za współpracę z rządem byłego prezydenta Wiktora Juszczenki na liście partii Batkiwszczyna, wciąż bardzo autorytarnie kierowanej przez Tymoszenko, znalazły się ugrupowania Front Smin Arsenija Jaceniuka, Narodna Samoobrona (Narodowa Samoobrona) Jurija Lucenki, a także cztery mniejsze partie. Partia Swoboda nie została co prawda uwzględniona na liście zjednoczonej opozycji, ale mówi się, że w 35 jednomandatowych okręgach wyborczych na zachodzie Ukrainy kandydaci chcą się porozumieć, aby nie zabierać sobie nawzajem głosów. Takie układy mogą dziwić demokratów, ponieważ Swoboda jest bez wątpienia radykalnym ruchem prawicowym. 5
Na ile jednak będzie można przeforsować takie ustalenia podejmowane na poziomie lokalnym, zwłaszcza w tych okręgach wyborczych, które mogą uchodzić za perspektywiczne dla opozycji, okaże się dopiero w dniu wyborów. Do 16 października zgodnie z ordynacją partie mają jeszcze formalną możliwość wprowadzania zmian na swoich listach wyborczych i wycofywania kandydatów w okręgach jednomandatowych. Dzisiaj wydaje się już wykluczone, aby ugrupowania opozycyjne, które porozumiały się przed wyborami ze względów taktycznych, miały ze sobą wystarczająco wiele wspólnego, aby kontynuować współpracę w dłuższej perspektywie po wyborach. Ponieważ Tymoszenko przebywa w więzieniu i nie może startować w wyborach, na czele listy opozycji stoi Arsenij Jaceniuk, przewodniczący partii Front Zmian. Jaceniuk często sprawia wrażenie, jakby walczył na kilku frontach wewnątrz o umocnienie swojej pozycji politycznej, również w perspektywie ważnych wyborów prezydenckich wiosną 2015 roku, a na zewnątrz jako czołowy kandydat zjednoczonej opozycji na 28 października 2012 r. Również jeśli chodzi o środki przeznaczone na kampanię wyborczą, opozycja wydaje się mieć mniejsze zasoby. Żadna z partii nie podaje oficjalnych danych, a i sprawozdania finansowe nie mogą wiele wyjaśnić, ale w liczbie billboardów i reklam w radiu i telewizji ugrupowania opozycyjne wyraźnie ustępują. Jaceniuk ma podczas tej kampanii problem nie tylko z mobilizacją wyborców, ale też z wiarygodnością. Z Batkiwszczyną wielu Ukraińców łączy złe wspomnienia o niekończącym się konflikcie politycznym w obozie pomarańczowej rewolucji i osobiste waśnie między Juszczenką a Tymoszenko. Mimo to Batkiwszczyna boleśnie odczuwa brak Tymoszenko. Była ona niekwestionowanym przywódcą partii, dostosowano do niej cały aparat partyjny. Techniki prowadzenia kampanii wyborczej opanowała do perfekcji. Jeżeli Tymoszenko będzie musiała odsiedzieć cały wyrok, los jej partii po wyborach wydaje się niepewny. Widać to również na przykładzie ugrupowania Witalija Kliczki UDAR, które z powodzeniem przeciwstawiło się wszystkim próbom werbunku i wystartowało w wyborach z niezależną listą. Coraz lepsze wyniki tej partii w sondażach pozwalają przypuszczać, że ta strategiczna decyzja się jej opłaci. 6
Partie stawiają na polaryzację Podczas letniej przerwy w pracach parlamentu na początku lipca 2012 r. nieoczekiwanie uchwalono w drugim czytaniu ustawę językową, która po kilku demonstracyjnych sprzeciwach weszła w życie w połowie sierpnia. Ukraiński pozostaje co prawda jedynym językiem państwowym, ale nowa ustawa pozwala na to, aby przede wszystkim rosyjski a teoretycznie jeszcze 17 innych języków otrzymało status języka regionalnego. Skorzystały z tego do tej pory przede wszystkim regiony na południu i wschodzie kraju, podnosząc status języka rosyjskiego. Przewodniczący parlamentu Wołodymyr Łytwyn wzbraniał się na początku przed podpisaniem ustawy i groził dymisją. Jego zastępca rzeczywiście ustąpił ze stanowiska, on sam jednak nie podał się ostatecznie do dymisji i podpisał ustawę. To wyrachowane posunięcie może ewentualnie pomóc uchronić go przed osobistym politycznym niebytem w jednomandatowym okręgu wyborczym Żytomir, gdzie los jego partii i frakcji jest już przesądzony. W celu pozyskania wyborców temat języka wykorzystują jednak również Partia Regionów i zjednoczona opozycja, oczywiście odmiennie rozkładając akcenty. Dla Partii Regionów kwestia językowa jest ideologicznym tematem zastępczym, który chcą podać rozczarowanemu stałemu elektoratowi na wschodzie i południowym wschodzie Ukrainy, podczas gdy opozycja ma nadzieję grać na emocjach wyborców na zachodzie i w centrum kraju, gdzie tradycyjnie cieszy się dużym poparciem. Liczne sondaże nie wskazują jednak, aby ludność zaliczała kwestię języka do najbardziej palących problemów Ukrainy. Nie dziwi więc tak naprawdę, że utworzono już grupę roboczą, która ma przygotować poprawki do dopiero co uchwalonej ustawy. Tymczasem najbardziej palącymi problemami kraju są w oczach wyborców gospodarka i miejsca pracy. Wybory parlamentarne odbywają się w bardzo spolaryzowanym klimacie społecznopolitycznym, w którym koncepcje polityczne, stabilne poglądy oparte na wartościach i argumenty odgrywają jedynie podrzędną rolę. Prezydent Janukowycz i jego rząd mają swój niemały wkład w obecną sytuację, ponieważ w drodze procesów wątpliwych z punktu widzenia zasad państwa prawa wykluczyli z aktywnego udziału w wyborach Julię Tymoszenko i innych byłych członków rządu. Muszą teraz pogodzić się z tym, że zarzuca im się arbitralną interpretację pojęcia wolnych i uczciwych wyborów. 7
W rozmowach z Ukraińcami słyszy się niemal wyłącznie bardzo krytyczne sądy o politycznych elitach. Nastrój przebudzenia, jaki towarzyszył pomarańczowej rewolucji, własnymi rękami roztrwonili jej byli bohaterowie. Wielkim rozczarowaniem okazał się jednak również Janukowycz, chociaż z zupełnie innych powodów. Powszechna frustracja nie wywołuje jednak zasadniczej chęci zmian. To, że rząd prowadząc kampanię nie przebiera w środkach, dziwi bardziej międzynarodowych obserwatorów niż samych Ukraińców. Wykorzystywanie zasobów administracji od prokuratury po organy kontroli skarbowej jako pośrednich pomocników wyborczych aktualnego obozu rządzącego to praktyki dobrze w tym kraju znane. Oczywiście w kontaktach z mediami politycy stali się jeszcze bardziej grubiańscy, ale ponieważ wielu obywateli dostrzega zbyt mało różnic między rządem a opozycją, protest pozostaje umiarkowany. Sondaże pokazują, że dwa tygodnie przed wyborami Partia Regionów cieszy się około 25- procentowym poparciem, a UDAR i Batkiwszczyna idą łeb w łeb z poparciem wynoszącym ponad 15%. Pewni mandatów mogą być też komuniści z poparciem poniżej 10%. Swoboda na ostatniej prostej niestety przyśpiesza we wszystkich sondażach i ma szansę po raz pierwszy przekroczyć 5-procentowy próg wyborczy. I co dalej? Centralna Komisja Wyborcza ma ogłosić wyniki wyborów do 12 listopada. Czas pokaże jednak, czy zgodnie z planem nowy parlament utworzy się w połowie grudnia, czy też może o stworzeniu większości politycznej zadecydują dezerterzy lub sądy. Bez wątpienia wybory na Ukrainie, jak każde inne, będą miały przynajmniej jednego zwycięzcę. To, czy wygra w nich również sama Ukraina, zależeć będzie od przestrzegania międzynarodowych standardów wyborczych. 8