Vol. 4/2005 Nr 4(13) Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology Diagnostyka ultrasonograficzna ginekomastii wieku rozwojowego Ultrasound diagnosis in gynekomastia of adolescent age 1 Anna Jakubowska, 2 Magdalena Grajewska-Ferens, 1 Michał Brzewski, 1 Jarosław Mądzik, 1 Zofia Majkowska 1 Zakład Radiologii Pediatrycznej Akademii Medycznej w Warszawie 2 Klinika Pediatrii i Endokrynologii Akademii Medycznej w Warszawie Adres do korespondencji: Anna Jakubowska, Zakład Radiologii Pediatrycznej Akademii Medycznej w Warszawie, 00-568 Warszawa, ul. Marszałkowska 24, tel/fax (22)6285219, e:mail: a.jakubowska@aster.pl Słowa kluczowe: chłopcy, sutki, ginekomastia, ultrasonogrfia Key words: boys, breasts, gynecomastia, ultrasound Praca została wykona w ramach Projektu Badawczego Ministerstwa Nauki i Informatyzacji 3 PO5E 126 22 STRESZCZENIE/ABSTRACT Celem pracy jest ocena badań ultrasonograficznych sutków ginekomastii u chłopców w okresie dojrzewania, przedstawienie obrazów anatomicznych, ustalenie algorytmu diagnostycznego, oraz ocena zmian patologicznych. Materiał. Badania ultrasonograficzne sutków wykonano u 450 chłopców od okresu noworodkowego do 18 roku życia, w tym u 350 chłopców bez zaburzeń hormonalnych i klinicznej patologii sutka (I grupa), oraz u 100 chłopców skierowanych na badania USG sutków z podejrzeniem ginekomastii, steatomastii, bólu, guza, stanu zapalnego (II grupa). Metoda. Badania USG sutków oraz jąder wykonano sondą linearną 7 12 MHz. Wyniki. W I grupie tkankę gruczołową w obrębie sutków stwierdzono u 66% chłopców w 1/12, w wieku 2/12 w 28%. W okresie dojrzewania od 10 18 r.ż. ginekomastię stwierdzono u 53/150 chłopców, steatomastię u 22/150, a sutek typu dziecięcego u 75/150 chłopców. W II grupie 100 chłopców z klinicznym podejrzeniem patologii sutka ginekomastię stwierdzono u 47, steatomastię u 51, u 6 towarzyszące ginekomastii zakażone torbiele, u 2 łagodny guz lity. Średnia wielkość jąder u chłopców w 13 14 r.ż. ze stwierdzoną u chłopców w USG ginekomastią wynosiła ok. 9,4 ml, ze steastomastią ok. 4 ml i z sutkiem dziecięcym ok. 5,3 ml. Wnioski. 1. Stwierdzenie obecności tkanki gruczołowej w sutkach u chłopców w okresie noworodkowym oraz w okresie dojrzewania jest objawem częstym. Najczęściej jest to przemijająca ginekomastia fizjologiczna, w naszym materiale wykryto ją u około 50% chłopców w wieku od 13 do 14 r.ż., kierowanych na badania USG z przyczyn innych niż kliniczna patologia sutka, oraz u 66% badanych chłopców w okresie noworodkowym do 1 miesiąca życia. 2. Stwierdzenie ginekomastii jest wskazaniem do ultrasonograficznej oceny struktury i wielkości jąder i nadnerczy. Utrzymywanie się ginekomastii dłużej niż 2 lata jest wskazaniem do poszerzenia diagnostyki o laboratoryjne badania hormonalne i cytogenetyczne, badania obrazowe jamy brzusznej oraz OUN w celu wykrycia zaburzeń hormonalnych lub obecności guza hormonalnie czynnego. Endokrynol. Pediatr., 4/2005;4(13):9-16 Aim. Evaluation of ultrasound anatomy and pathology of breasts in boys. Method. ultrasound examinations of the breasts were performed using a high frequency linear transducer 7 12 MHz. Additionally, in boys with symptoms of Vol. 4/2005, Nr 4(13) 9
Praca oryginalna Endokrynol. Pediatr., 4/2005;4(13):9-16 Wyniki przedstawiono w tabeli I, II, III. W I grupie, bez klinicznej patologii sutka, badania USG sutków u 200 chłopców przed okresem dojrzewania wykazały obecność tkanki gruczołowej u 66% noworodków w 1 miesiącu życia, u 28% chłopców w 2/12 i u 4% w 3/12. U chłopców w wieku od 4/12 do 9 r.ż. nie stwierdzono obecności tkanki gruczołowej w obrębie sutgynecomastia, US examinations of testes and adrenal glands were performed. Material. US examinations of the breasts were performed in 450 boys, from neonatal age to18 yrs of age, including 350 boys free from hormonal disturbances or clinical pathologies of breasts (Group I) and 100 boys referred for examination as suspected gynecomastia, breast pain, tumor or inflammation (Group II). Results. in group I without clinical pathology of breast in 66% boys of neonatal age glandular tissue of breast were found. In adolescent age, gynecomastia was found in 53/150 boys and steatomastia in 22/150, no glandular tissue was found in breasts in 75/150 boys. In group II in 100 boys with suspected breasts changes we found gynecomastia in 47, steatomastia in 51 patiens. In 6 boys with advances gynecomastia infected cysts were found and in another 2 patients benign solid breasts tumors were disclosed. Conclusions. 1. Glandular tissue in a neonatal and adolescent boys breast is a frequent finding. In most cases it proves to be transient physiological gynecomastia. 2. Findings adolescent gynecomastia is an indication for US evaluation of the structure and size of testes and adrenal glands. Pediatr. Endocrinol., 4/2005;4(13):9-16 Wstęp Powiększenie sutków u chłopców jest najczęściej związane z obecnością ginekomastii lub steatomastii. Ginekomastia jest obecnością tkanki gruczołowej w obrębie sutków u chłopców i mężczyzn i może pojawiać się w każdym wieku, jednak w okresie noworodkowymi i okresie dojrzewania jest najczęściej ginekomastią przejściową, fizjologiczną. Najczęstszym wskazaniem do badania sutków chłopców jest powiększenie sutków z podejrzeniem ginekomastii lub steatomastii, znacząca asymetria ich wielkości, ból lub tkliwość, objawy stanu zapalnego, wyciek z sutka, zniekształcenie brodawki sutkowej lub, rzadziej, wyczuwalna nieprawidłowa masa. Celem pracy była ocena badań ultrasonograficznych sutków u chłopców od urodzenia do 18 r.ż., przedstawienie obrazów anatomicznych oraz ocenia zmian patologicznych. Metoda Metoda badania USG sutków oraz jąder wykonano sondą linearną 7 12 MHz. U chłopców z objawami ginekomastii wykonywano również badania USG jamy brzusznej z uwzględnieniem oceny nadnerczy oraz badania jąder z oceną ich objętości. Przy podejrzeniu zmian ogniskowych i zapalnych sutka wykonywano zawsze badania, stosując technikę Power i Color Doppler. Materiał Materiał badania ultrasonograficzne sutków wykonano u 450 chłopców od okresu noworodkowego do 18 r.ż.: I grupa 350 chłopców bez zaburzeń hormonalnych i klinicznej patologii sutka; II grupa 100 chłopców skierowanych na badania USG sutków z podejrzeniem ginekomastii, steatomastii, bólu, stanu zapalnego, guza. Wyniki Tab. I. Wyniki: I grupa. Badania USG sutków u 200 chłopców przed okresem dojrzewania. Tab. I. Breast US results in 200 preadolescent boys Wiek Liczba ch. Brak tkanki gruczołowej Tkanka gruczołowa % ginekomastii 1/12 71 25 46 66% 2/12 28 20 8 28% 3/12 21 20 1 4% 4 12 30 30 1 9 r.ż. 50 50 10
Jakubowska A. i inni Diagnostyka ultrasonograficzna ginekomastii wieku rozwojowego Tab. II. Badania USG sutków u 250 chłopców w okresie dojrzewania Tab. II. Breast US results in 250 adolescent boys I grupa klinicznie bez patologii sutka II grupa podejrzenie patologii sutka Liczba chorych Brak tk. gruczo łowej ków. W grupie 150 chłopców w okresie dojrzewania typowy obraz sutka chłopięcego bez obecności tkanki gruczołowej stwierdzono u 75, ginekomastię u 53, a steatomastię u 22. W II grupie, z kliniczną patologią sutka, ginekomastię stwierdzono u 47 chłopców, w tym jednostronną u 17, steatomastię u 51, u 6 z ginekomastią stwierdzono stan zapalny zakażone torbiele, a u 2 łagodny guz lity z tkanki pozagruczołowej. Średnia wielkość jąder u chłopców w okresie dojrzewania (pomiędzy 13 a 14 r.ż.) w naszym materiale wynosiła u chłopców z ginekomastią ok. 9,4 ml, ze steatomastią ok. 3,5 ml, a u chłopców bez widocznej tkanki gruczołowej sutka ok. 5,3 ml. U 2 chłopców w okresie dojrzewania stwierdziliśmy obecność guza litego sutka. Były to: włókniak u 11- letniego chłopca, oraz nerwiako-włókniak u 14-letniego chłopca z chorobą Recklinhausena. Ostateczne rozpoznanie ustalono u tych chorych na podstawie badania histologicznego. Ginekomastia Steatomastia 150 75 53 22 Omówienie Stan zapalny torbiele* Guz lity** 100 2 47 51 6 2 * zakażone torbiele występowały u chłopców z ginekomastią. ** guzy lite z tkanki pozagruczołowej u chłopców bez ginekomastii. Tab. III. USG sutków / wielkość jąder u 50 chłopców w 13 14 r.ż. Tab. III. US breast image related to testes size in 50 boys aged 13 14 Obraz USG Ginekomastia Brak tkanki gruczołowej Steatomastia 21 chłopców w 10 12 r.ż. 21 boys aged 10 12 Obraz USG sutka Brak tkanki gruczołwej 20 Ginekomastia 1 Średnia wielkość jąder 9,4 ml 5,3 ml 4 ml Średnia wielkość jąder 2 ml 10 ml Typowym obrazem ultrasonograficznym sutka chłopięcego i męskiego jest brak obecności tkanki gruczołowej. Stwierdzenie obecności tkanki gruczołowej w obrębie sutka u chłopców i mężczyzn oznacza ginekomastię może wystąpić w każdym wieku jako ginekomastia fizjologiczna (noworodkowa oraz okresu dojrzewania) lub jako ginekomastia patologiczna [1 4.] tabela IV. Tab. IV. Przyczyny ginekomastii Tab. IV. Underlying causes of gynecomastia FIZJOLOGICZNA NOWORODKOWA POKWITANIOWA IDIOPATYCZNA PODWYŻSZONY STOSUNEK ESTROGENÓW/TESTOSTERONU HIPOGONADYZM GUZY NADNERCZY, PRZYSADKI, JĄDER (WYTWARZAJĄCE ESTROGENY) MARSKOŚĆ WĄTROBY PRZEWLEKŁA NIEWYDOLNOŚĆ NEREK NADCZYNNOŚĆ TARCZYCY POLEKOWA Pod koniec życia płodowego gruczoły piersiowe składają się z kilkunastu przewodów wyprowadzających, rozgałęziających się pod brodawką, które tuż przed urodzeniem uzyskują światło, każdy stanowi zawiązek zrazika gruczołu mlekowego. Do proliferacji tkanki gruczołowej sutka, powstania zrazików i pęcherzyków dochodzi pod wpływem hormonów płciowych, głównie estrogenów. Powiększenie gruczołów sutkowych u noworodków obu płci jest często stwierdzane i należy do stanów przejściowych [1, 5 7] Uważa się że obecność tkanki gruczołowej sutka u noworodków spowodowana jest wpływem hormo- 11
Praca oryginalna Endokrynol. Pediatr., 4/2005;4(13):9-16 nów pochodzących od matki, wysokim poziomem estradiolu w krwi łożyskowej oraz, u dziewczynek, fizjologicznie podwyższonym poziomem FSH (folikulotropina), który może utrzymywać się do końca 1, a nawet 2 r.ż. [1, 6]. U chłopców tkanka gruczołowa sutka widoczna jest znacznie krócej niż u dziewczynek. W grupie badanych chłopców (tab. I) tkankę gruczołową sutków stwierdziliśmy w okresie noworodkowym u 66%, w wieku 2/12 u 20% i w wieku 3/12 u 4%. Pomiędzy 4 miesiącem a 9 r.ż. nie obserwowaliśmy u chłopców obecności tkanki gruczołowej sutka. Obraz ultrasonograficzny sutków u noworodków i niemowląt obu płci przedstawia się jako niewielki (ok. 15 20 mm x 5 mm) obszar owalny, hipoechogenny i homogenny, odpowiadający tkance gruczołowej sutka, uwidoczniony w miejscu brodawki sutkowej (ryc. 1). Ryc. 1. Sutek typu niemowlęcego: 10-dniowy chłopiec, hipoechogenny, homogenny owalny obszar tkanki gruczołowej (ok. 14 x 5 mm) Fig. 1. Infant breast: a 10-day-old boy, hypoechogenic, oval-shaped homogenous image of glandular tissue (about 14 x 5 mm) Następnie w okresie ciszy hormonalnej, u dziewczynek zwykle pomiędzy 2 a 7 r.ż., u chłopców zaś po 2 miesiącu życia, tkanka gruczołowa sutka nie powinna być widoczna. Jest to sutek typu dziecięcego (ryc. 2). W badaniu USG widoczna jest jedynie brodawka, tkanka łączna, więzadła, czasami tkanka tłuszczowa. Ginekomastia przedpokwitaniowa (obecność tkanki gruczołowej sutka u chłopców pomiędzy okresem niemowlęcym a okresem dojrzewania) stwierdzana jest rzadko i wymaga dokładnej diagnostyki, gdyż znacznie częściej niż w innych okresach wieku rozwojowego spowodowana jest czynnikami patologicznymi [3]. W okresie dojrzewania płciowego dochodzi pod wpływem hormonów płciowych głównie estrogenów, do rozrostu tkanki gruczołowej gruczołu piersiowego. Tkanka gruczołowa uwidacznia się jako Ryc. 2. Sutek typu dziecięcego, chłopiec lat 13, brak tkanki gruczołowej, widoczna tkanka łączna, włóknista i brodawka sutkowa Fig. 2. Child breast: a 13-year-old boy, no glandular tissue. Fibrous, connective tissue and the nipple visible struktura echogenna o różnym stopniu nasilenia. Brak stymulacji hormonalnej powoduje, że rozwój gruczołu piersiowego zatrzymuje się na etapie kilkunastu przewodów wyprowadzających tuż pod brodawką. W badaniu USG stwierdzamy wówczas obraz sutka typu dziecięcego. W grupie 150 chłopców w okresie dojrzewania od 10 do 18 r.ż., bez zaburzeń hormonalnych i klinicznej patologii sutka (tab. II), typowy obraz sutka chłopięcego, bez obecności tkanki gruczołowej, stwierdzono u 75 pacjentów, ginekomastię u 53/150 (35 %), a steatomastię u 22/150 (15%). Przyczyna ginekomastii pokwitaniowej nie jest do końca znana. Za jedne z podstawowych uważa się: niedostateczną maskulinizację sutka w życiu płodowym, nadmierną wrażliwość sutka na estrogeny, lokalnie zwiększoną aktywność aromatazy. Prowadzi to do zbyt dużej w okresie dojrzewania konwersji testosteronu do estrogenów w tkankach obwodowych, obecności aromatazy płodowej, niskiej aktywności enzymów degradujących estrogeny w sutku. Daje to względną przewagę estrogenów w stosunku do testosteronu i prowadzi do pojawienia się tkanki gruczołowej w sutku chłopięcym [1 4, 8] Fizjologiczna ginekomastia okresu pokwitania (ryc. 3) nie powinna trwać dłużej niż 2 lata. W badaniu USG tkanka gruczołowa sutka uwidacznia się jako tkanka echogenna o różnego stopnia nasileniu echogeniczności w zależności od wzajemnych proporcji tkanki gruczołowej, tłuszczowej, włóknistej, wieku i stanu hormonalnego Pierwsze 6 12 miesięcy ginekomastii pokwitaniowej zwane jest fazą aktywną, kwitnącą jest to okres proliferacji zarówno zrębu jak przewodów gruczołów piersiowych z proliferacją nabłonka 12
Jakubowska A. i inni Diagnostyka ultrasonograficzna ginekomastii wieku rozwojowego a b Ryc. 3. Ginekomastia: u chłopca 13-letniego (a) i 14-letniego (b), widoczna hipoechogenna tkanka gruczołowa rozwinięta w różnym stopniu typ aktywny Fig. 3. Gynecomastia in a 13-year-old (a) and 14-year-old boy (b). Hypoechogenic glandular tissue visible, different stages of development active type przewodzików i obrzękiem okołoprzewodowym. W badaniu USG tkanka gruczołowa jest wówczas hipoechogenna i homogenna (ryc. 3). Często klinicznie stwierdza się w tym okresie tkliwy guzek w okolicy brodawki sutkowej. Następnie dochodzi do stopniowej hialinizacji zrębu i włóknienia [1, 2], co w badaniu ultrasonograficznym objawia się zwiększoną echogenicznością sutka. W tym okresie zmniejsza się tkliwość gruczołów piersiowych i może dojść do zmniejszenia ich objętości (ryc. 4). Ginekomastia pokwitaniowa dotyczy, według różnych autorów, od 19 do 69% prawidłowo dojrzewających chłopców [1 3]. W naszym materiale stwierdziliśmy ginekomastię u 35% chłopców w okresie dojrzewania i u 50% pomiędzy 13 a 14 r.ż. Można to tłumaczyć zwiększoną jądrową produkcją testosteronu, który na obwodzie przekształcany jest przy udziale aromatazy do estradiolu, co daje w konsekwencji rozrost tkanki gruczołowej sutka [1 4, 8]. Ryc. 4. Ginekomastia u chłopca 15-letniego, hiperechogenna tkanka gruczołowa sutka Fig. 4. Gynecomastia in a 15-year-old boy, hyperechogenic glandular breast tissue Pierwszym objawem dojrzewania u chłopców jest powiększenie jąder. W badaniu USG jąder u chłopców w 13 14 r.ż. z ginekomastią stwierdzono wyraźnie większe jądra (ok 9,5 ml objętości; tab. III) niż u chłopców bez ginekomastii (ok. 5,3 ml) oraz ze steatomastią (ok 4 ml). Ponieważ ginekomastia okresu dojrzewania pojawia się zwykle pomiędzy 3 a 4 stopniem rozwoju gonad wg skali Tannera [1, 3], powinny jej towarzyszyć cechy maskulinizacji i wzrastania genitalii. Dlatego też u chłopców z ginekomastią, u których nie znajduje się wzrostu objętości jąder, należy przeprowadzić szczegółową diagnostykę laboratoryjną i obrazową dla ustalenia przyczyn hipogonadyzmu [1, 3, 8]. Steatomastia (ryc. 5) jest nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w obrębie sutków. Klinicznie trudno jest odróżnić ginekomastię od steatomastii, co jest z kolei bardo dobrze widoczne w badaniach ultrasonograficznych. Ryc. 5. Asymetria sutków jednostronna ginekomastia: 14-letni chłopiec, brak tkanki gruczołowej w sutku prawym (a), rozwinięta tkanka gruczołowa w sutku lewym (b) Fig. 5. Breast asymetry unilateral gynecomastia: a 14- year-old boy with absence of glandular tissue in the right breast (a), development of glandular tissue in the right left breast (b) 13
Praca oryginalna Endokrynol. Pediatr., 4/2005;4(13):9-16 W naszym materiale zwraca uwagę znaczna grupa chłopców w wieku dojrzewania, u których za powiększenie sutków odpowiedzialne było nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej. W grupie 100 chłopców kierowanych na badanie USG z powodu powiększenia sutków steatomastię stwierdzono u 51. Średnia wielkość jąder u chłopców w okresie dojrzewania wynosiła w naszym materiale ok. 9,4 ml, a u chłopców ze steatomastią ok. 3,5 ml; dużą grupę stanowili chłopcy z małymi jądrami (18/52), nie przekraczającymi 2 ml objętości. W grupie tej stwierdza się otyłość, a w przeszłości chłopcy leczeni byli często z przyczyn onkologicznych, u części z nich stwierdzono zaburzenia hormonalne lub wnętrostwo. Różnicowanie steatomastii z ginekomastią jest istotne i wpływa na planowanie badań diagnostycznych. Stwierdzenie ginekomastii wymaga wykluczenia najczęstszych zaburzeń hormonalnych, guzów jądra, nadnerczy. Z wyjątkiem ginekomastii idiopatycznej przyczyną ginekomastii jest zawsze podwyższony stosunek estrogenów do testosteronu. Ginekomastia z przyczyn patologicznych (tab. IV) może towarzyszyć nowotworom oraz chorobom płuc, nerek, wątroby, tarczycy. Zawsze należy wykluczyć hormonalnie czynne guzy jąder, nadnerczy, OUN, produkujące estrogeny. Na powstanie ginekomastii mają wpływ substancje obecne w diecie (dieta wegetariańska, soja) oraz leki mające aktywność estrogenową oraz blokujące receptor androgenowy [1 4]. Stwierdzenie ginekomastii wymaga wykluczenia podstawowych i najczęstszych zaburzeń hormonalnych (hipogonadyzm), oceny ultrasonograficznej jąder i nadnerczy oraz dalszej obserwacji. Nieprawidłowa masa w obrębie sutków u dzieci i młodzieży jest patologią rzadką. Badanie ultrasonograficzne pozwala na stwierdzenie obecności tkanki gruczołowej sutka i odróżnienie jej od innych tkanek i zmian patologicznych. Często stwierdzany klinicznie tkliwy guzek w okolicy brodawki sutkowej w badaniu USG okazuje się tkanką gruczołową, czasami jednostronnie rozwiniętą tkanką gruczołową (ryc. 6). Jednostronną ginekomastię stwierdzono u 17 chłopców w 22% wszystkich stwierdzonych ginekomastii, podobną (25%) jak podawana przez innych autorów [1, 3]. Zmiany zapalne sutka są rzadkie u chłopców [7, 8, 10 13]. W naszym materiale 6 chłopców w 13 15 r.ż. skierowanych było na badanie USG sutków Ryc. 6. Steatomastia u 13-letniego chłopca. Nagromadzenie tkanki tłuszczowej w obrębie obu sutków, brak tkanki gruczołowej Fig. 6. Steatomastia in a 13-year-old boy. Significant amount of adipose tissue in breast area, absence of glandular tissue z powodu bolesnego guza i klinicznego podejrzenia stanu zapalnego sutka. U wszystkich pacjentów stwierdziliśmy współistnienie ginekomastii z zakażonymi torbielami (ryc. 7) w okolicy zabrodawkowej, w miejscu bolesnego guzka. Średnica torbieli od 3 do 15 mm średnicy z obecnością echogennej zawartości i zwiększonym przepływem naczy- a b 14
Jakubowska A. i inni Diagnostyka ultrasonograficzna ginekomastii wieku rozwojowego c z ginekomastią, jak bez ginekomastii w tej samej częstości, z wyjątkiem pacjentów z zespołem Klinefeltera [2, 3, 13]. Tylko u 2 chłopców w wieku 11 i 14 lat stwierdziliśmy guzy lite z tkanki pozagruczołowej. Były to włókniak i nerwiako-włókniak. Rozpoznanie ustalono na podstawie badania histopatologicznego. Obraz USG tych guzów był typowy dla guza łagodnego. Były to zmiany lite, hipoechogenne, homogenne, dobrze odgraniczone od otoczenia bez widocznych naczyń w badaniu dopplerowskim (ryc. 8 a, b), co jest charakterystyczne dla guzów z tkanki pozagruczołowej, z wyjątkiem naczyniaka. Ryc. 7. Stan zapalny: zakażona torbiel u 15-letniego chłopca. Torbiel z echogenną zawartością w sutku prawym (a). Zwiększone unaczynienie w tkankach otaczających torbiel badanie w Power Doppler (b), kompleks aechogennych, bezobjawowych torbieli w sutku lewym (c) Fig. 7. Inflammation: an infected cyst in a 15-year-old boy. Echogenic cyst contents in the right breast (a). Increased vascularization of the surrounding tissue in power Doppler (b). Complex of aechogenic, clinically asymptomatic cysts in the left breast (c) a b niowym w okolicy. W drugim klinicznie zdrowym sutku u wszystkich chłopców widoczne były pojedyncze torbielki lub kompleks torbieli aechogennych, klinicznie bezobjawowych. U jednego chłopca w tej grupie 2 lata wcześniej stwierdzono guz przysadki prolaktynoma. U wszystkich chłopców zmiany torbielowate cofnęły się po leczeniu przeciwzapalnym. Guzy lite sutka są bardzo rzadkie u chłopców, guzy z tkanki pozagruczołowej (włókniak, nerwiako-włókniak, tłuszczak, naczyniak) można stwierdzić zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt w każdym wieku. Guzy z tkanki gruczołowej (gruczolako-włókniak, guz liściasty) mogą występować u chłopców i mężczyzn z ginekomastią. Guz liściasty (sarcoma phyloides) może występować w formie łagodnej i złośliwej. Obraz USG obu postaci tych guzów jest podobny. Dlatego też mimo stwierdzenia łagodnego charakteru guza sutka w badaniu USG i niezwykle rzadkiego występowania guzów złośliwych u dzieci i młodzieży, każdy lity i lito-torbielowaty guz sutka powinien być zweryfikowany histopatologicznie [2, 8, 10, 11, 13]. Guzy złośliwe sutka gruczolako-rak, rak, rak przewodowy opisywane są (w postaci litej lub torbielowatej z litą zawartością) zarówno u mężczyzn Ryc. 8. Guz lity z tkanki pozagruczołowej włókniak. Chłopiec lat 11 z niebolesnym guzkiem w sutku prawym, położnym obwodowo w stosunku do brodawki sutkowej. Hipoechogenny, homogenny, owalny guzek lity, dobrze odgraniczony od otoczenia, ok. 2 cm w osi długiej (a), bez widocznych naczyń w badaniu Power Doppler (b) Fig. 8. A solid extraglandular tissue tumor fibroma. An 11-year-old boy with a palpable painless tumor formation in the right breast, situated on the nipple circumference. A hypoechogenic, homogenous, oval tumor well defined against the background, 2 cm long (a), without vascularization visible in Power Doppler (b) Wnioski 1. Stwierdzenie obecności tkanki gruczołowej sutka u chłopców w okresie noworodkowym oraz 15
Praca oryginalna Endokrynol. Pediatr., 4/2005;4(13):9-16 w okresie dojrzewania jest objawem częstym. Najczęściej to przemijająca ginekomastia fizjologiczna. W naszym materiale wykryto ją u około 50% chłopców w wieku od 13 do 14 r.ż. kierowanych na badania USG z przyczyn innych niż kliniczna patologia sutka. 2. Stwierdzenie ginekomastii jest wskazaniem do ultrasonograficznej oceny struktury i wielkości jąder i nadnerczy, a utrzymywanie się ginekomastii dłużej niż 2 lata to wskazanie do poszerzenia diagnostyki o laboratoryjne badania hormonalne i cytogenetyczne, badania obrazowe jamy brzusznej oraz OUN w celu wykrycia zaburzeń hormonalnych lub obecności guza hormonalnie czynnego. PIŚMIENNICTWO/REFERENCES [1] Kołłątaj W., Szewczyk L.: Ginekomastia w wieku rozwojowym. Endokr. Pediat., 2004:3(9), 49 59. [2] Czajka I., Zgliczyński W.: Gynecomastia pathogenesis, diagnosis and treatment. Polish Endocrynol. Pol., 2005:3(56), 269 277. [3] Syrenicz M., Syrenicz A., Garanty-Bogacka B.: Ginekomastia pokwitaniowa. Nowa Klin., 1998:5(8), 859 863. [4] Mędraś M.: Ginecomastia. [w:] Andrologia. Red. Semczuk M., Kurpisz M. PZWL, Warszawa 1998, 162 171. [5] Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 2002, 442 448. [6] Jakubowska A., Brzewski M., Marciński A. et al.: Ocena ultrasonograficzna rozwoju sutków u dzieci. Pol. Przegl. Radiol., 1999: 64(4), 301 303. [7] Garcia C.J., Espinoza A., Dinamarca V. et al.: Breast US in children and adolescents. Radiographics, 2000:20, 1605 1612. [8] Jakubowska A., Brzewski M., Grajewska-Ferens M. et al.: Ultrasonografia chłopców w okresie dojrzewania. Pol. J. Radiol., 2004:69(1), 89 94. [9] Welch S.T., Babcoc E.T., Ballard E.T.: Sonography of pediatric male breast masses:gynecomastia and beyond. Pediatr. Radiol., 2004:34, 952 957. [10] Neinstein L.S.: Review of breast masses in adolescents. Adolesc. Pediatr. Gynecol., 1994:7, 119 129. [11] Jakubowska A., Brzewski M., Grajewska-Ferens M. et al.: Łagodne guzy sutków u dzieci i młodzieży diagnostyka ultrasonograficzna. Pol. Przegl. Rad., 2002: 67(1), 60 64. [12] Hayes R., Michell M., Nunnerey H.B.: Acute inflammation of the breast the role of breast ultrasound in diagnosis and management. Clinical Radiology, 1991:44, 253 256. [13] Białek E.J., Nita J., Jakubowski W.: Ultrasonografia sutka męskiego. Ultrasonografia, 2002:7, 77 81. 16