Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej osób z afazją program Afast! Powiedz to

Małgorzata Szalińska-Otorowska logopeda Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Poradnia Logopedyczna Gliwice Fundacja Salus Publica Kraków Daniel Ledwoń, Zuzanna Miodońska inżynierowie biomedyczni Wydział Inżynierii Biomedycznej, Politechnika Śląska, Zabrze Fundacja Salus Publica Kraków Michał Kręcichwost, inżynier Wydział Automatyki, Elektroniki i Informatyki, Politechnika Śląska, Gliwice Krzysztof Mrozowski inżynier automatyk Fundacja Salus Publica Kraków Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej osób z afazją program Afast! Powiedz to Streszczenie: Artykuł prezentuje polisensoryczne, bazujące na wykorzystaniu komputera podejście do terapii osób z afazją. Omawianym w tekście narzędziem jest program Afast! Powiedz to. Aplikacja ta jest przedstawiona w kontekście prowadzonych wcześniej badań nad cechami programów komputerowych dedykowanych osobom z afazją. Słowa kluczowe: logopedia, technologie informacyjne, afazja. Summary: The paper presents a polysensory approach to aphasia therapy. The approach is based on a web application Afast! Say it. This tool is described regarding previous works on computers accessibility for aphasia patients. Key words: speech therapy, information technology, aphasia. 205

logopedyczne nr 25 Małgorzata Szalińska-Otorowska, Daniel Ledwoń, Michał Kręcichwost, Zuzanna Miodońska, Krzysztof Mrozowski 1. Wprowadzenie Pierwsze programy logopedyczne pojawiły się w Polsce ponad dwadzieścia lat temu. Szybki rozwój technologii przyczynił się do zwiększenia możliwości logopedycznych narzędzi informatycznych i ich popularyzacji (Demenko et al. 2009). Wykorzystanie aplikacji multimedialnych jest szczególnie popularne w terapii dzieci, powstają również narzędzia dedykowane dorosłym, w tym osobom z afazją. Wiele proponowanych do terapii afazji rozwiązań nie spełnia jednak wymogów wynikających z potrzeb grupy docelowej, jaką są osoby borykające się z tego rodzaju problemami komunikacyjnymi. Prowadzona w ostatnim czasie debata na temat metodyki opracowania narzędzi informatycznych najlepiej odpowiadających potrzebom osób z afazją zaowocowała powstaniem prototypu nowej aplikacji internetowej przeznaczonej do wspomagania ich rehabilitacji. Celem prezentowanej pracy jest przeprowadzenie analizy rozwiązań zawartych w programie Afast! Powiedz to pod kątem spełnienia wymogów stawianym informatycznym narzędziom przeznaczonym do rehabilitacji logopedycznej osób dorosłych z afazją. 2. Komputerowe wspomaganie rehabilitacji logopedycznej 206 Zastosowanie narzędzi informatycznych w terapii zyskuje coraz większą popularność w środowisku logopedycznym. Tego typu aplikacje pozwalają na urozmaicenie żmudnej i długotrwałej terapii. W literaturze można natrafić na prace raportujące wzrost skuteczności terapii mowy u dzieci po wprowadzeniu rozwiązań informatycznych (Gruba 2009). Zakłada się, że podobny skutek będzie można uzyskać w przypadku osób dorosłych (Szalińska-Otorowska 2009). Zasadność stosowania multimediów w nauczaniu została potwierdzona w badaniach (Adams 1993), z których wynika, że zastosowanie omawianych sposobów terapii może wpłynąć na poprawę tempa oraz skuteczności opanowania materiału o 60%. Programy logopedyczne nie ograniczają się jedynie do rozwiązań związanych bezpośrednio z terapią pacjenta. Część z nich jest wyposażonych w funkcjonalności ułatwiające pracę logopedy. Czasem rozwiązania te pozwalają na usprawnienie organizacji i planowania terapii, m.in. dzięki możliwości rejestracji pacjentów, zapisywania wyników diagnozy logopedycznej, jak też śledzenia postępów samej terapii. Dostępne na rynku logopedyczne programy komputerowe są ciągle rozwijane i wzbogacane o nowe możliwości, pozwalając na trening róż-

Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej nych sprawności. Dzięki temu rynek logopedyczny jest coraz bardziej otwarty na nowoczesne technologie oraz multimedia. 3. Rehabilitacja afazji Styl życia prowadzony przez ludzi żyjących w krajach wysoko rozwiniętych jest jedną z przyczyn wzrostu zapadalności na choroby cywilizacyjne, w tym także udary mózgu. W Polsce każdego roku udar dotyka około 75 000 osób. Jednym z jego skutków może być afazja, czyli zaburzenie lub utrata zdolności mówienia czy rozumienia wypowiedzi słownych (Surowaniec 1996). Udary mózgu w 75% 80% skutkują różnymi typami afazji (Panasiuk 2013), z czego wynika, że każdego roku w Polsce przybywa około 56 000 60 000 osób cierpiących na to schorzenie. Najważniejszym etapem rehabilitacji osób z afazją jest przygotowanie rzetelnej diagnozy chorego. Na jej podstawie logopeda jest w stanie stwierdzić, jakie dysfunkcje językowe oraz zaburzenia towarzyszące afazji będzie musiał poddać terapii. Posiadając tę wiedzę może określić, które trudności językowe czy zaburzenia afatyczne podda rehabilitacji w pierwszej kolejności. Mimo tej wiedzy, czasem nie jest w stanie zaplanować długotrwałej terapii dla pacjenta, głównie ze względu na dynamiczny charakter zmian głębokości i rodzaju afazji na kolejnych jej etapach. Obserwując postępy pacjenta logopeda może zareagować poprzez zmianę kierunku i różnicowanie poziomu trudności terapii, dostosowując ją do konkretnych potrzeb pacjenta. Rehabilitacja osób dotkniętych afazją jest długotrwała, żmudna oraz wymaga bardzo dużego zaangażowania ze strony rodziny i terapeutów, w tym logopedów. Tradycyjne metody rehabilitacji pacjenta z afazją opierają się głównie na wykorzystaniu zeszytów ćwiczeń, książek, kart pracy i innych materiałów drukowanych (Wertz, Katz 2004; Palmer, Enderby, Paterson 2013). Jednym z elementów rehabilitacji omawianego zaburzenia jest wykonywanie różnorodnych ćwiczeń logopedycznych pozwalających na odbudowanie utraconych funkcji językowych i poznawczych. Ćwiczenia wykonywane z logopedą powinny być kontynuowane systematycznie w domu, w czasie pomiędzy spotkaniami. Ma to na celu utrwalanie ćwiczonego materiału językowego. Skuteczność terapii zależy przede wszystkim od zaangażowania i systematyczności pacjenta w wykonywaniu zalecanych zadań. Na rys. 1 został przedstawiony graf prezentujący omawiany sposób terapii. 207

logopedyczne nr 25 Małgorzata Szalińska-Otorowska, Daniel Ledwoń, Michał Kręcichwost, Zuzanna Miodońska, Krzysztof Mrozowski Nota: Terapia opiera się na okresowych zajęciach terapeutycznych z logopedą i pracą pacjenta w domu pomiędzy wizytami. Rys. 1. Diagram prezentujący standardową terapię pacjenta z afazją Obserwacje i wywiady z logopedami wskazują, że w niektórych przypadkach pacjenci bagatelizują ich zalecenia i wykonują ćwiczenia na dzień przed wizytą. W ten sposób pacjent zapamiętuje zagadnienia zawarte w zadaniach, ale nie jest w stanie ich utrwalić. Podczas weryfikacji poczynionych postępów logopeda z mniejszym doświadczeniem może nie zdołać stwierdzić, czy pacjent realizował plan w sposób prawidłowy i systematyczny. 4. Cechy narzędzia multimedialnego Afast! Powiedz to 208 Program,,Afast! Powiedz to jest aplikacją logopedyczną służącą wspomaganiu rehabilitacji afazji. Celem autorów programu było przygotowanie narzędzia wspomagającego pracę logopedy oraz poszerzenie jego możliwości poprzez szereg ułatwień w prowadzeniu terapii. Głównym założeniem jest umożliwienie terapeucie uczestniczenia w rehabilitacji pacjenta poza gabinetem logopedycznym poprzez weryfikację stanu wykonywania ćwiczeń, ocenę poprawności ich wykonania i możliwość modyfikacji. Aplikacja nie zastępuje tradycyjnego podejścia do rehabilitacji, natomiast wprowadza dodatkowe rozwiązania, które mogą przyczynić się do podwyższenia skuteczności jej prowadzenia. Na rys. 2 został przedstawiony diagram, na którym zaprezentowana jest modyfikacja standardowej terapii poprzez uwzględnienie wykorzystania omawianego programu.

Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej Nota: Praca pacjenta w domu jest oparta na wykorzystaniu ćwiczeń multimedialnych. Logopeda może śledzić zdalnie postępy i systematyczność pracy pacjenta. Rys. 2. Diagram prezentujący terapię pacjenta z wykorzystaniem programu,,afast! Powiedz to Wcześniej prowadzone badania (Kręcichwost, Miodońska 2015; Ryś et al. 2016) umożliwiły określenie szeregu cech, które powinien posiadać system wspomagania rehabilitacji afazji. Analiza wniosków zawartych w pracach przyczyniła się do opracowania niezbędnych funkcjonalności, które należało wdrożyć do projektowanego narzędzia. Ważnym elementem tworzenia programu było dostosowanie graficznego interfejsu użytkownika do potrzeb odbiorcy afatyka (rys. 3). W wyniku konsultacji ze specjalistami z dziedziny analizy użyteczności, grafiki i logopedii udało się wyróżnić szereg cech, które następnie zostały wdrożone do programu. Ze względu na zaburzenia występujące u pacjentów istotną cechą interfejsu graficznego powinna być prostota i przejrzystość niepowodująca rozproszenia uwagi odbiorcy. Zostało to osiągnięte poprzez duże rozmiary przycisków, a także zastosowanie czytelnego kroju pisma o dużej punktacji i wielkich liter. Każdy aktywny element w aplikacji składa się z kilku części: ikony graficznej, opisu tekstowego oraz przycisku głośniczka umożliwiającego odsłuchanie opisu. Funkcja lektora została również dodana do wszystkich informacji tekstowych. Takie rozwiązanie umożliwia sprawne posługiwanie się programem przez osoby z trudnościami w zakresie czytania. 209

logopedyczne nr 25 Małgorzata Szalińska-Otorowska, Daniel Ledwoń, Michał Kręcichwost, Zuzanna Miodońska, Krzysztof Mrozowski Rys. 3. Interfejs użytkownika jednego z ćwiczeń programu Afast! Powiedz to Punktem wyjścia w programowaniu terapii logopedycznej są zachowane sprawności językowe, dlatego u podłoża doboru ćwiczeń leży diagnoza medyczna i logopedyczna. Dynamika zaburzeń afatycznych wynikająca z przebiegu choroby, możliwości kompensacyjnych mózgu oraz działań rehabilitacyjnych nasuwa myśl o konieczności przeprowadzania wielokrotnej (wstępnej, kontrolnej i końcowej) diagnozy logopedycznej (Panasiuk 2013). Odpowiednia ocena stanu mowy osoby z afazją jest podstawą doboru przez logopedę indywidualnych ćwiczeń. Z punktu widzenia pacjenta aplikacja oferuje szereg zróżnicowanych zadań przygotowanych przez specjalistów logopedów. Dostępne w programie zestawy ćwiczeń zostały podzielone na predefiniowane programy dla trzech konkretnych typów afazji powszechnie stosowanych przez praktykę kliniczną i logopedyczną (rys. 4). Jest to związane z podziałem objawów afazji na zaburzenia mowy ekspresyjnej (afazja motoryczna) oraz impresyjnej (afazja sensoryczna). Dodatkowo poszerzono zestaw ćwiczeń o blok dla afazji mieszanej, korzystając z klasyfikacji Marii Pąchalskiej (Pąchalska 1993). Afazja mieszana (czuciowo-ruchowa) charakteryzuje się zarówno wystąpieniem objawów zaburzeń mówienia, jak i rozumienia. Programy terapii dla afazji motorycznej, sensorycznej oraz mieszanej zostały zbudowane z zestawów ćwiczeń odpowiadających chronologicznym etapom terapii zgodnym ze standardami terapii logopedycznej (Panasiuk 2008, 2015). 210

Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej Rys. 4. Zestawy ćwiczeń dostępne w programie Afast! Powiedz to Każdy zestaw ćwiczeń zgodnie z zasadą stopniowania trudności został podzielony na fazy (ćwiczenia) o różnym znaczeniu terapeutycznym i stopniu trudności. Tego rodzaju podział inspirowany był krakowską metodą prof. Jagody Cieszyńskiej (2005: 82; Cieszyńska, Orłowska-Popek, Korendo, red. 2010). Metoda ta bywa stosowana z powodzeniem w terapii dorosłych afatyków w zakresie ćwiczeń językowych (Siudak 2010). W zaproponowanych ćwiczeniach zastosowano procedury powtarzaniarozumienia i nazywania. Ze względu na zróżnicowanie problemów osób z afazją, kolejność ich występowania nie może być bezwarunkowo kopiowana (np. chory ma trudności w powtarzaniu przy braku zaburzeń rozumienia mowy). Specyfika językowych zaburzeń w afazji wymusza zmienną kolejność tych procedur oraz ich indywidualizację zależnie od rodzaju i głębokości zaburzenia. W większości zestawów pierwszą fazą jest faza NAUKI-PRZYPOMINANIA, w trakcie której osoba rehabilitowana przypomina sobie i aktualizuje nazwy przedmiotów, czynności, uczuć oraz wyrażenia języka codziennego. Kolejnym etapem omawianej fazy jest POWTARZANIE poprzednio zaktualizowanych desygnatów. Proces ten ma charakter przekazu polisensorycznego poprzez obraz, słowo pisane oraz głos lektora. Podczas tej fazy interakcja pacjenta z oprogramowaniem sprowadza się do powtarzania materiału językowego za lektorem. Następną fazą jest ROZUMIENIE, w ramach którego osoba rehabilitowana proszona jest o wykonanie konkretnych poleceń, np. wskazanie, uzupełnianie, dopasowanie. W ramach tej fazy na poszczególnych ekranach aplikacji umieszczone są podpisy, fotografie, oraz możliwość odtworzenia głosu lektora w celu ułatwienia wykonania danego ćwiczenia. Ostatnią fazą w zestawach ćwiczeń jest ćwiczenie NAZYWANIA. Podczas tej fazy pacjent proszony jest o samodzielne nazywanie i wykonywanie zadań. Celem tego ćwiczenia jest wzmocnienie umiejętności zdobytych podczas faz NAUKI oraz ROZUMIENIA. Ważną cechą programu jest personalizacja, która realizowana jest poprzez mechanizm tworzenia unikalnych zestawów ćwiczeń do wykonania, co umożliwia 211

logopedyczne nr 25 Małgorzata Szalińska-Otorowska, Daniel Ledwoń, Michał Kręcichwost, Zuzanna Miodońska, Krzysztof Mrozowski indywidualne podejście logopedy do każdego pacjenta. Rolą logopedy w proponowanym systemie jest zarządzanie terapią pacjentów i śledzenie ich postępów. Jest to możliwe dzięki powiązaniu konta terapeuty z kontami jego pacjentów. Istnieje także możliwość przebudowy zestawów ćwiczeń i dostosowania ich do potrzeb konkretnego pacjenta. Personalizacja terapii polega na modyfikacji kolejności poszczególnych ćwiczeń, ustalenia ich poziomu trudności poprzez włączanie/wyłączanie faz oraz możliwości wybrania tylko tych zestawów ćwiczeń, które pacjent jest w stanie wykonać samodzielnie lub z pomocą opiekuna w domu. Poprawność wykonania poszczególnych zestawów ćwiczeń jest prezentowana logopedzie w postaci mapy kolorów (np. czerwony oznacza, że pacjent nie radzi sobie z konkretnym ćwiczeniem rys. 5). Tego rodzaju mechanizm pozwala na ogólną prezentację postępów pacjenta, zwrócenie uwagi na problemy i sugerowanie zmian konkretnego ćwiczenia. Szczegółowe wyniki pacjenta oraz uzyskane rezultaty dla konkretnych ćwiczeń są prezentowane w sposób tabelaryczny i graficzny w postaci wykresów (rys. 6). Terapeuta otrzymuje również złożoną informację o wykonanych przez pacjenta ćwiczeniach w postaci liczby powtórzeń poszczególnych przykładów i liczby błędów. Jednym z dodatkowych rozwiązań rozwijających aspekt personalizacji jest modyfikacja wsadu merytorycznego przez podmianę zdjęć zawartych w ćwiczeniach na zdjęcia użytkownika. W aktualnej wersji aplikacji mechanizm ten został wprowadzony do jednego ćwiczenia, jednak trwają prace nad umożliwieniem modyfikacji całego zestawu zasobów. Nota: Kolor czerwony oznacza, że pacjent nie radzi sobie z ćwiczeniem; pomarańczowy pacjent radzi sobie średnio; zielony pacjent radzi sobie dobrze. 212 Rys. 5. Prezentacja poprawności wykonania poszczególnych zestawów ćwiczeń

Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej Podczas wykonywania ćwiczeń pacjent ma możliwość skorzystania z systemu podpowiedzi, wskazującego poprawne rozwiązanie aktualnego zagadnienia. Posiada również możliwość nawigowania po prezentowanych przykładach i ich wielokrotne powtarzanie. Działania użytkownika wywołują ocenę w postaci komunikatów głosowych będących elementem systemu motywacji (np. Dobrze! albo Spróbuj jeszcze raz ). Po wykonaniu ćwiczenia pacjent uzyskuje prostą informację zwrotną określającą, jak mu poszło. Rys. 6. Prezentacja szczegółowych wyników pacjenta Istotnym z punktu widzenia docelowych użytkowników aspektem jest dostępność prezentowanego systemu. Program,,Afast! Powiedz to jest narzędziem w formie aplikacji dostępnej za darmo przez przeglądarkę stron internetowych. Zalety takiego rozwiązania to brak konieczności instalowania dodatkowego oprogramowania, automatyczny proces aktualizacji oraz łatwość rozpowszechniania w środowisku logopedycznym. Dzięki temu taka sama wersja aplikacji jest dostępna na różnych urządzeniach: komputerach, laptopach czy tabletach. 5. Podsumowanie W programie,,afast! Powiedz to zostały wdrożone rozwiązania, dzięki którym posiada on większość cech wymienionych w artykule (Kręcichwost, Miodońska 2015). Spełnienie wymagań stawianych przez autorów badań może zwiększyć przydatność opisanego narzędzia we wspomaganiu rehabilitacji osób dorosłych z afazją. Przez nastawienie na odbiorców dorosłych, program wypełnia 213

logopedyczne nr 25 Małgorzata Szalińska-Otorowska, Daniel Ledwoń, Michał Kręcichwost, Zuzanna Miodońska, Krzysztof Mrozowski deficyt tego rodzaju rozwiązań dostępnych na rynku. Umożliwia on też logopedzie systematyczną pracę z pacjentem poza gabinetem logopedycznym oraz stanowi urozmaicenie żmudnej rehabilitacji. Przygotowane przez specjalistów ćwiczenia zostały opracowane na podstawie materiałów wykorzystywanych w standardowej terapii. Cechą szczególnie istotną dla rehabilitacji afazji tym programem jest interaktywność ćwiczeń i możliwość stymulacji wielu zmysłów podczas ich realizacji. Program,,Afast! Powiedz to istnieje aktualnie w wersji prototypowej i jest ciągle rozwijany oraz poszerzany o nowe funkcjonalności. Aktualnie testuje się go w różnych ośrodkach rehabilitacyjnych, ośrodkach pomocy społecznej oraz gabinetach logopedycznych. Wyniki obserwacji i testów pozwalają twórcom na poszerzenie dostępnej funkcjonalności oraz poprawę istniejących. Rosnące zainteresowanie programem w środowisku logopedycznym potwierdza słuszność rozwijania omawianego narzędzia. Finansowanie Prace zostały sfinansowane z badań statutowych Politechniki Śląskiej dla młodych naukowców BKM-510/RAu-3/2017. Bibliografia 214 Adams L.G., 1993, Why Interactive?, Multimedia & Videodisc. Monitor, Vol. 11(3), s. 4 6. Cieszyńska J., 2005, Nauka czytania krok po kroku. Jak przeciwdziałać dysleksji, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków. Cieszyńska J., Orłowska-Popek Z., Korendo M., red., 2010, Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej metoda krakowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków. Demenko G. et al., 2009, Applying Speech and Language Technology to Foreign Language Education [w:] International Multiconference on IMCSIT, Algarve, Portugal, s. 457 463. Gruba J., 2009, Wykorzystanie technologii informacyjnej w logopedii badania własne, Logopeda. Czasopismo Internetowe, nr 7, s. 47 58. Kręcichwost M., Miodońska Z., 2015, Technologie informatyczne w procesie rehabilitacji logopedycznej na przykładzie terapii afazji, Edukacja Technika Informatyka. Kwartalnik Naukowy, nr 3, s. 339 344. Palmer R., Enderby P. Paterson G., 2013, Using Computers to Enable Self-Management of Aphasia Therapy Exercises for Word Finding: The Patient and Career Perspective,

Wykorzystanie komputera w terapii polisensorycznej International Journal of Language & Communication Disorders, Vol. 48, No. 5, s. 508 521. Panasiuk J., 2008, Standard postępowania logopedycznego w afazji, Logopedia, t. 3, s. 255 278. Panasiuk J., 2013, Afazja a interakcja, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Panasiuk J., 2016, Wykłady autorskie: Interdyscyplinarna Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Rehabilitacja skoordynowana osób niepełnosprawnych w Tarnowskich Górach, 24 25 listopada 2016. Pąchalska M., 1993, Zaburzenia komunikacji u chorych z afazją [w:] Opuscula logopaedica in honorem Leonis Kaczmarek, red. J. Bartmiński et al., Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 265 283. Ryś E., Szlachcic K., Klimek M., Galbarczyk A., 2016, Programy komputerowe i aplikacje na elektroniczne urządzenia mobilne wspomagające terapię osób z afazją przegląd literatury anglojęzycznej, Logopedia, t. 45, s. 291 304. Siudak A., 2010, Strategie postępowania logopedycznego u pacjenta z głęboką afazją mieszaną: propozycja terapii [w:] Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej metoda krakowska, red. J. Cieszyńska, Z. Orłowska-Popek, M. Korendo, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s. 181 190. Surowaniec J., 1996, Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków. Szalińska-Otorowska M., 2009, Zrozumieć afatyka, Forum Logopedyczne, nr 17, s. 21 24. Wertz R.T., Katz R.C., 2004, Outcomes of Computer-Provided Treatment for Aphasia, Aphasiology, Vol. 18, s. 229 244. 215