Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie Arcybiskup Ignacy Tokarczuk Kościół, władza, opór społeczny
Arcybiskup Ignacy Tokarczuk Kościół, władza, opór społeczny Rzeszów 2017
Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie składa serdeczne podziękowania Księdzu Arcybiskupowi Ignacemu Tokarczukowi za udostępnienie na potrzeby wystawy swojego prywatnego archiwum. Fotografie i dokumenty eksponowane na wystawie pochodzą ze zbiorów: archiwum prywatnego Księdza Arcybiskupa Ignacego Tokarczuka, archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, archiwum Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie, archiwum Parafii pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Tarnobrzegu, Ewy Kuberny, Igora Witowicza, Agnieszki Szczepańskiej oraz z publikacji: Ks. Antoni Szypuła, Historia nowych kościołów w Diecezji Przemyskiej 1966-1993, t. I, Rzeszów 1997; Arcybiskup Ignacy Tokarczuk - Kazania pod specjalnym nadzorem, oprać. Lucyna Żbikowska, Michalineum 1996. Scenariusz wystawy: Jakub Izdebski, Mariusz Krzysztofiński Instytut Pamięci Narodowej Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Rzeszowie Tekst informatora: Piotr Chmielowiec, Mariusz Krzysztofiński Instytut Pamięci Narodowej Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Rzeszowie Konsultacja naukowa: Piotr Chmielowiec, Dariusz Iwaneczko, dr Krzysztof Kaczmarski Instytut Pamięci Narodowej Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Rzeszowie Redakcja tekstów: Agnieszka Szczepańska Instytut Pamięci Narodowej Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej w Rzeszowie Opracowanie komputerowe Grzegorz Szczepański, Igor Witowicz Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie Na okładce: Ingres ks. biskupa Ignacego Tokarczuka na katedrę biskupią w Przemyślu, 6 II 1966 r. (z archiwum prywatnego Ks. Abp. Ignacego Tokarczuka) ISBN 83-88120-95-6
Komunizm - zarówno jako ideologia, jak i system polityczny - z nieskrywaną wrogością odnosił się do Kościoła i religii katolickiej. Po 1944 r. to doświadczenie stało się również udziałem Kościoła polskiego. Z uwagi na fakt, iż w historii Polski od wieków pełnił on rolę wychowawcy Narodu, będąc zarazem istotnym gwarantem i obrońcą jego tożsamości, władze państwowe poprzez nieustanne ingerencje w wewnętrzne sprawy Kościoła dążyły do zepchnięcia jego działalności na płaszczyznę czysto religijną. Miało to w konsekwencji doprowadzić do całkowitego ubezwłasnowolnienia Kościoła w Polsce. W walce przeciwko Kościołowi wykorzystywano różne instytucje państwowe, jednak szczególną rolę odgrywał w niej aparat bezpieczeństwa. W strukturach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w ramach Departamentu V istniał odrębny Wydział V przeznaczony do walki z Kościołem, który ostatecznie, po dwu reorganizacjach, w 1962 r. - już w ramach Ministerstwa Spraw We- wnętrznych - uzyskał status samodzielnego IV Departamentu. Jego zadaniem było przede wszystkim rozpoznawanie i zwalczanie działalności Kościoła katolickiego. Dla kierownictwa IV Departamentu teren Polski południowo-wschodniej wymagał szczególnie wytężonej pracy, ze względu na tradycyjne przywiązanie tutejszej ludności do wiary katolickiej, która miała mocne oparcie w sprawnie zarządzanych strukturach kościelnych. Na tym obszarze funkcjonowały rzymskokatolickie diecezje: przemyska i tarnowska, a także Administratura Apostolska w Lubaczowie. Diecezja przemyska obejmowała większą część woj. rzeszowskiego. Na jej czele od 1965 r. stał biskup ordynariusz 5
Ignacy Tokarczuk, który zastąpił zmarłego biskupa Franciszka Bardę. Od pierwszych chwil swojego pasterzowania ks. bp Tokarczuk został uznany przez SB za zdecydowanego i niebezpiecznego wroga PRL. Fotografia wykonana przed 1939 r. w Łubiankach Wyższych. Pierwszy od lewej stoi Karol Tokarczuk, siedzi Jakub Tokarczuk - kuzyni ks. Ignacego Tokarczuka, zamordowani w Łubiankach Wyższych w grudniu 1943 r. przez UPA. (z archiwum prywatnego Ks. Abp. Ignacego Tokarczuka) Ignacy Tokarczuk urodził się 1 lutego 1918 r. w Łubiankach Wyższych k. Zbaraża. W latach 1937-1942 studiował na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W 1942 r. przyjął święcenia kapłańskie z rąk metropolity lwowskiego ks. abp. Eugeniusza Baziaka. Następnie był wikariuszem w parafiach archidiecezji lwowskiej. Od 1945 r. przebywał w diecezji katowickiej; wiatach 1946-1951 studiował na Wydziale Filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie 6
obronił doktorat. W kolejnych latach pracował jako wykładowca w Wyższym Seminarium Duchownym w Olsztynie i na KUL. Okres pełnienia przez księdza biskupa Ignacego Tokarczuka funkcji ordynariusza przypadł na czasy trudne dla Kościoła katolickiego w Polsce, jednak sytuację w diecezji przemyskiej na tle całego kraju można uznać za wyjątkową. Widoczne to było szczególnie w dziedzinie budownictwa sakralnego. Wsparcie Świadectwo otrzymania przez ks. Ignacego Tokarczuka święceń kapłańskich w dniu udzielane przez biskupa ordynariusza kapłanom i wier- archidiecezji lwowskiej 21 VI 1942 r., wystawione przez ordynariusza ks. abp. Eugeniusza Baziaka. nym umożliwiło powstanie wielu kościołów i erygowanie nowych parafii. W latach (z archiwum prywatnego Ks. Abp. Ignacego Tokarczuka) 1966-1993 w diecezji przemyskiej powstało 430 nowych kościołów i kaplic. Większość z nich zbudowano bez wymaganej zgody władz administracyjnych, gdyż te - na podstawie ówcześnie obowiązujących przepisów - takiej zgody z zasady nie udzielały. Budowniczowie nielegalnych obiektów sakralnych spotykali się z szykanami ze strony Służby Bezpieczeństwa. Stosowano wobec nich kary administracyjne, grzywny pieniężne i kary pozbawienia wolności, zamieniane zwykle na wyroki w zawieszeniu. Działalność księdza biskupa Ignacego Tokarczuka również napotykała na próby przeciwdziałania - inwigilacji poddano jego aktywność duszpasterską, śledzono także jego życie prywatne, nagrywano wystąpienia, 7
Poświęcenie przez ks. bp. Ignacego Tokarczuka kaplicy rektorskiej pw. Opatrzności Bożej w Rzeszowie, 16 VI 1985 r. (fot. Igor Witowicz) wykorzystywano podsłuch założony w domu biskupim jeszcze za jego poprzednika. Wszystkie zebrane w ten sposób informacje przekazywane były przez Wydział IV Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Rzeszowie do centrali w Warszawie. Ks. bp Tokarczuk występował przeciwko programowej ateizacji społeczeństwa, walce z religią i nietolerancji władz wobec wierzących obywateli. Aparat bezpieczeństwa zarzucał mu też nieprzestrzeganie prawa w zakresie tworzenia nowych placówek sakralnych i obsadzania administratorów bez zgody Wydziału ds. Wyznań; powodowanie sytuacji mogących doprowadzić do ostrych konfliktów pomiędzy organami władzy a społeczeństwem. Jako przykłady podawano dekorowanie przez ludność budynków w czasie peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej i organizowanie w związku z budową nielegalnych obiektów sakralnych przez okolicznych mieszkańców systemów alarmowych, dzięki którym w razie nagłej interwencji władz mogli szybko zebrać się 8
i udaremnić rozbiórkę już wzniesionych fragmentów budowy. Trzeci rodzaj działalności ordynariusza uznanej za sprzeczną z prawem stanowiły antypaństwowe, publiczne wystąpienia z ambony. Władze oceniały treść wystąpień biskupów pod kątem wypowiedzi wrogich wobec ustroju komunistycznego. Spośród 142 kazań biskupa Tokarczuka wygłoszonych w roku 1970, 13 uznano za zagrażające ustrojowi. Podobne zestawienie odnośnie lat 1971-1972 wygląda następująco: na 111 kazań (148 w 1972 r.), 29 (19) zawierało, w ocenie Służby Bezpieczeństwa, negatywne akcenty społeczno-polityczne. Meldunek Naczelnika Wydziału IV KW MO w Rzeszowie, informujący o treści kazania ks. bp. Ignacego Tokarczuka wygłoszonego 23 XI 1975 r. w Rzeszowie- Drabiniance. (z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddziału w Rzeszowie) 9
Uroczystości milenijne w Przemyślu, 19-22 VIII 1966 r. (z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddziału w Rzeszowie) 10
Uroczystości milenijne w Lubaczowie, 22-23 X 1966 r. (z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddziału w Rzeszowie) 11
Opinia władz o postępowaniu ordynariusza diecezji przemyskiej była jednoznaczna: Obserwując szkodliwą dla Państwa działalność polityczną biskupa Ignacego Tokarczuka przedstawiciele władz państwowych kilkakrotnie zwracali mu uwagę, uprzedzając Go przed konsekwencjami. Mimo tych uwag biskup Ignacy Tokarczuk nie zaniechał swej działalności i nadal wrogo występuje przeciwko PRL, co nie sprzyja kształtowaniu się prawidłowych stosunków pomiędzy Państwem a Kościołem. Biskup Tokarczuk krytykował też negatywne zachowania społeczne: pijaństwo i kradzieże. Wspierał w diecezji duszpasterstwo robotników i rolników, a także działalność struktur podziemnej Solidarności, pomagając internowanym, ich rodzinom oraz osobom pozbawionym pracy. Dbał również o formację kapłańską podległych sobie księży. 25 marca 1992 r. Ojciec Święty Jan Paweł II bullą Totus Tuus Poloniae Populus w ramach reorganizacji polskich diecezji ustanowił m.in. nową metropolię przemyską. W jej skład weszły: archidiecezja przemyska oraz nowo utworzone diecezje: rzeszowska i zamojsko-lubaczowska. Pierwszym metropolitą przemyskim został mianowany ksiądz arcybiskup Ignacy Tokarczuk, który przez 27 lat kierował diecezją. Od 1993 r. ks. abp. senior Ignacy Tokarczuk pozostaje na emeryturze. Wystawa oraz konferencja naukowa, zorganizowane przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie, poświęcone są sylwetce i działalności ks. arcybiskupa Ignacego Tokarczuka oraz dziejom kierowanej przez Niego diecezji w latach 1966-1989. Na ekspozycji zgromadzone zostały dokumenty i fotografie obrazujące drogę życiową ks. abp. Tokarczuka, od domu rodzinnego, poprzez okres studiów teologicznych we Lwowie, przyjęcie święceń kapłańskich, pracę duszpasterską na terenie przedwojennego województwa lwowskiego, Śląska i Warmii, następnie pracę naukową, aż po służbę Kościołowi i Narodowi jako biskup ordynariusz diecezji przemyskiej. Okres poprzedzający objęcie katedry przemyskiej przez ks. bp Ignacego Tokarczuka przedstawiają fotografie i dokumenty pochodzące z jego 12
prywatnego archiwum, udostępnione przez Niego Oddziałowi Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie. Są wśród nich: metryka Chrztu Św. Ignacego Tokarczuka, fotografia rodzinna, świadectwo dojrzałości, książeczka legitymacyjna z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie czy wreszcie pamiątki przypominające o otrzymaniu święceń kapłańskich, bliskie sercu każdego kapłana - świadectwo wystawione w dniu 21 czerwca 1942 r. przez ordynariusza archidiecezji lwowskiej ks. abp. Eugeniusza Baziaka oraz obrazek prymicyjny. Na uwagę zasługuje także fotografia wykonana we Lwowie w 1944 r., przedstawiająca ks. Ignacego Tokarczuka w otoczeniu innych księży. Ks. Ignacy Tokarczuk w otoczeniu księży na dziedzińcu probostwa św. Marii Magdaleny we Lwowie 10 IV 1944 r. Od lewej stoją: ks. Maciej Szałagan, ks. Piotr Rybicki, ks. Józef Klos, ks. Ignacy Tokarczuk, ks. Bolesław Balicki. (z archiwum prywatnego Ks. Abp. Ignacego Tokarczuka) 13
Swoistym świadectwem posługi duszpasterskiej ks. Ignacego Tokarczuka są fotografie wykonane podczas jego pobytu na Warmii. Natomiast zdjęcia z uroczystego ingresu do katedry przemyskiej w dniu 6 lutego 1966 r. dokumentują rozpoczęcie nowego etapu w życiu i działalności ks. bp. Tokarczuka. Wystawa prezentuje również m.in. dokumenty i fotografie pochodzące z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, ilustrujące politykę prowadzoną przez władze komunistyczne wobec religii i Kościoła katolickiego. Materiały te, nigdy dotychczas nie eksponowane ani nie publikowane, ukazują skalę zainteresowania, jakim funkcjonariusze IV Departamentu MSW otoczyli osobę ks. bp. Ignacego Tokarczuka. Zaprezentowane zostały zatem m.in.: meldunek informujący o treści kazania wygłoszonego przez ks. bp, Ignacego Tokarczuka 23 września 1974 r. w Rzeszowie-Drabiniance czy meldunek powiadamiający o konsekrowaniu przez niego dawnej cerkwi w Łodynie przekazanej Kościołowi katolickiemu. Szczególne miejsce na wystawie zajmują fragmenty dwóch dokumentów, sporządzonych przez Wydział I w Departamencie IV MSW 15 sierpnia 1979 r. oraz w 1981 r. - obydwa zatytułowane zostały jako: Kierunkowy plan działań polityczno-operacyjnych na wypadek odejścia kard. Wyszyńskiego z kierowniczych stanowisk w Kościele rzymskokatolickim w Polsce. Towarzyszą im fragmenty dwóch wykazów tajnych współpracowników i kontaktów polityczno-operacyjnych, działających w otoczeniu ks. bp. Ignacego Tokarczuka, którzy byli przewidziani do realizacji zadań wymienionych w powyższych dokumentach. Szereg fotografii przedstawia kościoły i tymczasowe kaplice, zbudowane bez zgody władz, dla których nieudzielanie zezwoleń na budowę obiektów sakralnych było formą walki z religią i Kościołem. Konsekwencje grożące za łamanie tych zakazów ukazuje wyrok wydany na jednego z księży, którzy zbudowali kościół bez wymaganej zgody. Zamieszczono również dokumenty - w tym notatkę sporządzoną przez ks. bp. Ignacego Tokarczuka, dotyczącą jego spotkań z ks. Jerzym 14
Popiełuszką, który został zamordowany przez funkcjonariuszy SB 19 października 1984 r., oraz protest przeciwko tej zbrodni, wystosowany 16 stycznia 1985 r. przez wiernych Parafii pw. Matki Bożej Królowej Polski w Stalowej Woli. Protest podpisany 1746 wiernych parafii pw. Matki Bożej Królowej Polski w Stalowej Woli, dotyczący zabójstwa ks. Jerzego Popiełuszki oraz szkalowania ks. bp. Ignacego Tokarczuka, wysłany 16 I 1985 r. do kancelarii głównej Sejmu PRL oraz do premiera rządu gen. Wojciecha Jaruzelskiego. (ze zbiorów Ewy Kuberny) 15
Ekspozycję zamyka akt przyznania przez Krąg Przyjaciół Prymasa Tysiąclecia księdzu arcybiskupowi Ignacemu Tokarczukowi w dniu 1 czerwca 1996 r. nagrody imienia Stefana Kardynała Wyszyńskiego za bezkompromisową służbę prawdzie. Akt przyznania ks. abp. Ignacemu Tokarczukowi przez Krąg Przyjaciół Prymasa Tysiąclecia nagrody imienia Stefana Kardynała Wyszyńskiego za bezkompromisową służbę prawdzie, 1 VI 1996. 16 (z archiwum prywatnego Ks. Abp. Ignacego Tokarczuka)
18