Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic w kontekście kształtujących je procesów geomorfologicznych i działalności człowieka

Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic w kontekście kształtujących je procesów geomorfologicznych i działalności człowieka Paweł Franczak Franczak P. 2014. Challenges concerning the protection of geosites in the Polica Mountain Range in the context of the geomorphological and anthropogenic processes at play. In: Mirek Z., Nikel A. (eds), Nature Conservation in Poland and Current Civilizational Challenges. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 133 144. Abstract. The paper presents the results from the monitoring of geosites in the Polica Mountain Range which is situated in the Polish Flysch Carpathian Mountains, in the proximity of the Babia Góra massif. The 51 geotopes have been selected and evaluated. They represent four geological themes: sedimentology, geomorphology, hydrogeology, and geology of Quaternary. Based on the results of geotope valorization, twenty geosites were subjected to monitoring, conducted in 2010 2013. Three types of risks have been identified: natural, anthropogenic and synergistic. Key words: geosite, geoturism, geoconservation, Polica Range, Magura Nappe, Carpathians Paweł Franczak, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków; e-mail: p.franczak@uj.edu.pl 1. Wprowadzenie Spektakularne formy przyrody nieożywionej oraz krajobrazu od dawna budziły zainteresowanie wśród ludzi. Obiekty te były jednak odbierane głównie w wymiarze estetycznym, natomiast nie zwracano uwagi na sposób ich powstania i występujące w ich obrębie procesy (Migoń 2012). Obecnie, w dobie intensywnego rozwoju turystyki, wyodrębnił się jednak nowy jej kierunek geoturystyka, której głównym celem jest poznawanie dziedzictwa Ziemi wraz z zachodzącymi na jej powierzchni procesami, a także obiektów dziedzictwa ludzkości, które nawiązują do wykorzystywania tych zasobów (Mika 2007; Osadczuk, Osadczuk 2008). Z upływem lat taka forma aktywnego zdobywania wiedzy zyskuje coraz większą grupę zwolenników, w związku z czym rozbudowywana jest infrastruktura turystyczna związana z prezentowaniem tego typu obiektów. Podstawowymi obiektami, które stanowią przedmiot zainteresowania tej formy turystyki są geostanowiska, czyli miejsca, w których można zobaczyć różne formy geologicznego lub geomorfologicznego dziedzictwa Ziemi i nabyć fachową wiedzę na ich temat oraz na temat procesów zachodzących na powierzchni Ziemi (Migoń 2012). Obiekty te narażone są jednak

Zubrzyca River Bystrzanka River 134 P. Franczak na działanie różnorodnych czynników, które powodują ich przekształcanie, co w konsekwencji może doprowadzić do obniżenia prezentowanych przez nie walorów, a nawet, w skrajnych przypadkach, do całkowitego zaniku tych obiektów. Dlatego też ważne jest rozpoznanie zagrożeń, na jakie narażone są poszczególne formy, co pozwala na podjęcie stosownych działań w ich ochronie. Ze względu na dużą liczbę stanowisk oraz ich znaczne rozproszenie na obszarze kraju utworzono Centralny Rejestr Geostanowisk Polski, w którym zawarto informacje o najcenniejszych stanowiskach. Dotychczas w bazie zgromadzono informacje o 2248 geostanowiskach, natomiast opracowaniu poddano ponad 1000 kolejnych (wśród nich kilka z obszaru badań). 2. Obszar badań Georóżnorodność Pasma Polic, położonego w północno-wschodniej części Beskidu Żywieckiego, tworzą głównie formy przyrody nieożywionej powstałe w obrębie utworów kenozoicznych. Pasmo to stanowi północno- -wschodnią część Pasma Babiogórskiego, rozciągając się na długości 22 km od Przełęczy Lipnickiej na południowym-zachodzie po dolinę Skawy koło Osielca na północnym- -wschodzie (Ryc. 1; Kondracki 2002; Franczak 2012a). Charakteryzuje się ono bardzo dużym urozmaiceniem rzeźby, na które wpływają znaczne deniwelacje, dochodzące do 1000 m. Wynikają one z faktu, iż kulminacja pasma Polica wznosi się na wysokość 1369 m Lachowice Wojewodowa Góra Solniska Jałowiec Magurka -Czatoża Kolędówka Wełczoń -Wilczna Stryszawa -Wełcza -Markowa Kiczora -Mosorne Mosorny Groń -Policzne Magurka -Przysłop Zawoja Kiczorka Lachów Groń 1 19 2 Broski -Dolna -Podpolice Cyl Hali Śmietanowej Główniak Syhlec Grzechynia 3 Malikowski Groń Skawica 4 Kapelówka 5 Oblok 6 7 Czyrniec Śmietarniak Białka Kieczura Skawica River 15 17 Sarnia Góra Juszczyn Niedźwiedzia Burdelowa Góra -Polany Judaszka Sidzina - Wielka Polana Kiełk 18 Skawa River 8 -Sucha Góra Naroże 14 9 Urwanica 16 12 10 13 11 Okrąglica Polica Cupel Kojszówka Osielec Łysa Góra Bystra Toporzysko Bania WARSZAWA N Cyl Diablak Kępa Sokolica Zubrzyca Górna Beskidy KRAKÓW Kamionek 1 Kępa 2 3 4 5 6 0 1 2 km 17 Ryc. 1. Położenie obszaru badań i monitorowanych geostanowisk. 1 rzeki, 2 szczyty, 3 miejscowości, 4 granica państwowa, 5 granica Pasma Polic, 6 geostanowiska. Fig. 1. Location of the study area and monitored geosites. 1 rivers, 2 peaks, 3 villages, 4 state border, 5 Polica Range border, 6 geosites.

Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic 135 n.p.m., natomiast najniżej położone miejsce ujście Skawicy do Skawy znajduje się na wysokości 370 m n.p.m. Strome północne stoki pasma pokrywają liczne osuwiska, z kolei znacznie łagodniej nachylone stoki południowe charakteryzują się mniejszym zróżnicowaniem rzeźby (Franczak 2012b). Na takie zróżnicowanie rzeźby Pasma Polic wpływa jego budowa geologiczna. Pasmo to znajduje się w zachodniej części płaszczowiny magurskiej i ma typową budowę fałdową (Poprawa, Rączkowski 2000). Na obszarze Pasma Polic obejmującego część synklinorium Beskidu Wysokiego przeważają synkliny, natomiast siodła są rzadkie i mają niewielkie rozmiary (Książkiewicz 1971a, 1974a). Synkliny są zbudowane z odpornych na niszczenie piaskowców magurskich, natomiast w antyklinach odsłaniają się mało odporne warstwy hieroglifowe (Książkiewicz 1971b, 1974b). 3. Metody badań Badania przeprowadzone w obrębie Pasma Polic składały się z dwóch etapów zrealizowanych w okresie 2010 2013. W trakcie pierwszego z nich przeprowadzono szczegółową inwentaryzację zasobów przyrody nieożywionej Pasma, ze szczególnym uwzględnieniem geostanowisk. Zinwentaryzowano 51 obiektów, dla których wykonana została szczegółowa dokumentacja na podstawie Karty Dokumentacji Geostanowisk opracowanej przez Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy. Natomiast w drugim etapie prowadzono monitoring 19 wytypowanych obiektów pod kątem zagrożeń mogących spowodować obniżenie bądź całkowite zatracenie reprezentowanych przez nie walorów (Tab. 1; Ryc. 1). W ramach tych prac wykonywano cztery razy w roku (w styczniu, kwietniu, lipcu i październiku) monitoring obiektów pod kątem zachodzących w ich obrębie przekształceń. Badania te rozpoczęto w październiku 2010 r., a zakończono w lipcu 2013 r. Badano tempo odpadania i obrywania materiału skalnego z odsłonięć, czas zasypywania ich podnóży, rozcinania oraz zamulania geostanowisk, a także sezonowe i długoterminowe tempo ich zarastania oraz niszczenia. Wielkość przekształceń geomorfologicznych oceniano poprzez wykonanie w każdym terminie badawczym kartowania poszczególnych form, co pozwoliło ocenić kierunek i wielkość zachodzących zmian. Natomiast ilość i rodzaj odpadającego materiału z odsłonięć zmierzono poprzez zamontowanie u ich podnóża łapaczek przechwytujących przemieszczany materiał. Z kolei tempo zarastania i wielkość sezonowego przysłaniania przez roślinność geostanowisk oceniano poprzez systematyczne fotograficzne dokumentowanie obiektów podczas różnych etapów rozwoju roślinności. Prowadzono również pomiary tempa zasiedlania przez roślinność geostanowisk położonych w korytach rzek, poprzez monitoring na poletkach badawczych o powierzchni 4 m 2. Na każdym z stanowisk przeprowadzono badania w 12 terminach obserwacyjnych, w wyniku czego łącznie wykonano 128 pomiarów. 4. Zagrożenia geostanowisk Podstawowym walorem geostanowisk jest ukazywanie przez nie cennych walorów dziedzictwa Ziemi. Jednakże naturalne bądź sztuczne odsłonięcia geologiczne czy też formy rzeźby nieustannie ulegają przekształcaniu. Jedynie tempo tych zmian uzależnione jest od ich położenia w danej strefie klimatycznej. W warunkach klimatu umiarkowanego, w wyniku zachodzących przekształceń najczęściej dochodzi do stopniowego zanikania reprezentowanych przez nie walorów, co w dłuższym okresie może doprowadzić do całkowitego ich utracenia. Większość tych zmian jest jednak odwracalna. Jednakże w skrajnych przypadkach może dojść do całkowitego zniszczenia stanowiska (Migoń 2012). Na obszarze gór średnich występujących w klimacie umiarkowanym pojawia się wiele zagrożeń mogących doprowadzić do zniszczenia bądź utraty wartości poszczególnych geostanowisk. Wśród nich wyróżnić można zagrożenia powodujące zanik pełnionej funkcji przez

136 P. Franczak Tabela 1. Stanowiska badawcze w Paśmie Polic. Table 1. Research sites in the Polica Range. Nr geostanowiska/ Geosite number 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Nazwa geostanowiska/ Geosite name Jezioro Jastrzębie/ Jastrzębie Lake Gorące Skały/ Gorące Skały źródło w Skawicy/ spring in Skawica terasy Skawicy Sołtysiej/ fluvial terraces in Skawica Sołtysia osady aluwialne Skawicy Sołtysiej/ alluvium in Skawica Sołtysia Jaskinia Oblica/ Oblica Cave Roztoczańskie Kaskady/ Roztoczańskie Cascades odsłonięcie warstw hieroglifowych na Paluchówce/ outcrop of the hieroglyphic beds at Paluchówka odsłonięcie warstw hieroglifowych na Tokarnem/ outcrop of the hieroglyphic beds at Tokarne Głęboki Głęboki skałki na Jasnej Górze/ rock formation of Jasna Góra rowy rozpadlinowe na Okraglicy/ trenches at Okrąglica Łysina/ Łysina skałki w Skawicy Sołtysiej/ rock formation in Skawica Sołtysia skałki w Lesie Skałki/ rock formation in Las Skałki skałki na Polanie Boniorka/ rock formation at Polana Boniorka osady aluwialne w Skawicy/ alluvium in Skawica stożek napływowy Skawicy/ Skawica alluvial fan skałki na Cylu/ rock formation at Cyl Położenie GPS/ GPS location 49 38 57.00 N 19 34 03.00 E 49 40 32.00 N 19 35 31.00 E 49 40 28.70 N 19 36 41.80 E 49 39 59.70 N 19 37 54.00 E 49 39 54.50 N 19 37 47.90 E 49 39 37.00 N 19 37 59.00 E 49 39 21.00 N 19 38 38.00 E 49 38 13.00 N 19 37 0.00 E 49 38 12.00 N 19 36 47.00 E 49 37 44.80 N 19 37 26.00 E 49 37 33.70 N 19 38 18.10 E 49 37 38.00 N 19 39 38.00 E 49 37 55.00 N 19 38 38.00 E 49 38 12.00 N 19 38 20.00 E 49 39 38.00 N 19 40 07.00 E 49 38 22.00 N 19 22 06.00 E 49 41 48.00 N 19 40 52.00 E 49 42 34.00 N 19 41 51.00 E 49 37 20.70 N 19 35 23.70 E Zagrożenia geostanowiska/ Threats to geosite zamulanie/zarastanie/ silting/overgrowing rozcinanie/zarastanie/ trenching/overgrowing zasypywanie/dewastacja/ backfilling/devastation zasypywanie/rozcinanie/ backfilling/trenching zasypywanie/ backfilling dewastacja/zniszczenie/ devastation/destruction rozcinanie trenching zarastanie/odpadanie overgrowing/fall off odpadanie i obrywanie/ falling and breaking off odpadanie i obrywanie/ falling and breaking off zarastanie/ overgrowing zarastanie/zasypywanie/ overgroving/backfilling odpadanie i obrywanie/ falling and breaking off odpadanie i obrywanie/ falling and breaking off zarastanie/ overgrowing zarastanie/ overgrowing rozcinanie/zasypywanie/ trenching/backfilling zarastanie/rozcinanie/ overgrowing/ trenching zarastanie/ overgrowing geostanowiska w sposób naturalny. Do takich zmian dochodzi w wyniku rozwoju systemu korzeniowego roślin czy też zachodzenia w obrębie geostanowiska innych procesów geomorfologicznych. Drugą grupę stanowią natomiast zagrożenia wynikające z działalności człowieka, która może doprowadzić do dewastacji bądź całkowitego zniszczenia walorów geostanowiska. Trzecią grupę stanowią z kolei przyczyny synergiczne, gdy dochodzi do przekształcenia walorów geostanowiska w sposób naturalny, ale wywołany przez działalność człowieka (Ryc. 2). 4.1. Czynniki naturalne 4.1.1. Odpadanie i obrywanie Wśród geostanowisk położonych wysoko w obrębie stoków, największy wpływ na ich

Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic 137 ZAGROŻENIA GEOSTANOWISK NA OBSZARZE GÓR ŚREDNICH Threats to geosites in medium-sized mountains ZAMULANIE silting ROZCINANIE trenching NATURALNE natural ZARASTANIE overgrowing SYNERGICZNE synergistic ZASYPYWANIE backfilling ODPADANIE I OBRYWANIE falling and breaking off Ryc. 2. Zagrożenia geostanowisk na obszarze gór średnich. Fig. 2. Threats to geosites in medium-sized mountains. ZNISZCZENIE destruction ANTROPOGENICZNE anthropogenic ZNISZCZENIE destruction DEWASTACJA devastation przekształcanie ma odpadanie i obrywanie poszczególnych fragmentów mas skalnych. Jednakże intensywność zachodzenia tych procesów uzależniona jest od odporności utworów skalnych w obrębie których one zachodzą. W utworach zwięzłych ich przekształcanie jest niewielkie i zachodzi w długim okresie, z kolei w przypadku utworów luźnych znacznie przybiera na dynamice. W badanym okresie nasilenie wymienionych procesów geomorfologicznych monitorowano na 2 stanowiskach. W obrębie odsłonięcia warstw hieroglifowych mieszczącego się na Tokarnem (Ryc. 1, p. 9) nie zaobserwowano znaczących jego przekształceń. W tym czasie z odsłonięcia odpadły jedynie pojedyncze bloki piaskowców o średnicy dochodzącej do 10 cm. Natomiast znacznie większą ilość przemieszczającego się materiału stanowiły łupki. Z kolei w obrębie ścian skalnych na osuwisku Łysina (Ryc. 1, p. 13) nie zaobserwowano przemieszczenia bloków piaskowców magurskich. 4.1.2. Zasypywanie Procesem powodującym jedno z największych zniszczeń geostanowisk jest ich zasypywanie. W zależności od rodzaju utworów skalnych odsłaniających się na powierzchni, intensywność przekształcania geostanowiska jest różna. Modelowanie ściany skalnej zbudowanej z odpornych piaskowców magurskich zachodzi wolno, przez co takie stanowisko może nie zatracić swoich walorów przez dziesięciolecia. Z kolei znacznie szybciej postępuje niszczenie odsłonięć powstałych w utworach o mniejszej odporności m.in. w obrębie warstw hieroglifowych, czy też teras plejstoceńskich bądź holoceńskich. W wyniku oddziaływania na odsłonięcie procesów niszczących ma miejsce odpadanie od niego materiału, który następnie jest gromadzony u jego podstawy w formie stożków i hałd usypiskowych. Z upływem czasu, w miarę rozrostu usypiska dochodzi do coraz większego zasłaniania odsłonięcia, w konsekwencji czego zatraca ono swoje walory (Migoń 2012). W luźnych utworach budujących terasę holoceńską w dolinie Skawicy Sołtysiej (Ryc. 1, p. 5), przekształcanie stanowiska zachodzi bardzo intensywnie. Po jego odmłodzeniu podczas gwałtownych wezbrań w 2010 r., w ciągu kolejnych zaledwie 3 lat zostało ono znacznie

138 P. Franczak przemodelowane (Ryc. 3). Z powstałej po powodzi pionowej 11-metrowej ściany, w wyniku odpadania materiału i tworzenia się stoku w układzie ściana-usypisko, niemal połowa odsłonięcia uległa zasypaniu. Na długości 50 m utworzyło się usypisko o wysokości 3 4,5 m i szerokości 3,5 5 m, w obrębie którego zdeponowane zostało ok. 450 m 3 materiału skalnego (Ryc. 4). Jednakże ilość przemieszczonego materiału była w tym okresie znacznie większa, ponieważ drobne frakcje materiału zostały spod odsłonięcia odprowadzone przez wody Skawicy Sołtysiej podczas późniejszych wezbrań. 4.1.3. Rozcinanie Rozcinanie odsłonięć geologicznych najintensywniej zachodzi w obrębie form położonych w dnach obniżeń, w wyniku oddziaływania wód płynących. Do ich najintensywniejszego przekształcania dochodzi podczas gwałtownych wezbrań. Ryc. 4. Zasypywane odsłonięcie terasy w dolinie Skawicy Sołtysiej w 2013 r. (fot. P. Franczak). Fig. 4. Backfilled unveiling of terraces in the valley of Skawica Sołtysia in 2013 (photo by P. Franczak). Ryc. 3. Odmłodzone podcięcie erozyjne w dolinie Skawicy Sołtysiej w 2010 r. (fot. P. Franczak). Fig. 3. The newly established undercut erosion in the valley of Skawica Sołtysia in 2010 (photo by P. Franczak). Spośród monitorowanych na obszarze badań stanowisk najintensywniej przekształcane jest stanowisko nazywane Gorącymi Skałami (Ryc. 1, p. 2), mieszczące się w korycie Skawicy w Zawoi. Na obszarze tym, na odcinku 800 m odsłania się strefa kontaktu między gruboławicowymi piaskowcami magurskimi i warstwami hieroglifowymi. Różnica odporności występująca pomiędzy tymi utworami znacząco wpłynęła na zróżnicowanie wykształcenia rzeźby koryta rzeki. W obrębie odpornych piaskowców magurskich Skawica uformowała wąskie koryto o głębokości 9 m, natomiast na podłożu warstw hieroglifowych koryto jest szerokie i wcięte jedynie na głębokość 2 5 m (Franczak 2013). Górna część koryta Skawicy na tym odcinku nie ulega znacznemu przemodelowaniu, z kolei dolna, założona w mniej odpornych utworach, jest intensywnie przekształcana. Wychodzące tam na powierzchnię warstwy hieroglifowe ulegają

Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic 139 Ryc. 5. Rozcinanie warstw hieroglifowych w dolinie Skawicy w 2013 r. (fot. P. Franczak). Fig. 5. Trenching Hieroglyphic layers in Skawica Valley in 2013 (photo by P. Franczak). w głównej mierze rozcinaniu, najbardziej intensywnie podczas wezbrań (Ryc. 5). Ponadto do rozcinania tych utworów przyczyniają się wody niewielkich dopływów uchodzących w tym miejscu do koryta Skawicy. W okresie trzech lat obserwacji (2010 2013), począwszy od całkowitego przemodelowania tego odcinka koryta podczas katastrofalnej powodzi w 2010 r., nastąpiło jego intensywne porozcinanie. Powstały liczne linijne rozcięcia erozyjne mierzące od kilku cm głębokości w przypadku form inicjalnych, do 1,1 m w obrębie formy powstałej poniżej źródła. W tym najintensywniej przemodelowanym miejscu zachodzi stały przepływ wody ze źródła, przez co formy tam powstałe są nieustannie pogłębiane. Szerokości powstałych form dochodzą obecnie już do 3 m. Z kolei rozcięcia przebiegające poprzecznie do koryta Skawicy są modelowane jedynie podczas okresowych wezbrań, gdy woda z głównego koryta przelewa się do rynny eworsyjnej wykształconej równolegle. Głębokość powstałych w tym miejscu form wynosi od 0,05 do 0,4 m, natomiast ich szerokość waha się od 0,2 do 1 m. Z kolei sama rynna, wykształcona u podnóża terasy nadzalewowej, również jest przykładem liniowego rozcinania tych utworów, w wyniku zachodzenia intensywnej eworsji podczas wezbrań. Do powstania tej formy o długości 20 m i głębokości dochodzącej do 2,3 m, przyczynił się wirowy ruch wody, przy udziale transportowanych bloków skalnych o średnicy dochodzącej do 0,6 m (Ryc. 6). 4.1.4. Zamulanie Do zaniku geostanowisk przyczynić się również mogą procesy zamulania. Na obszarze Beskidów dotyczą one przede wszystkim form wklęsłych jak: jeziora osuwiskowe, torfowiska czy też zagłębienia bezodpływowe, w obrębie których akumulowany może być materiał stokowy. Występowanie tego zagrożenia zachodzi zazwyczaj epizodycznie, jednakże wówczas przekształcenia geostanowisk są bardzo dynamiczne.

140 P. Franczak Ryc. 6. Rynna eworsyjna powstała w obrębie geostanowiska Gorące Skały w 2010 r. (fot. P. Franczak). Fig. 6. Gutter erosion within Gorące Skały geosite in 2010 (photo by P. Franczak). Z kolei postępujące systematycznie, powolne zamulanie form wklęsłych powoduje ich przekształcenia w bardzo długim czasie. Na badanym obszarze niemal zupełnie zamulona została misa jeziora osuwiskowego powstałego w dnie doliny Jastrzębiego Potoku. Z pierwotnej misy tego jeziora zaporowego o powierzchni 2230 m 2, obecnie pozostało zaledwie 380 m 2 (Nowalnicki 1972; Franczak 2013). W obrębie misy jeziornej zakumulowanych zostało kilkanaście tys. m 3 osadów korytowych, w większości podczas wezbrań, które miały miejsce w przeszłości. W badanym okresie w jej obrębie zakumulowana jedynie została niewielka ilość materiału, który osadzony został na stożku napływowym, powstałym w górnej części dawnego jeziora. O intensywnym tempie zamulania karpackich jeziorek osuwiskowych następującego podczas gwałtownych wezbrań, świadczą wyniki badań Cebulskiego (2013), przeprowadzone w latach 2010 2012 w obrębie jeziorek na Pogórzu Wielickim. Jego badania wykazały, iż do najintensywniejszego zamulania jeziorek dochodzi w trakcie pierwszego miesiąca od ich powstania. W tym czasie długość jednego z powstałych w Szczepanowicach jeziorka zmalała z 80 do 30 m. Później tempo zamulania tego jeziora znacznie osłabło. Łącznie w ciągu 29 miesięcy uległo ono wypłycaniu z pierwotnych 7 m głębokości do zaledwie 1,2 m (Cebulski 2013). 4.1.5. Zarastanie W przypadku wszystkich geostanowisk położonych w strefie klimatu wilgotnego, w tym także w przypadku stanowisk beskidzkich, znaczącym zagrożeniem jest ich zarastanie (Migoń 2012). Dotyczy to zarówno obiektów punktowych, jak i miejsc widokowych, z których wraz z rozwojem roślinności następuje ograniczanie widoczności. Wpływ tego czynnika na obniżanie wartości geostanowiska jest zarówno sezonowy, jak i długookresowy. W ciągu sezonu turystycznego wraz z rozpoczęciem okresu wegetacyjnego dochodzi bowiem do obniżania

Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic 141 Ryc. 7. Zarastające formy skałkowe na Złotej Grapie (fot. P. Franczak). Fig. 7. Overgrown rock formations at Złota Grapa (photo by P. Franczak). widoczności stanowiska. Natomiast w dłuższym okresie, wraz ze znacznym rozrostem roślin może dojść do całkowitego zatracenia walorów danego stanowiska. W trakcie sezonu wegetacyjnego największe zagrożenie stanowią zbiorowiska trawiaste i krzewiaste, które mogą w tym czasie znacząco jak to ma miejsce w przypadku stanowiska na Paluchówce (Ryc. 1, p. 8) bądź nawet całkowicie jak w przypadku skałek na Jasnej Górze zasłonić geostanowisko (Ryc. 1, p. 11; Ryc. 7). Natomiast rola drzew bywa różna w zależności od ich gatunków. Położenie form skałkowych w lesie bukowym, jak w przypadku skałek w Lesie Skałki (Ryc. 1, p. 15; Ryc. 8), podnosi ich odbiór wizualny, z kolei Ryc. 8. Dobrze eksponowane formy skałkowe w Lesie Skałki (fot. P. Franczak). Fig. 8. Well exposed rock formations in Las Skałki (photo by P. Franczak).

142 P. Franczak 4.1.6. Zniszczenie Prócz okresowego obniżenia walorów geostanowiska może również dojść do jego całkowitego zniszczenia. Obiekty te w wyniku oddziaływania na nie procesów naturalnych mogą ulec częściowemu, a w skrajnych przypadkach nawet całkowitemu zniszczeniu. Na badanym obszarze w ciągu ostatnich lat nie zaobserwowano przykładu naturalnego zniszczenia geostanowiska. Jednakże należy zaznaczyć, że jest to istotne zagrożenie, które w przeszłości występowało wielokrotnie w sąsiedztwie badanego obszaru. W przypadku Beskidów dotyczy ono głównie jaskiń, które najczęściej ulegały zawaleniu. W rozciągającym się równolegle do Pasma Polic, Paśmie Jałowieckim zniszczeniu uległy dwie jaskinie pseudokrasowe. Natomiast na Babiej Górze zawaleniu uległa jedna z najwcześniej poznanych jaskiń beskidzkich, która mieściła się na Izdebczyskach w tzw. Zbójeckim Wąwozie. Ryc. 9. Graffiti w Jaskini Oblica (przykład dewastacji geostanowiska) (fot. W. J. Gubała). Fig. 9. Graffiti in Oblica Cave (example of geosite devastation) (photo by W. J. Gubała). występowanie tych form wśród drzewostanów świerkowych może doprowadzić do ich zarastania i utraty ich walorów wizualnych, jak to ma miejsce w przypadku skałek na Polanie Boniorka (Ryc. 1, p. 16). Z kolei rozrost drzewostanów (bez względu na ich skład gatunkowy) może spowodować całkowite zatracenie funkcji stanowisk widokowych. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku dawnej Hali Śmietanowej, w obrębie której znajduje się geostanowisko Skałki na Cylu (Ryc. 1, p. 19), gdzie w wyniku całkowego zadrzewienia Hali niemal zupełnie zanikł widok na Babią Górę. Z zarastaniem geostanowisk wiąże się także problem występowania w ich obrębie wiatrołomów bądź wiatrowałów. Liczne powalone drzewa w obrębie geostanowiska mogą w znacznym stopniu przysłonić geostanowisko, czego przykładem jest obecna sytuacja w rowach rozpadlinowych na Okrąglicy (Ryc. 1, p. 12). 4.2. Czynniki antropogeniczne 4.2.1. Zniszczenie Do zniszczenia geostanowiska może także dojść w wyniku działalności człowieka. Najczęściej do całkowitego ich zniszczenia dochodzi w wyniku eksploatacji surowców naturalnych (Migoń 2012). Na obszarze Beskidów dotyczy to zwłaszcza nielegalnego poboru żwiru z koryt rzecznych oraz wydobywania bloków skalnych z niewielkich odsłonięć geologicznych. Jednakże nieodwracalnie zniszczone mogą również zostać mniejsze formy przyrody nieożywionej. Na badanym obszarze doszło do zniszczenia w 2007 r. form naciekowych wykształconych w Jaskini Oblica (Ryc. 1, p. 6). Zniszczony wówczas między innymi został największy stalaktyt w jaskini, który mierzył 5 cm długości, co, jak na formę naciekową występującą w jaskiniach Beskidów Zachodnich, było stosunkowo dużą formą (Gubała 2009). Do zniszczenia geostanowiska może jednak również dojść w warunkach wyższej konieczności, zwłaszcza gdy zagraża ono życiu bądź

Problemy ochrony geostanowisk na obszarze Pasma Polic 143 zdrowiu ludzi, czy też ich mieniu materialnemu. Przykładem takiego powodu zniszczenia geostanowiska jest jezioro osuwiskowe, które powstało w 2001 r. na potoku Gołynia w zlewni Skawicy. Jego wezbrane wody zagrażały zabudowaniom mieszczącym się w dnie doliny, dlatego rygiel osuwiska tworzący zaporę jeziora został rozkopany, co w efekcie spowodowało kontrolowany wypływ wody z jeziora. 4.2.2. Dewastacja Inną formą negatywnego oddziaływania człowieka na geostanowiska jest ich dewastacja. Dotyczy ona głównie wykonania w obrębie stanowiska licznych graffiti, które znacząco obniżają wartość wizualną odwiedzanego stanowiska. Przykładem tego typu dewastacji było kilkukrotnie powtarzające się wykonanie graffiti na ścianach Jaskini Oblica (Ryc. 1, p. 6). Zazwyczaj dotyczyło ono wykonania farbą licznych strzałek, mających na celu ułatwić osobom odwiedzającym jaskinię poruszanie się w jej wnętrzu. Jednakże kilkukrotnie doszło do zdewastowania jaskini na znacznie większą skalę poprzez wykonanie w jej wnętrzu licznych rysunków oraz inicjałów osób ją odwiedzających (Ryc. 9). Największe tego typu dewastacje tej jaskini miały miejsce w 2007 r. (dwukrotnie), a także w 2013 r. (Gubała 2009). 4.3. Czynniki synergiczne Ostatnią grupę zagrożeń, na jakie narażone są geostanowiska, stanowią zagrożenia synergiczne, wśród których czynniki naturalne współdziałają z czynnikami antropogenicznymi. Wówczas zagrożenia naturalne mogące wpłynąć na obniżenie walorów stanowisk zapoczątkowywane są działalnością człowieka, która stanowi dla nich bodziec. Na obszarze Beskidów zagrożenia te najczęściej występują w miejscach eksploracji złóż naturalnych, gdzie w obrębie powstałych ścian skalnych uaktywniają się procesy stokowe. Do grona tej grupy zagrożeń zalicza się również zarastanie punktów widokowych, do którego dochodzi w wyniku sztucznych nasadzeń. 5. Ochrona geostanowisk Powyższe rozważania wyraźnie wskazują, iż większość geostanowisk występujących na obszarze Beskidów narażona jest w krótszym bądź dłuższym okresie na znaczne przemodelowanie. Do obniżenia reprezentowanych przez nie walorów dochodzi w wyniku zachodzących w obrębie stanowisk procesów naturalnych bądź przekształceń antropogenicznych. Zachodzeniu tych zagrożeń można jednak przeciwdziałać. Sposoby przeciwdziałania są różne i zależą od typu geostanowiska i występujących w jego obrębie przekształceń. Zdecydowanie większe pole manewru ma miejsce w przypadku ochrony obiektów o antropogenicznym pochodzeniu. W ich przypadku możliwe jest prowadzenie znacznie bardziej inwazyjnych czynności podtrzymujących dobry stan zachowania stanowisk niż w przypadku stanowisk naturalnych, przy ochronie których należy zachować większą ostrożność (Migoń 2012). Spośród zagrożeń naturalnych najłatwiej przeciwdziałać wkraczaniu w obręb geostanowisk roślinności oraz powodowaniu przez nie obniżania widoczności stanowisk. Pomimo faktu, iż jest ono najszybciej postępującym zagrożeniem, to możliwości przeciwdziałania są największe. W celu zachowania walorów geostanowisk należy systematycznie oczyszczać ich powierzchnię oraz przedpole z wkraczającej roślinności. Natomiast w przypadku zasłonięcia pola widokowego należy usuwać wkraczające w jego obręb drzewa. Z kolei na obszarach chronionych należy zaplanować długofalowe zadania ochronne w odpowiednich do danej formy ochrony dokumentach (Migoń 2012). Znacznie trudniej jest prowadzić czynną ochronę geostanowisk przed procesami geomorfologicznymi dokonującymi przekształceń w ich obrębie. Dużym nakładem pracy i finansowym można przeciwdziałać zasypywaniu odsłonięć geologicznych poprzez ich regularne odsłanianie. Natomiast w przypadku procesów odpadania i obrywania większych okruchów skał, można jedynie zainstalować w odwiedzanym miejscu tablice informacyjne ostrzegające turystów

144 P. Franczak przed niebezpieczeństwem. Wskazane jest także wyznaczenie bezpiecznych stref poruszania się wokół stanowisk. Skalę antropogenicznych zagrożeń można co najwyżej ograniczyć jedynie w przypadku najcenniejszych stanowisk poprzez m.in. ustanowienie ich wizualnego monitoringu. Jednak za najskuteczniejszy sposób ochrony obiektów dziedzictwa Ziemi przed niszczeniem i dewastacją należy uznać prowadzenie różnorakich programów edukacyjnych wśród społeczeństwa na temat walorów tych obiektów. 6. Podsumowanie Omawiając zagadnienia dotyczące dziedzictwa naturalnego Ziemi, koniecznie trzeba zwrócić uwagę na fakt, iż obiekty te nieustannie są przekształcane. W zależności od typu form i utworów, w jakich powstały, czas ich przekształcania jest bardzo zróżnicowany. Część z nich ulega zmianom bardzo powoli, lecz systematycznie przez wiele lat, inne natomiast mogą zostać całkiem zmienione w trakcie zaledwie kilku lat. Występują jednak także obiekty, które w znacznym stopniu mogą ulec przekształceniu w przypadku wystąpienia jednego ekstremalnego zdarzenia. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że oprócz systematycznego przekształcania z upływem lat, część zagrożeń geostanowisk ma charakter cykliczny i powstała się w ciągu następujących po sobie zaledwie kilku sezonów. Części z tych zagrożeń można w znacznym stopniu przeciwdziałać, należy jednak czynić to w taki sposób, aby zachować odpowiednie proporcje między ochroną dziedzictwa geologicznego i geomorfologicznego a ochroną innych elementów środowiska. 7. Literatura Cebulski J. 2013. Ewolucja wybranych jeziorek osuwiskowych w rejonie Szczepanowic (Pogórze Rożnowskie). W: P. Krąż, J. Hibner, J. Koj, J. Balon (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geografii, s. 37 47. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Franczak P. 2012a. Słownik nazw geograficznych doliny Skawicy. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Franczak P. 2012b. Proponowane do objęcia ochroną obiekty przyrody nieożywionej Pasma Policy w Beskidzie Żywieckim. Chrońmy Przyr. Ojczystą 68(4): 302 308. Franczak P. 2013. Atrakcyjność geoturystyczna Pasma Policy. Płaj 45: 144 159. Gubała W. J. 2009. Jaskinia Oblica wciąż największa w Beskidzie Żywieckim. Wierchy 74: 221. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Książkiewicz M. 1971a. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1: 50 000, ark. Zawoja (1031). Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M. 1971b. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1: 50 000, ark. Zawoja (1031), s. 31 38. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M. 1974a. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1: 50 000, ark. Sucha Beskidzka (1014). Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Książkiewicz M. 1974b. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1: 50 000, ark. Sucha Beskidzka (1014), s. 71 72. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Migoń P. 2012. Geoturystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Mika M. 2007. Formy turystyki poznawczej. W: W. Kurek (red.), Turystyka, s. 198 232. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Nowalnicki T. 1972. Beskidzkie jeziorka zaporowe. Wierchy 40: 274 286. Osadczuk A., Osadczuk K. 2008. Szanse i perspektywy rozwoju geoturystyki jako nowej formy postrzegania obiektów przyrody nieożywionej i poznawania zjawisk naturalnych. W: M. Dutkowski (red.), Problemy turystyki i rekreacji. Tom 1, s. 131 141. Oficyna IN PLUS, Szczecin. Poprawa D., Rączkowski W. 2000. Zarys budowy geologicznej. Karpaty zewnętrzne (fliszowe). W: Z. Alexandrowicz, D. Poprawa (red.), Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach, z mapą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieożywionej 1: 400 000, s. 21 26. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.