INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BIAŁYMSTOKU 16-400 Suwałki, ul. Piaskowa 5 tel. 87-563-24-90, tel./fax. 87-563-24-80 e-mail: suwalki@wios.bialystok.pl www.wios.bialystok.pl DZIAŁ MONITORINGU ŚRODOWISKA Komunikat nr 6 / 2013 / SUW Sprawozdanie z badań i ocena stanu polsko-litewskiego granicznego jeziora GAŁADUŚ w 2012 roku Opracowanie: mgr inż. Alfred Dorochowicz mgr inż. Agata Martyna Zega Analiza laboratoryjna: Laboratorium WIOŚ w Białymstoku Kierownictwo Pracowni w Suwałkach: mgr Jerzy Gryczan SUWAŁKI grudzień 2013

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP... 3 2. METODYKA BADAŃ I OCENY JAKOŚCI JEZIOR... 3 3. LITERATURA I MATERIAŁY... 4 4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA JEZIORA I ZLEWNI... 7 4.1. Położenie jeziora i zlewni... 7 4.2. Charakterystyka zlewni jeziora... 8 4.3. Charakterystyka morfometryczna i hydrologiczna... 9 5. WYNIKI BADAŃ... 10 5.1. Warunki meteorologiczne w czasie prowadzenia badań... 10 5.2. Stanowiska pomiarowo-kontrolne... 10 5.3. Warunki termiczno-tlenowe... 10 5.4. Wyniki badań fizykochemicznych jeziora... 11 5.5. Wyniki badań chemicznych jeziora... 12 5.6. Wyniki badań biologicznych... 12 5.6.1. Fitoplankton... 12 5.6.2. Makrofity... 14 5.6.3. Fitobentos... 15 5.6.4. Bakteriologia... 15 5.7. Charakterystyka dopływów... 15 6. OCENA STANU EKOLOGICZNEGO I CHEMICZNEGO JEZIORA... 16 6.1. Ocena stanu ekologicznego... 16 6.2. Ocena stanu chemicznego... 16 7. PODSUMOWANIE... 23 8. SZCZEGÓŁOWE WYNIKI BADAŃ I ZESTAWIENIA CECH MORFOMETRYCZNO- ZLEWNIOWYCH.... 25 8.1. Podstawowe dane morfometryczne i zlewniowe... 25 8.2. Wykaz izobat jeziora... 26 8.3. Informacje o roślinności jeziora... 26 8.4. Źródła zanieczyszczeń jeziora... 26 8.5. Cieki związane z jeziorem... 27 8.6. Informacje o użytkowaniu jeziora... 27 8.7. Warunki termiczno-tlenowe jeziora... 28 8.8. Wyniki badań fizykochemicznych... 40 8.9. Wyniki badań wskaźników chemicznych... 43 8.10. Wyniki badań biologicznych jeziora fitoplankton... 44 8.11. Wyniki badań biologicznych jeziora makrofity... 48 8.12. Wyniki badań biologicznych jeziora chlorofil a... 49 8.13. Wyniki badań biologicznych jeziora fitobentos... 49 8.14. Wyniki badań biologicznych jeziora bakteriologia... 50 9. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA... 51 10. PLAN BATYMETRYCZNY JEZIORA... 53 11. SZKIC ZLEWNI JEZIORA... 55 2

1. WSTĘP W ramach prowadzonych prac nad dostosowaniem monitoringu wód śródlądowych do wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej w Opracowaniu sposobu prowadzenia monitoringu... (2006) zaproponowano objęcie monitoringiem diagnostycznym 25 jezior województwa podlaskiego, w tym 2 jezior w ramach tzw. monitoringu reperowego. W wykazie znalazło się m.in. jezioro Gaładuś, które wprowadzono aneksem do programu monitoringu środowiska województwa podlaskiego na lata 2010-2012. Badania na tym jeziorze przeprowadzono w 2012 r. Celem badań jeziora Gaładuś przeprowadzonych w ramach monitoringu diagnostycznego jezior w 2012 roku było określenie stanu jeziora według nowych rozporządzeń oraz ewentualne wychwycenie zmian trofii jeziora. Poprzednie badania we współpracy ze służbami ochrony środowiska Republiki Litewskiej zostały przeprowadzone w latach 1991-1995 przez ówczesny Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Suwałkach (Dorochowicz, Akiniene 1996) oraz w latach 2001 i 2006 przez WIOŚ Białystok (Dorochowicz, 2002, Dorochowicz, Zega 2007). Wstępna ocena stanu jeziora Gaładuś w 2012 roku została zawarta w opracowaniu Klasyfikacja wstępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2012 roku i umieszczona na stronie internetowej Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku (www.wios.bialystok.pl) w zakładce Publikacje pod nazwą Klasyfikacja wstępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2012 roku. W lipcu 2013 r. zamieszczono zweryfikowaną ocenę stanu jezior województwa podlaskiego opracowaną na podstawie pracy Ocena stanu jezior w latach 2010-2012 wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V opracowanym przez Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy. 2. METODYKA BADAŃ I OCENY JAKOŚCI JEZIOR Badania jeziora wykonano według zaleceń zawartych w Opracowaniu sposobu prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych oraz zasad funkcjonowania systemu ocen wg wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej (2006) oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. Nr 258, poz. 1550). Monitoring diagnostyczny i badawczy przeprowadzono w okresie wiosennym (2012-04-26), na początku lata (2012-07-11), w czasie szczytu stagnacji letniej (2012-08-28) oraz w okresie jesiennym (2012-10-24). Spośród wskaźników biologicznych wykonano badania fitoplanktonu, w tym chlorofilu a, makrofitów (2012-08-16/17) oraz fitobentosu okrzemkowego (). Na miejscu przeprowadzano pomiary głębokości, temperatury wody i powietrza oraz widzialności krążka Secchiego (SD) w punkcie pomiarowo-kontrolnym jeziora. Przeprowadzono pomiary temperatury i zawartości tlenu rozpuszczonego (profil termiczno-tlenowy) za pomocą mierników terenowych WTW Oxi 197 i YSI Professional Plus. Oznaczenia fizykochemiczne, chemiczne i hydrobiologiczne wód wykonano w Laboratorium WIOŚ Białystok Pracownia w Suwałkach w oparciu o obowiązujące metodyki i normy. Część oznaczeń chemicznych wykonano w pracowniach w Białymstoku i Łomży. Ocenę jakości wód jezior wykonano w oparciu o rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. Nr 257, poz. 1545). Podstawą oceny były wskaźniki biologiczne: chlorofil a jako wskaźnik intensywności rozwoju fitoplanktonu uzupełniony rekomendowanym przez GIOŚ wskaźnikiem (multimetriksem) fitoplanktonowym PMPL, wskaźnik okrzemkowy dla jezior IOJ charakteryzujący fitobentos oraz wskaźnik ESMI (makrofitowy indeks stanu ekologicznego) charakteryzujący stan roślinności naczyniowej w jeziorze. Wskaźniki oparte na bezkręgowcach bentosowych (indeks LMI) i ichtiofaunie (multimetriks LFI+) są w trakcie opracowania i aktualnie nie są brane pod uwagę przy ocenie stanu jezior ze względu na brak walidacji obu metod. 3

Wartości wskaźników biologicznych przypisane zostały jednej z 5 klas z uwzględnieniem typu i rodzaju jeziora: I klasa stan bardzo dobry, II klasa stan dobry, III klasa stan umiarkowany, V klasa stan słaby, V klasa stan zły. Ponieważ ocena oparta o wskaźniki biologiczne wskazywała na stan dobry lub bardzo dobry klasyfikację zweryfikowano wskaźnikami fizykochemicznymi (widzialność krążka Secchiego, tlen rozpuszczony nad dnem w okresie letnim lub natlenienie hypolimnionu tlenem, przewodność, azot ogólny i fosfor ogólny) oraz wskaźnikami specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych i ustalono klasyfikację stanu ekologicznego jeziora. Równolegle przeprowadzono ocenę stanu chemicznego na podstawie chemicznych wskaźników jakości wód (substancje priorytetowe i inne substancje zanieczyszczające wg KOM 2006/0129(COD)) z grupy substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego. Do oceny stanu chemicznego wyliczano wartość średnioroczną (średnia arytmetyczna) z wszystkich wyników badań danego wskaźnika oraz wartość maksymalną, obliczoną jako percentyl 90 z wyników badań. Zgodnie z zaleceniami GIOŚ w przypadku wyników badań poniżej granicy oznaczalności (< LoQ) do obliczeń przyjmowano połowę wartości granicy oznaczalności. Jeśli wszystkie wyniki badań wskaźników chemicznych mieściły się poniżej granicy oznaczalności jako stężenie średnie podawano wartość poniżej połowy granicy oznaczalności (< ½ LoQ), a jako stężenie maksymalne wartość połowy granicy oznaczalności (½ LoQ). Dla pozostałych przypadków podawano wartości obliczone, nawet jeśli mieściły się poniżej granicy oznaczalności. Stan ekologiczny i stan chemiczny decydują o stanie jednolitej części wód takiej jak jezioro lub inny naturalny zbiornik wodny stan dobry lub stan zły (poniżej dobrego). Dobry stan wód może być jedynie w przypadku pozytywnej oceny stanu ekologicznego i stanu chemicznego. Jeśli którakolwiek z ocen określona została jako poniżej stanu dobrego, stan jednolitej części wód także jest poniżej stanu dobrego (stan zły). W ocenie wykorzystano wyniki analizy fitobentosu jeziora Gaładuś wykonane przez firmę ADASA Sistemas w ramach centralnego oznaczania fitobentosu na zlecenie GIOŚ. Uwzględniono weryfikację ocen dla jezior wykonaną przez Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy na zlecenie GIOŚ przedstawioną w opracowaniu Soszka, Kolada, Pasztaleniec, Ochocka, Kutyła, Koprowska Ocena stanu jezior w latach 2010-2012 wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2013. Zmienione wyniki zaznaczono kolorem niebieskim (nie zaznaczano niewielkich zmian wartości wynikających z zaokrągleń obliczeń). W ocenie uwzględniono zaleconą do stosowania zmienioną granicę klas dla wskaźnika makrofitowego ESMI. 3. LITERATURA I MATERIAŁY 1. Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski. PAN-IGiPZ Warszawa 1984. 2. Błaszczyńska B., 1997 Ochrona wód przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego. Rolnicze ABC nr 6. Olsztyn. 3. Baza OSADY wyniki badań (http://puma.gios.gov.pl:7779/osady/mapa/raport.html; dostęp 12.09.2011). 4. Carlson RE., 1977 A trophic state index for lakes. Limnol. oceanogr. 22, 361-369. 5. Choiński A., 1991 Katalog jezior Polski. Część druga Pojezierze Mazurskie. UAM Poznań. 6. Dorochowicz A., 1996 Ocena stanu czystości jeziora Gaładuś na podstawie badań z 1995 roku. WIOŚ Suwałki (maszynopis). 7. Dorochowicz A., 1996 Stan czystości jeziora Gaładuś w latach 1991-1995. Biblioteka Monitoringu Środowiska. WIOŚ Suwałki, ZCB Wilno. 4

8. Dorochowicz A., 2002 Ocena stanu czystości jeziora Gaładuś na podstawie badań z 2001 roku. Komunikat nr 6/2002. WIOŚ Białystok (maszynopis). 9. Dorochowicz A., Zega A., 2007 Ocena stanu czystości jeziora Gaładuś na podstawie badań z 2006 roku (monitoring polsko-litewskich wód granicznych). Komunikat nr 11/2007. WIOŚ Białystok Delegatura w Suwałkach (maszynopis). 10. Galon R. (red.), 1972 Geomorfologia Polski. PWN Warszawa. 11. Giercuszkiewicz-Bajtlik M., 1990 Prognozowanie zmian jakości wód stojących. IOŚ Warszawa. 12. Giercuszkiewicz-Bajtlik M., Zadarnowska A., 1986 Szacunkowa metoda obliczania zewnętrznego obciążenia jezior substancjami biogennymi. Biuletyn IKŚ Warszawa. Nr 1-2, s.53-62. 13. Kajak Z., 1979 Eutrofizacja jezior. PWN Warszawa. 14. Kajak Z., 1981 Efektywność różnych metod rekultywacji jezior w celu poprawy czystości ich wód. Wiadomości ekologiczne tom XXVII zesz. 4. 15. Kajak Z., 1998 Hydrobiologia Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa. 16. Kędzierzawski M., Czech M., Zwoleński Z., Oksieńczuk S., Mironiuk W., 1982 Stan czystości jeziora Gaładuś. Orzeczenie techniczne nr 1417/S na zlecenie UW WGTiOŚ w Suwałkach. Okręgowy Ośrodek Rzeczoznawstwa i Doradztwa Rolniczego SNTITR Białystok. 17. Komputerowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski. Obszar woj. podlaskiego. Wersja z 2005 r. IMGW Warszawa (porozumienie o udostępnieniu nr BGW/39/2005 z dnia 18.07.2005). 18. Kondracki J., 1972 Polska północno-wschodnia. PWN Warszawa. 19. Kondracki J., 1998 Geografia regionalna Polski. Wydawnictwa Naukowe PWN Warszawa. 20. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994 Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. Biblioteka Monitoringu Środowiska. PIOŚ Warszawa. 21. Mikulski Z. (red.), 1977 Przewodnik do ćwiczeń z hydrografii. PWN Warszawa. 22. Olszewski P., 1959 Stopnie nasilenia wpływu wiatru na jeziora. Zesz. Nauk. nr 4 WSR Olsztyn. 23. Opracowanie sposobu prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych oraz zasad funkcjonowania systemu ocen wg wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej. Sprawozdanie końcowe etap II część A. ISIS Politechnika Warszawska i Ekoekspert (red. Nawalany M.). Warszawa 2006. 24. Opracowanie podstaw metodycznych dla monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrofitów i pilotowe ich zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy. Etap II Opracowanie metodyki badań terenowych makrofitów na potrzeby rutynowego monitoringu wód oraz metoda oceny i klasyfikacji stanu ekologicznego wód na podstawie makrofitów. Tom II. Jeziora. Instytut Ochrony Środowiska, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Uniwersytet Warmińsko- Mazurski. Warszawa Poznań Olsztyn 2006. 25. Patalas K., 1960 a Mieszanie wody jako czynnik określający intensywność krążenia materii w różnych morfologicznie jeziorach okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Roln. tom 77-B-1, s. 223-237. 26. Patalas K., 1960 b Punktowa ocena pierwotnej produktywności jezior okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Roln. tom 77-B-1, s.299-322. 27. Picińska-Fałtynowicz J., Błachuta J., 2010 Uzupełnienie metodyk badania i klasyfikacji elementów biologicznych na podstawie fitobentosu dla potrzeb oceny stanu ekologicznego jednolitych części wód rzecznych i jeziornych wraz z wykorzystaniem danych w europejskim ćwiczeniu interkalibracyjnym. Sprawozdanie z realizacji III etapu. IMGW Wrocław. 28. Podział hydrograficzny Polski. IMGW Warszawa 1983. 29. Richling A., 1985 Regionalizacja fizyczno geograficzna województwa. Województwo suwalskie Studia i materiały. OBN Białystok, IGiPZ PAN Warszawa. 30. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. Nr 77, poz. 510 z późn. zm.). 31. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. Nr 257, poz. 1545). 32. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. Nr 258, poz. 1550). 5

33. Rozporządzenie Nr 19/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 roku w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Sejneńskie (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego nr 54, poz. 732). 34. Rozporządzenie Nr 62/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 21 lipca 2005 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Sejneńskie (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego nr 180, poz. 2097). 35. Rozporządzenie Nr 10/2004 Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie z dnia 20 maja 2004 roku w sprawie ustanowienia obwodów rybackich na publicznych śródlądowych wodach powierzchniowych płynących z późn. zm. (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego Nr 77 poz. 1191, Nr 111 poz. 1607, Nr 188 poz. 2520, z 2006 r. Nr 6 poz. 77, Nr 295 poz. 3017, z 2007 r. Nr 122 poz. 1098, z 2008 r. Nr 149 poz. 1447, z 2010 r. Nr 4 poz. 56). 36. Soszka, Kolada, Pasztaleniec, Ochocka, Kutyła, Koprowska, 2013 Ocena stanu jezior w latach 2010-2012 wraz z udziałem w ćwiczeniu interkalibracyjnym oraz opracowaniem metodyki oceny stanu ekologicznego jezior na podstawie makrobezkręgowców bentosowych. Etap V. Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. 37. Stangenberg M., 1936 Szkic limnologiczny na tle stosunków hydrochemicznych Pojezierza Suwalskiego. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Rozprawy i sprawozdania. Seria A. Nr 19. Warszawa. 38. Stangenberg M., 1937 Materiały do znajomości przebiegu cyrkulacji wiosennej w jeziorach Suwalszczyzny. Instytut Badawczy Lasów Państwowych. Rozprawy i sprawozdania. Seria A. Nr 24. Warszawa. 39. Stangenberg M., 1938 Skład chemiczny osadów głębinowych jezior Suwalszczyzny. Instytut Badawczy Lasów Państwowych Warszawa. Rozprawy i sprawozdania. Seria A. Nr. 31. 40. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K., 1978 Hydrobiologia. Limnologia PWN Warszawa. 41. Szczerbowski J. A., Mamcarz A., 1981 Rybactwo jeziorowe i rzeczne. Przewodnik do ćwiczeń. Skrypt AR-T Olsztyn. 42. Uchwała Nr XI/78/11 Rady Powiatu Sejneńskiego z dnia 21 września 2011 r. w sprawie zakazu używania obiektów pływających wyposażonych w silniki spalinowe na wybranych akwenach wodnych Powiatu Sejneńskiego (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego Nr 247, poz. 2916). 43. www.imgw.pl 44. www.pzw.suwalki.com.pl 45. http://natura2000.gdos.gov.pl MATERIAŁY 1. Karta morfometryczna i plan batymetryczny jeziora Gaładuś (nr ewidencyjny Eł-5/38-438/60). Instytut Rybactwa Śródlądowego Olsztyn. 2. Mapy topograficzne w skali 1:25000 (Państwowy Układ Współrzędnych 1965). Główny Urząd Geodezji i Kartografii. PPGK 1984. 6

4. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA JEZIORA I ZLEWNI 4.1. Położenie jeziora i zlewni Według podziału regionalnego Polski (Kondracki 1998, Richling 1985) północna część województwa podlaskiego znajduje się na obszarze podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich leżącej na skraju Niżu Wschodnioeuropejskiego, w obrębie makroregionu zachodniej części Pojezierza Litewskiego, zwanego inaczej, w części odnoszącej się do obszaru Polski, Pojezierzem Suwalskim. Obejmuje ono cztery mezoregiony: Puszcza Romincka, Równina Augustowska, Pojezierze Zachodniosuwalskie i Pojezierze Wschodniosuwalskie, w obrębie którego znajduje się jezioro i zlewnia jeziora Gaładuś. Pojezierze Wschodniosuwalskie charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą ukształtowaną przez zlodowacenie bałtyckie. Występują tu zarówno wysokie wały morenowe, kemy, drumliny i ozy, jak również doliny i głębokie rynny, łącznie z rynną najgłębszego na niżu środkowoeuropejskim jeziora Hańcza (108 m). Wysokości bezwzględne w okolicy Wiżajn dochodzą prawie do 300 m nad poziomem morza. Jezioro Gaładuś znajduje się w południowo-wschodniej części tego regionu, zwanej czasem Pojezierzem Sejneńskim. Wysokości bezwzględne są tu niższe, lecz występują tu również kulminacje wałów morenowych sięgających 200 m nad poziomem morza. Jezioro Gaładuś i jego zlewnia znajdują się w dorzeczu Niemna, w szczytowej strefie zlewni Białej Hańczy. Pod względem geograficznym zlewnia jeziora Gaładuś znajduje się w obszarze znajdującym się między 54 08,3 54 13,5 szerokości geograficznej północnej oraz 23 23,2 23 26,1 długości geograficznej wschodniej. Położenie centrum jeziora znajduje się na 54 10,9 szerokości geograficznej północnej oraz 23 24,6 długości geograficznej wschodniej. Jezioro Gaładuś położone w północno-wschodniej Polsce na pograniczu polsko-litewskim znajduje się w granicach administracyjnych województwa podlaskiego na terenie gminy Sejny (powiat sejneński) oraz część w granicach Republiki Litwy w rejonie Lazdijaji (Łoździeje). Położenie: 1 geograficzne megaregion: Niż Wschodnioeuropejski, prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie, podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze Litewskie, mezoregion: Pojezierze Wschodniosuwalskie, mikroregion: Pagórki Sejneńskie. współrzędne geograficzne: N 54 10,9 E 23 24,6 wysokość nad poziomem morza: 134,3 m (IRŚ Olsztyn) 134,6 m (GUGK) 2 hydrologiczne dorzecze: Hołnianka Zopsia Gniada Biała Hańcza Niemen Bałtyk. 3 administracyjne województwo podlaskie, powiat sejneński, gmina Sejny (Rzeczpospolita Polska), rejon Lazdijaji (Republika Litewska). 7

4.2. Charakterystyka zlewni jeziora Jezioro Gaładuś oraz jego zlewnia znajduje się w południowo-wschodniej części Pojezierza Wschodniosuwalskiego na terenie mikroregionu Pagórki Sejneńskie, wydzielanego dawniej jako Pojezierze Sejneńskie. Mikroregion charakteryzuje się urozmaiconą, zmienną rzeźbą. Pod względem genetycznym dominuje gliniasta i piaszczysto-gliniasta morena denna ze zgrupowaniami piaszczystych, żwirowych i miejscami gliniastych pagórków moreny czołowej, sięgających w kulminacji 200 m n.p.m. oraz skupisk pagórków i tarasów kemowych. Występują liczne jeziora (największe jezioro Gaładuś na pograniczu polsko-litewskim o powierzchni 737 ha). Przeważa użytkowanie rolne dominują gleby kompleksu pszennego wadliwego (Richling 1985). Zlewnia jeziora znajduje się w południowo-wschodniej części Pojezierza Wschodniosuwalskiego. Od północy graniczy z Niziną Zaniemeńską, od strony wschodniej z Wysoczyzną Sudawską. Zlewnia jeziora, stanowiąca szczytową część zlewni Gniadej dopływu Białej Hańczy, wciśnięta jest między zlewnię Marychy dopływu Czarnej Hańczy od strony zachodniej i południowej oraz zlewnię Kirsny dopływu Szeszupy od strony północnej i północno-wschodniej. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi około 85,5 km 2, z tego około 32,0 km 2 na terenie Republiki Litwy (wg "Podział hydrograficzny Polski" IMGW Warszawa 1984). Wg komputerowej Mapy Podziału Hydrograficznego Polski zlewnia całkowita jeziora Gaładuś sięga 93,65 km 2. Jezioro leży w strefie krajobrazu nizinnego, młodoglacjalnego, pagórkowatego pojeziernego. Utwory czwartorzędowe w zlewni jeziora stanowią gliny zwałowe stadiału pomorskiego glacjału bałtyckiego oraz niewielkie obszary żwirów i piasków sandrowych. Północna część granicy zlewni przebiega grzbietem wysokiego wału morenowego o wysokości miejscami przekraczającej 200 m n.p.m. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona, przeważnie pagórkowata, miejscami falista. Deniwelacja całkowita przekracza 67 m od 201,6 m n.p.m. w okolicy wsi Dainavele (Republika Litewska) do 134,3 m n.p.m. (poziom zwierciadła wody jeziora Gaładuś). Jezioro wypełnia północną część wąskiej rynny lodowcowej rozpoczynającej się w północnej części zlewni jeziora i ciągnącej się w kierunku południowym do jeziora Pomorze. Brzegi jeziora są wysokie ze stromymi skarpami, miejscami brzeg jest łagodny (od strony odpływu). W zlewni występują podmokłe łąki i bagna, z których największą powierzchnię zajmuje Bagno Żegarskie (inna nazwa Krasna Gruda) znajdujące się w południowej części zlewni, pokryte lasem mieszanym z przewagą świerku i sosny. Pozostała część zlewni jest słabo zalesiona występują w zasadzie niewielkie obszary zadrzewień na terenach podmokłych i nieużytkach oraz niewielkie fragmenty borów świerkowo-sosnowych. Cały obszar zlewni zdominowany jest przez tereny użytkowane rolniczo (grunty orne, łąki, pastwiska). Występują gleby brunatne i pseudobielicowe wytworzone z glin zwałowych oraz pyłów i iłów różnej genezy. Pod względem rolniczym występują obszary przeważnie kompleksu żytniego dobrego i bardzo dobrego. Bardzo mała zlewnia bezpośrednia jeziora stanowi mozaikę gruntów ornych, łąk i pastwisk, terenów leśnych oraz nieużytków. Zlewnia jeziora odwadniana jest przez dość bogatą sieć cieków i rowów melioracyjnych. Dopływ uchodzący do środkowej części jeziora od strony wsi Radziucie odprowadza wodę z zachodniej części zlewni. Do południowej części jeziora uchodzi dopływ ze zbiornika położonego w pobliżu wsi Żegary odwadniający pośrednio południową część zlewni Bagno Żegarskie. Po stronie litewskiej do jeziora Gaładuś uchodzą 3 większe dopływy, z których ujście jednego znajduje się na granicy polsko-litewskiej przy północnym krańcu jeziora. Poza tym do jeziora ma ujście kilka mniejszych, mało istotnych dopływów. W granicach zlewni jeziora położonych jest kilka niewielkich zbiorników wodnych jezioro Druce (około 3,5 ha), jezioro Rejslic (około 6 ha), jezioro Dafrajtis (inne nazwy Dusajtis, Usajtis około 18,5 ha), jezioro Dafrajtis (Dusajtis) Mały (około 6 ha), jezioro Łopuchis (około 10 ha) i jezioro Kalninis (około 3 ha). Omawiany obszar zamieszkuje około 1800 mieszkańców zgrupowanych w kilkunastu wsiach. W zlewni jeziora znajdowały się przemysłowe fermy zwierząt hodowlanych dwie po stronie litewskiej (Buniškiai) i dwie po stronie polskiej (Burbiszki i Jenorajście). Aktualnie w zlewni jeziora nie zarejestrowano punktowych źródeł zanieczyszczeń. W okolicy Konstantynówki na granicy zlewni położone jest gminne wysypisko odpadów komunalnych. Z wyznaczonego na podstawie map topograficznych przebiegu granicy zlewni wynika, że czasza wysypiska znajduje się poza obszarem zlewni i nie oddziałuje na czystość jeziora. W ostatnich latach nad jeziorem Gaładuś nastąpił wzrost ilości działek rekreacyjnych i rozwinęło się budownictwo rekreacyjne, szczególnie przy południowo-zachodnich brzegach jeziora. 8

4.3. Charakterystyka morfometryczna i hydrologiczna Jezioro Gaładuś jest polodowcowym jeziorem rynnowym. Powierzchnia jeziora jest duża zwierciadło wody zajmuje 728,6 ha, z tego około 560 ha w granicach Polski. Jezioro jest bardzo wydłużone (D/S = 7,1), lekko wygięte, a jego oś długa zorientowana jest południkowo. Jego długość maksymalna (D) sięga 10,6 km, szerokość maksymalna (S) 1,5 km. Maksymalna długość efektywna jeziora (obrazująca swobodną drogę rozbiegu fali) sięga 5100 m, a średnia długość efektywna wynosi około 3300 m. Długość linii brzegowej ogółem wynosi 26925 m, przy czym długość linii brzegowej misy jeziora (bez wysp) wynosi 24375 m. Dość duży współczynnik rozwoju linii brzegowej, wyrażający stosunek długości linii brzegowej do obwodu koła o powierzchni odpowiadającej powierzchni jeziora, (K = 2,81) wskazuje, że linia brzegowa jest silnie rozwinięta, choć wynika to raczej z jego znacznego wydłużenia, a wskaźnik długości linii brzegowej wynosi około 36,9 m/ha. Jest to akwen bardzo głęboki, o głębokości maksymalnej sięgającej 54,8 m i średniej 12,7 m. Ukształtowanie misy jeziora oraz jego brzegów przypomina dolinę rzeczną o stromych brzegach i nierównym, silnie urozmaiconym dnie z przegłębieniami i płyciznami, o czym świadczy dość niski wskaźnik głębokości (0,23), wyrażający stosunek głębokości średniej do głębokości maksymalnej. Na jeziorze znajduje się kilka małych wysp o łącznej powierzchni 8,1 ha. Objętość jeziora jest dość duża i wynosi prawie 92.475 tysięcy m 3. Przez północną część jeziora przebiega polsko-litewska granica państwowa. Jej położenie w stosunku do linii przedstawionej na planie batymetrycznym jest nieco zmienione. Przebiega ona w przybliżeniu wzdłuż osi tej części jeziora, a spośród znajdujących się tam trzech wysp dwie należą do Litwy, jedna do Polski. Jezioro można podzielić na kilka części: część północna jest wąska i długa, składa się z kilku plos o głębokościach dochodzących do 35 m przedzielonych wyspami przez tę część jeziora przebiega granica polsko-litewska, część środkowa jeziora jest najszersza i ma bardzo urozmaicone dno znajduje się tu wąska rynna o głębokości 54,8 m (głębokość maksymalna), obok znajduje się rozległy basen o głębokości około 35 m, a leżące w pobliżu wypłycenia sięgają poziomu zwierciadła wody, część południowa oddzielona od zasadniczej części jeziora półwyspem, wyspą oraz wypłyceniem jest zwężona, a jej głębokość sięga 25 m. Średni spływ jednostkowy ze zlewni wynosi około 6 l/km 2 s. Wyliczona na tej podstawie teoretyczna objętość wody odpływającej z jeziora stanowi około 17 % objętości jeziora (wymiana wody). Jezioro po stronie polskiej objęte jest zakazem używania obiektów pływających wyposażonych w silniki spalinowe o mocy powyżej 5 KM (koni mechanicznych) tzw. ograniczoną strefą ciszy. Jezioro i część jego zlewni znajdują się w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pojezierze Sejneńskie. Jezioro i jego okolice w ramach sieci NATURA 2000 znajdują się w granicach Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk (OOS) PLH200007 Pojezierze Sejneńskie. Jezioro leży z dala od zakładów przemysłowych, nie posiada ujęć wody, brak zarejestrowanych bezpośrednich źródeł zanieczyszczeń wód. Jezioro jest obecnie użytkowane przez Polski Związek Wędkarski Okręg w Suwałkach. Jezioro zostało zakwalifikowane do typu wód sielawowo-siejowych z oznakami tzw. przeleszczenia. Spośród wielu gatunków ryb występujących w jeziorze licznie występują między innymi: leszcz, płoć, okoń, szczupak, węgorz, sieja, sielawa, stynka i lin. 9

5. WYNIKI BADAŃ 5.1. Warunki meteorologiczne w czasie prowadzenia badań Podczas przeprowadzania badań warunki meteorologiczne przedstawiały się następująco: 26.04.2012 (wiosna) bezchmurnie 0/8, wiatr łagodny południowy i południowo-wschodni, temperatura powietrza 10,0 11,0 C, 11.07.2012 (wczesne lato) zachmurzenie małe 3/8 5/8, powiew, temperatura powietrza 23,8 C, 28.08.2012 (lato) zachmurzenie średnie 5/8, wiatr słaby północny i północno-zachodni, temperatura powietrza 17,0 17,7 C, 24.10.2012 (jesień) zachmurzenie całkowite 8/8, wiatr powiew północno-wschodni, temperatura powietrza 7,5 C. 5.2. Stanowiska pomiarowo-kontrolne W 2012 roku badania wykonano na jeziorze w 3 punktach pomiarowo-kontrolnych: 1 punkcie monitoringu diagnostycznego (MD) i 2 punktach monitoringu badawczego (MB). Pomiary wykonano wiosną, wczesnym latem, późnym latem i jesienią. Kod i położenie geograficzne punktów pomiarowo-kontrolnych: stanowisko 01 MB (ploso północne) PL07S0802_3024 N 54 12 16,8 E 23 24 02,6, stanowisko 02 MD (ploso centralne) PL07S0802_0098 N 54 10 29,0 E 23 25 29,5, stanowisko 03 MB (ploso południowe) PL07S0802_3025 N 54 09 03,1 E 23 24 57,1. W punkcie monitoringu diagnostycznego na stanowisku 02 realizowano podstawowy monitoring diagnostyczny jezior, w tym badania substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (grupa 4.1.), innych substancji zanieczyszczających według Dyrektywy KOM 2006/0129(COD) (grupa 4.2.) oraz specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych (grupa 3.6.). Na stanowisku 01 (ploso północne) zaplanowano prowadzenie monitoringu badawczego ze względu na położenie na granicy polsko-litewskiej i przewidywane wspólne badania jeziora w tym punkcie, a na stanowisku 03 (ploso południowe) prowadzono monitoring badawczy mając na uwadze warunki do celów rekreacyjnych w tej części jeziora. 5.3. Warunki termiczno-tlenowe W czasie badań wiosennych (26.04.2012) warunki termiczno-tlenowe jeziora wskazywały na lekkie ocieplenie warstwy powierzchniowej jeziora. Temperatura wody w powierzchniowej warstwie wynosiła od 6,3 C w centralnej części jeziora (stanowisko 02) do 7,6 C w północnej części jeziora (stanowisko 01). Następnie temperatura wody obniżała się stopniowo osiągając 3,8 4,7 C w najniższych warstwach jeziora. Stężenie tlenu rozpuszczonego osiągając 12,5 13,7 mgo 2 /l (102,6 114,5 %) w warstwie powierzchniowej stopniowo zmniejszało się do 11,5 12,0 mgo 2 /l (89,2 90,9 %) w warstwie naddennej. Wczesnym latem (11.07.2012) ciepły, jednorodny termicznie epilimnion sięgał do 3 m głębokości (temperatura wody epilimnionu wahała się w granicach 24,4 26,4 C). Natlenienie epilimnionu w głównej części jeziora sięgało od 9,3 mgo 2 /l do 10,2 mgo 2 /l (113,7 123,6 %). Poniżej występowała warstwa metalimnionu o miąższości 7 m i średnim gradiencie temperatury 2,06 2,13 C/m, przy czym największy spadek temperatury o 2,8 2,9 C/m następował między 3 a 4 m głębokości. Zawartość tlenu wahała się w granicach 4,0 10,2 mgo 2 /l (38,4 123,6 %), przy czym minimum natlenienia w tej warstwie występowało na 8 m głębokości. W warstwie umiarkowanie chłodnego hypolimnionu następował spadek temperatury od 9,9 10,0 C na głębokości 10 m do 6,6 7,4 C w warstwie naddennej. Średnie natlenienie hypolimnionu wynosiło 25,3 62,4% i wahało się w granicach 2,6 8,1 mgo 2 /l. 10

Późnym latem (28.08.2012) umiarkowanie ciepły epilimnion sięgał do 6 7 m głębokości (temperatura wody epilimnionu wahała się w granicach 18,5 19,8 C). Natlenienie epilimnionu sięgało od 8,0 mgo 2 /l do 8,7 mgo 2 /l (86,9 94,9 %). Poniżej występowała warstwa metalimnionu o miąższości 4 5 m i średnim gradiencie temperatury 1,8 2,5 C/m, przy czym największy spadek temperatury 4,8 C/m notowano między 8 a 9 m głębokości na stanowisku 02 (centralna część jeziora). Zawartość tlenu w metalimnionie na stanowiskach 01 i 02 wahała się w granicach 1,3 8,3 mgo 2 /l, przy czym minimum tlenowe znajdowało się na głębokości 9 m. Na stanowisku 03 w metalimnionie zawartość tlenu obniżała się do wartości śladowych 0,1 mgo 2 /l. W warstwie umiarkowanie chłodnego hypolimnionu następował spadek temperatury do 6,5 7,5 C w najgłębszych warstwach jeziora. Zawartość tlenu w hypolimnionie na stanowisku 01 (część północna jeziora) początkowo wzrastała do 3,4 3,5 mgo 2 /l na głębokości 13 17 m, a następnie stopniowo obniżała się do 2,3 mgo 2 /l (19,0 %) w warstwie naddennej. W części centralnej jeziora (stanowisko 02) stężenie tlenu w hypolimnionie początkowo wzrastała nawet do 5,3 5,4 mgo 2 /l na głębokości 22 40 m, a następnie obniżało się do 5,0 mgo 2 /l (40,6 %) nad dnem. Hypolimnion w południowej części jeziora (stanowisko 03) zawierał śladowe ilości tlenu. Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem wynosiło 21,8 %, przy czym najsłabsze natlenienie hypolimnionu notowano w części południowej (0,8 %), średnie w części północnej (23,3 %), a najlepiej natleniony był hypolimnion w części centralnej (41,25 %). W okresie jesiennym (24.10.2012) temperatura wody zaczęła wyrównywać się, choć był widoczny podział na pozostałości epilimnionu sięgającego 12 14 m, w którym temperatura wynosiła 10,4 11,0 C, a natlenienie sięgało 7,2 10,0 mgo 2 /l (64,5 90,2 %). Poniżej niewielkiego skoku termicznego od głębokości 15 m temperatura wody zmieniała się stopniowo od 7,8 8,3 C do 6,3 C w warstwie naddennej. Niskie natlenienie dolnych warstw jeziora nie przekraczało 2,9 mgo 2 /l (23,6 %). Krzywa termiczno-tlenowa dla okresu letniego wykazuje podobieństwo do heterogrady ujemnej, charakterystycznej dla zbiorników -mezotroficznych, przy czym część południowa (stanowisko 03) ujawnia cechy zbiorników bardziej zeutrofizowanych. Jezioro wykazuje dimiktyczny typ mieszania wód (III IV stopień statyczności jeziora), gdzie teoretyczna głębokość mieszania wyliczona według wskazówek Patalasa sięga 8,0 m. 5.4. Wyniki badań fizykochemicznych jeziora Zawartość związków biogennych w jeziorze była zmienna. W wodzie jeziora fosforany występowały w niewielkich ilościach średnio 0,003 mgp/l i wahała się od minimalnych wartości (0,001 mgp/l) w czasie badań letnich do 0,008 mgp/l w okresie wiosennym. Zawartość fosforu ogólnego wahała się w granicach 0,006 0,040 mgp/l i wynosiła średnio 0,017 mgp/l. Stężenia azotu amonowego wahały się w granicach od 0,11 mgn/l do 0,22 mgn/l. Stężenia azotu azotynowego nie przekraczały 0,004 mgn/l. Zawartość azotu azotanowego wahała się od wartości 0,03 mgn/l do 0,13 mgn/l. Zawartość azotu ogólnego Kjeldahla wahała się w granicach 0,64 1,24 mgn/l. Stężenie azotu całkowitego wahało się w granicach 0,69 1,74 mgn/l, a średnia wartość wynosiła 1,07 mgn/l. Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT 5 ) w warstwie powierzchniowej wynosiło średnio 2,3 mgo 2 /l i wahało się w granicach 1,4 3,4 mgo 2 /l. Średnia zawartość ogólnego węgla organicznego sięgała 12,3 mgc/l i wahała się w granicach 6,54 14,7 mgc/l. Przewodność elektrolityczna właściwa w odniesieniu do 20ºC wynosiła średnio 327 µs/cm i zmieniała się w niewielkich granicach od 318 µs/cm w okresie letnim do 337 µs/cm w czasie badań wiosennych. Odczyn wody był lekko zasadowy i wynosił 8,2 8,7. Barwa wody, jako pośredni wskaźnik umożliwiający ocenę zawartości kwasów humusowych osiągała niskie wartości nieprzekraczające 10 mgpt/l. Zasadowość jeziora mieściła się w granicach 3,17 3,46 mmol r /l, a twardość ogólna sięgała 156 204 mgcaco 3 /l. Stężenie wapnia w jeziorze mieściło się w granicach 48 63 mgca/l. Zawartość krzemionki sięgała od 3,1 mgsio 2 /l w czasie badań letnich do 12,1 mgsio 2 /l w okresie stagnacji letniej na stanowisku 01. Widzialność krążka Secchiego była bardzo dobra średnio wynosiła 5,05 m i sięgała od 7,2 m w okresie jesiennym do 3,8 m w czasie badań wiosennych. 11

5.5. Wyniki badań chemicznych jeziora Zgodnie z wymaganiami Dyrektywy 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej z dnia 23 października 2000 r. ustalającej ramy działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej (tzw. Ramowej Dyrektywy Wodnej) oraz rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U. Nr 258, poz. 1550) badania prowadzone w ramach monitoringu diagnostycznego powinny zawierać wskaźniki chemiczne charakteryzujące występowanie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, w tym: substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (grupa 4.1.), wskaźników innych substancji zanieczyszczających według KOM 2006/0129(COD) (grupa 4.2.) oraz wchodzących w skład grupy 3.6. specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych. Z powodów organizacyjnych i finansowych lista wskaźników chemicznych oznaczanych w jeziorze Gaładuś ograniczyła się do 28 związków z listy substancji priorytetowych, 8 wskaźników z listy KOM 2006/0129 COD i 9 wskaźników z listy specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych. Wyniki badań zamieszczono w rozdziale 8.9. Badania substancji priorytetowych i innych substancji z listy KOM 2006/0129 COD przeprowadzono trzynastokrotnie w ciągu roku, a specyficznych substancji syntetycznych i niesyntetycznych czterokrotnie w ciągu roku. Stężenia większości oznaczanych substancji nie przekraczały granicy oznaczalności (czyli najniższej wartości badanego określoną metodą wskaźnika, obarczonej dopuszczalnym błędem analitycznym). Granice oznaczalności badanych wskaźników mieściły się w granicach dobrego stanu chemicznego według Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. W tabeli zamieszczono także wyniki analiz przeprowadzonych przez Polcargo International Sp. z o.o. Usługi Rzeczoznawcze z siedzibą w Szczecinie w ramach centralnego oznaczania niektórych substancji priorytetowych (C 10-13 -chloroalkany, chlorfenwinfos, chlorpyrifos, nonylofenole, oktylofenole, di(2- etyloheksyl)ftalan [DEHP], kation tributylocyny i trifluralina). Spośród oznaczanych wskaźników oceny stanu chemicznego obejmujących substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej i inne substancje zanieczyszczające (wg KOM 2006/0129(COD)) nie zanotowano istotnych przekroczeń wartości średniorocznych lub maksymalnych. Z tego powodu stan chemiczny jeziora oceniono jako dobry. Analiza specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych (m.in. metali ciężkich, fenoli lotnych, cyjanków wolnych), których wyniki wchodzą w skład oceny ekologicznej, nie wykazała wartości ponadnormatywnych. 5.6. Wyniki badań biologicznych Zgodnie z Dyrektywą 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej z dnia 23 października 2000 r. ustalającą ramy działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej, tzw. Ramową Dyrektywą Wodną monitoring wód powierzchniowych powinien odbywać się w oparciu o wskaźniki biologiczne, weryfikowane wskaźnikami fizykochemicznymi i hydromorfologicznymi. Spośród 5 głównych grup wskaźników biologicznych w 2012 r. na jeziorze Gaładuś przeprowadzono badania: fitoplanktonu, makrofitów i fitobentosu. 5.6.1. Fitoplankton Podstawą oceny stanu ekologicznego jezior jest fitoplankton, wyrażający pośrednio stopień zeutrofizowania jeziora, czyli jego zasobności w substancje biogenne głównie związki azotu i fosforu. Do czasu zmiany rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. Nr 257, poz. 1545) wskaźnikiem stosowanym do oceny tego parametru jest zawartość chlorofilu a. Zastosowano także ocenę zaleconego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska do stosowania wskaźnika miltimetriksu fitoplanktonowego PMPL, ujmującego zarówno zawartość chlorofilu a, jak i biomasy fitoplanktonu oraz biomasy sinic. 12

Wyniki badań fitoplanktonu jeziora Gaładuś wykazały pewne zróżnicowanie występowania fitoplanktonu w poszczególnych częściach jeziora. W okresie wiosennym (26.04.2012) pod względem liczebności na stanowiskach 02 i 03 przeważały skrytowiciowce (57,06 59,98 %), głównie z grupy Rhodomonas, a na stanowisku 01 dominowały okrzemki (65,18 %), przy dużym współudziale złotowiciowców (10,89 31,41 %) Pod względem biomasy różnice między stanowiskami były wyraźniejsze. Na stanowisku 01 w fitoplanktonie dominowały okrzemki (94,11 %), na stanowisku 02 współwystępowały głównie okrzemki (32,95 %), skrytowiciowce (28,06 %), zielenice (20,02 %) i bruzdnice (13,5 %), a na stanowisku 03 przeważały okrzemki (54,0 %) przy dużym udziale skrytowiciowców (39,94 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego wyróżniały się okrzemki łącznie 21 gatunków, przy czym najwięcej, tj. 16 gatunków znaleziono na stanowisku 02. W czasie badań wczesnoletnich (11.07.2012) pod względem liczebności w fitoplanktonie jeziora na stanowiskach 01 i 02 przeważały zielenice (47,44 76,92 %), a na stanowisku 03 współwystępowały zielenice (32,94 %), skrytowiciowce (27,41 %) i okrzemki (23,8 %). Podobnie jak wiosną pod względem biomasy występowały różnice między stanowiskami. Na stanowisku 01 w fitoplanktonie przeważały okrzemki (67,02 %) z udziałem zielenic (24,22 %), na stanowisku 02 dominowały zielenice (80,4 %), a na stanowisku 03 przeważały okrzemki (78,01 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego wyróżniały się zielenice łącznie 17 gatunków, przy czym najwięcej, tj. 12 gatunków znaleziono na stanowisku 02. W czasie badań letnich (28.08.2012) pod względem liczebności w fitoplanktonie jeziora na stanowiskach 01 i 02 dominowały sinice (60,9 99,88 %), a na stanowisku 03 współwystępowały skrytowiciowce (32,88 %) i złotowiciowce (31,39 %) przy dużym udziale sinic (19,99 %). Podobnie jak wiosną pod względem biomasy występowały różnice między stanowiskami. Na stanowisku 01 w fitoplanktonie przeważały okrzemki (49,35 %) z udziałem bruzdnic (30,63 %), na stanowisku 02 dominowały sinice (94,1 %), a na stanowisku 03 współwystępowały bruzdnice (29,69 %), skrytowiciowce (24,95 %) i okrzemki (23,43 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego wyróżniały się zielenice łącznie 18 gatunków, przy czym najwięcej, tj. 11 gatunków znaleziono na stanowisku 02. W czasie badań jesiennych (24.10.2012) fitoplankton jeziora pod względem liczebności był bardziej zróżnicowany: na stanowisku 01 dominowały skrytowiciowce (83,1 %), na stanowisku 02 przeważały skrytowiciowce (47,42 %) z udziałem okrzemek (37,53 %), a na stanowisku 03 dominowały sinice Synechococcus nidulans (99,98 %). Natomiast pod względem biomasy na stanowisku 01 przeważały skrytowiciowce (48,87 %) z udziałem okrzemek (43,97 %), na stanowisku 02 przeważały okrzemki (62,21 %) z udziałem skrytowiciowców (27,93 %), a na stanowisku 03 dominowały sinice Synechococcus nidulans (92,87 %). Pod względem zróżnicowania gatunkowego wyróżniały się okrzemki łącznie 7 gatunków, przy czym najwięcej, tj. 6 gatunków znaleziono na stanowisku 03. Znaleziono w fitoplanktonie przedstawicieli wszystkich pozostałych grup, choć w zróżnicowanej i mniejszej ilości niż grup dominujących. Liczebność organizmów fitoplanktonu w cyklu badawczym była najniższa w okresie jesiennym na stanowiskach 01 i 02 (219.330 361.400 szt./l), podczas gdy największą liczebność stwierdzono w czasie badań jesiennych na stanowisku 03 (460.070.800 szt./l, w tym 460.000.000 szt./l sinic Synechococcus nidulans) oraz w okresie letnim na stanowisku 02 (160.310.770 szt./l, w tym 160.000.000 szt./l sinic z rodzaju Synechococcus). Biomasa fitoplanktonu wahała się od 0,3327 mg/l w czasie badań jesiennych na stanowisku 01 do 11,089201 mg/l w okresie letnim na stanowisku 02. Średnie stężenie chlorofilu a wynosiło w cyklu badawczym 3,20 μg/l (I klasa) i wahało się w granicach od 2,76 μg/l w czasie badań letnich do 3,64 μg/l w okresie wiosennym. Najniższe stężenia notowano w północnej części jeziora na stanowisku 01 (2,07 3,26 μg/l), a najwyższe w południowej części jeziora na stanowisku 03 (2,37 5,03 μg/l). Wyliczony multimetriks fitoplanktonowy PMPL wynosił 1,89 i mieścił się w II klasie (stan dobry). 13

5.6.2. Makrofity Jednym ze składników biologicznej oceny stanu ekologicznego jezior jest wskaźnik makrofitowy ESMI. Badania makrofitów jeziora Gaładuś przeprowadzono 16-17.08.2012 r. na 36 transektach wyznaczonych na litoralu jeziora. W każdym transekcie oceniano całkowite pokrycie roślinnością, względną obfitość każdego zbiorowiska w przeliczeniu na skalę Braun-Blanqueta oraz maksymalną głębokość występowania zbiorowiska. Wskaźnik makrofitowy ESMI został obliczony za pomocą opartego na platformie Microsoft Access programu komputerowego ESMI v1.12 firmy PROGER Sp. z o.o. z Poznania. Poniżej przedstawiono etapy obliczenia wskaźnika makrofitowego ESMI: 1. średnia maksymalna głębokość występowania roślin w całym jeziorze 3,7 m, 2. powierzchnia dna wydzielona izobatą 3,7 m 107,4 ha, 3. średnie pokrycie fitolitoralu 91,7 %, 4. całkowita powierzchnia zajmowana przez rośliny N = 98,5 ha, 5. średnie pokrycie każdego zbiorowiska roślin w fitolitoralu n i Lp. Zbiorowiska taksonomiczne Gatunek przewodni średnie pokrycie n i [%] Liczba wystąpień 1. Acoretum calami Tatarak zwyczajny 0,08 1 2. Zbiorowisko z Alisma plantago-aquatica Żabieniec babka wodna < 0,01 1 3. Ceratophylletum demersi Rogatek sztywny 0,61 8 4. Charetum delicatulae Ramienica delikatna 2,31 3 5. Charetum filiformis Ramienica grzywiasta 0,42 1 6. Charetum fragilis Ramienica krucha 3,66 13 7. Charetum intermediae Ramienica kolczasta 1,03 2 8. Charetum rudis Ramienica zwyczajna 2,89 6 9. Charetum tomentosae Ramienica omszona 0,50 2 10. Elodeetum canadensis Moczarka kanadyjska 6,27 23 11. Equisetum fluviatilis Skrzyp błotny 2,75 6 12. Fontinaletum antipyreticae Zdrojek pospolity 1,03 8 13. Hippuridetum vulgaris Przęstka pospolita 1,69 1 14. Lemnetum trisulcae Rzęsa trójrowkowa 2,81 18 15. Myriophyletum spicati Wywłócznik kłosowy 0,26 5 16. Nitellopsidetum obtusae Krynicznica tępa 5,44 11 Nymphaeo albae Nupharetum luteae 17. forma z Nuphar lutea Grążel żółty 1,58 8 18. Phragmitetum communis Trzcina pospolita 43,69 35 19. Polygonetum natantis Rdest ziemnowodny 0,08 1 20. Potametum compressi Rdestnica ściśniona 0,09 2 21. Zbiorowisko z Potamogeton crispus Rdestnica kędzierzawa 0,43 2 22. Potametum lucentis Rdestnica połyskująca 1,02 6 23. Potametum natantis Rdestnica pływająca 1,04 7 24. Potametum pectinati Rdestnica grzebieniasta 0,10 2 25. Potametum perfoliati Rdestnica przeszyta 3,73 26 26. Ranunculetum circinati Włosienicznik krążkolistny 1,05 10 Sagittario-Sparganietum emersii 27. forma z Sagittaria sagittifolia Strzałka wodna 0,17 2 28. Scirpetum lacustris Oczeret jeziorny 6,03 17 29. Sparganietum erecti Jeżogłówka gałęzista 0,17 2 30. Stratiotetum aloidis Oczeret jeziorny 0,13 5 31. Typhetum angustifoliae Pałka wąskolistna 5,69 5 32. Typhetum latifoliae Pałka szerokolistna 0,08 1 33. Lemno-Utricularietum vulgaris Pływacz zwyczajny 2,84 12 Pozostałe zbiorowiska 34. Carex sp. div. Turzyce 0,17 2 14

6. wskaźnik zróżnicowania fitocenotycznego H H = [(n i / N) ln (n i / N)] = 2,32 7. wskaźnik teoretycznie możliwego maksymalnego zróżnicowania H max H max = ln S = 3,53 gdzie: S liczba zbiorowisk tworzących litoral 8. wskaźnik zasiedlenia Z Z = N / P 2,5 = 1,33 gdzie: P 2,5 powierzchnia dna do izobaty 2,5 m (dla jeziora Gaładuś równa 74,1 ha) 9. Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego ESMI dla jezior ESMI = 1 exp[ (H / H max ) Z exp(n / P)] = 0,633 gdzie: P powierzchnia lustra wody, dla jeziora Gaładuś = 728,6 ha ESMI dla jeziora Gaładuś zawiera się w granicach 0,340 0,679 i odpowiada dobremu stanowi wyznaczonemu dla jezior Polski (II klasa) w kategorii jezior ramienicowych głębokich. Udział ramienic w powierzchni fitolitoralu wynosiło około 17 %, co nie wystarczyło do podwyższenia klasy wobec wymaganych 20-30 % udziału ramienic. Na karcie morfometrycznej jeziora Gaładuś opracowanej w 1960 r. na podstawie pomiarów Stangenberga z lat 30. XX w. nie zamieszczono danych dotyczących powierzchni zajętej przez makrofity. 5.6.3. Fitobentos Kolejnym składnikiem biologicznej oceny stanu jezior jest tzw. fitobentos oparty na analizie osiadłych okrzemek. Parametrem charakteryzującym ten składnik jest multimetryczny wskaźnik okrzemkowy dla jezior IOJ. Badania fitobentosu na jeziorze Gaładuś wykonała również firma ADASA Sistemas w ramach centralnego oznaczania fitobentosu na zlecenie GIOŚ. Próby do badań pobrano 24.05.2012 r. (ADASA Sistemas) i 24.09.2012 r. (WIOŚ Białystok) w centralnej części jeziora. Uśredniony wskaźnik okrzemkowy IOJ dla jeziora Gaładuś wynosi 0,707 i odpowiada dobremu stanowi wyznaczonemu dla jezior Polski (II klasa). 5.6.4. Bakteriologia Dodatkowo wykonano badania wskaźników bakteriologicznych: ogólną liczbę bakterii coli, liczbę bakterii z grupy coli typu kałowego oraz obliczone na tej podstawie miano coli typu fekalnego. Wskaźniki bakteriologiczne obecnie nie są normowane i nie stanowią podstawy oceny jakości wód powierzchniowych badanych w ramach monitoringu stanu ekologicznego. Wskaźniki te były podstawą oceny skażenia bakteriologicznego wód w poprzednich latach. Miano coli było stosowane w ocenie jakości wód powierzchniowych do 2004 r., a ogólna liczba bakterii coli i liczba bakterii z grupy coli typu kałowego w latach 2004 2007. Obecnie wskaźniki bakteriologiczne są utrzymane w monitoringu obszarów chronionych dla celów rekreacyjnych (kąpieliskowych). W przypadku jeziora Gaładuś przeprowadzono badania wskaźników bakteriologicznych w celu oszacowania skażenia bakteriologicznego wód. Wskaźniki bakteriologiczne wód jeziora Gaładuś nie wykazywały skażenia bakteriologicznego i mieściły się na niskim poziomie charakterystycznym dla czystych bakteriologicznie wód powierzchniowych. 5.7. Charakterystyka dopływów Zgodnie z obecną metodyką nie są prowadzone badania dopływów jezior w ramach monitoringu jezior. W nawiązaniu do poprzednich badań zachowano opis charakterystyki dopływów. Spośród cieków jeziora Gaładuś przedstawiono charakterystykę trzech dopływów: dopływ z zachodniej części zlewni uchodzący do jeziora w pobliżu wsi Radziucie (Hołnianka), dopływ z jeziora Dafrajtis Mały w pobliżu wsi Żegary, dopływ 15

Uides z litewskiej części zlewni jeziora oraz Hołniankę (Dusznicę) odpływ z jeziora Gaładuś do jeziora Hołny. Dopływ w Radziuciach [A 21] w komputerowej Mapie Podziału Hydrograficznego Polski (wersja z lutego 2006) uznany za źródłowy odcinek Hołnianki jest jednym z najdłuższych dopływów jeziora o silnie rozwiniętej sieci strumieni i rowów melioracyjnych. Odprowadza wodę z zachodniej części zlewni do najgłębszej, środkowej części jeziora i wnosi stosunkowo najwięcej wody ze wszystkich dopływów. Zlewnia tego dopływu jest typowo rolnicza, słabo zalesiona z obszarami podmokłych łąk i bagien. Nad głównym korytem cieku i jego dopływami znajduje się kilka wsi: Widugiery, Burbiszki, Radziucie, Krasnowo, Jenorajście, Rynkojeziory, Jodeliszki, Konstantynówka, Buda Zawidugierska i Sankury (łącznie około 1000 mieszkańców). Dopływ w Żegarach [B 22] odprowadza do jeziora wodę z Bagna Żegarskiego (inna nazwa Krasna Gruda) poprzez niewielki zbiornik o lokalnej nazwie Dafrajtis (Dusajtis) Mały. Powierzchnia zlewni jest mała i zalesiona: w drzewostanach dominuje sosna obok świerku, brzozy i olchy. W zlewni znajdują się trzy niewielkie zbiorniki, zwane jeziorami: Druce, Rejslic, Dafrajtis (Dusajtis) Mały. Dopływ Uides [C 23] największy z trzech większych dopływów jeziora ze strony litewskiej o dobrze rozwiniętej sieci strumieni i rowów melioracyjnych. Odprowadza wodę z północno-wschodniej części zlewni do północnej części jeziora. W zlewni dopływu o rzeźbie pagórkowatej dominują obszary nieużytkowane rolniczo, jedynie na części prowadzi się gospodarkę rolną. W odległości 15 km od granicy państwa na terenie zlewni nie ma żadnych punktowych źródeł zanieczyszczeń. Ciek przepływa przez wieś Udininkai. Hołnianka [O 31] odpływ z jeziora Gaładuś (inne nazwy Dusznica, Łączanka) po kilku kilometrach uchodzi do jeziora Hołny. Ciek odprowadza wodę z jeziora i wskutek tego większość wartości wskaźników czystości cieku odpowiadała wartościom wskaźników czystości powierzchniowej warstwy jeziora. 6. OCENA STANU EKOLOGICZNEGO I CHEMICZNEGO JEZIORA 6.1. Ocena stanu ekologicznego Podstawą oceny są wskaźniki biologiczne obejmujące: fitoplankton chlorofil a i multimetriks fitoplanktonowy (PMPL), makrofitowy indeks stanu ekologicznego (ESMI) oraz fitobentos w formie wskaźnika okrzemkowego dla jezior (IOJ). Wskaźniki biologiczne wskazywały na dobry stan jeziora (II klasa). Wskaźniki fizykochemiczne i specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne z grupy substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego weryfikujące ocenę biologiczną mieściły się w granicach stanu dobrego. W podsumowaniu stan ekologiczny jeziora Gaładuś jest dobry. Ocena stanu ekologicznego przedstawiona jest w tabeli na str. 17. 6.2. Ocena stanu chemicznego Ocenę stanu chemicznego przeprowadzono na podstawie chemicznych wskaźników wód (substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej i inne substancje zanieczyszczające wg KOM 2006/0129(COD)). Ocenę przeprowadzono dla stanowiska.02 (ploso centralne) reprezentatywne dla jeziora. Spośród oznaczanych wskaźników oceny stanu chemicznego nie zanotowano przekroczeń wartości średniorocznych lub maksymalnych. Stan chemiczny jeziora Gaładuś uznano za stan dobry. Ocena stanu chemicznego przedstawiona jest w tabeli na str. 18-22. 16

Ocena stanu ekologicznego jeziora Gaładuś w 2012 roku Wskaźnik Wskaźniki biologiczne Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Wartość średnioroczna Granica stanu dobrego Chlorofil a [μg/l] 12 2,76 3,64 2012-04-18 3,20 13 I Fitoplankton (PMPL) 1 2012 1,89 2 II Makrofity (ESMI) 1 0,633 2012-08-16 0,633 2012-08-16 0,633 0,410 II Fitobentos (IOJ) 1 0,604 0,604 Fitobentos (IOJ) 1 1 0,810 2012-05-24 0,810 2012-05-24 ocena biologiczna DOBRY Ocena 0,707 0,60 II Wskaźniki fizykochemiczne (brane pod uwagę, gdy ocena biologiczna wskazuje na stan dobry i bardzo dobry) Widzialność krążka Secchiego (SD) [m] 12 4,1 2012-04-26 6,6 2012-10-24 5,1 1,7 dobry Tlen rozpuszczony nad dnem nie 4 w okresie letnim [mg O 2/l] dotyczy Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem w okresie letnim [%] 6 46,4 2012-07-11 21,8 2012-08-28 21,8 10 dobry Przewodność w 20 C [μs/cm] 12 321 2012-07-11 334 2012-04-26 327 600 dobry Azot ogólny [mg N/l] 12 0,78 2012-10-24 1,28 2012-07-11 1,07 2,0 dobry Fosfor ogólny [mg P/l] 12 0,009 2012-07-11 0,036 2012-04-26 0,017 0,090 dobry Specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne (brane pod uwagę, gdy ocena biologiczna wskazuje na stan dobry i bardzo dobry) Arsen [mg/l] 4 < 0,02 Bar [mg/l] 4 0,022 Bor [mg/l] 4 < 0,05 Chrom [mg/l] 4 < 0,002 Cynk [mg/l] 4 < 0,020 Miedź [mg/l] 4 < 0,004 Glin [mg/l] 4 < 0,01 < 0,02 < 0,01 0,05 dobry 0,033 0,027 0,5 dobry < 0,05 < 0,002 < 0,025 2 dobry < 0,001 0,05 dobry 0,033 0,019 1 dobry < 0,004 0,29 Fenole lotne [mg/l] 4 0,002 0,004 Cyjanki wolne [mg/l] 4 < 0,01 < 0,01 < 0,002 0,05 dobry 0,017 0,4 dobry 0,003 0,01 dobry < 0,005 0,05 dobry STAN EKOLOGICZNY DOBRY UWAGA: zgodnie z zaleceniem GIOŚ w ocenie uwzględniono multimetriks fitoplanktonowy PMPL, mimo iż wskaźnik ten nie jest uwzględniony w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych [...] (Dz.U. Nr 257, poz. 1545). - badania fitoplanktonu i chlorofilu a wykonano na wszystkich stanowiskach; - dla wartości wskaźników fizykochemicznych i chlorofilu a podano wyniki uśrednione z trzech stanowisk pomiarowych; 1 ) wynik wskaźnika fitobentosowego (IOJ) oznaczony przez ADASA Sistemas. 17

Wyniki badań i ocena stanu chemicznego jeziora Gaładuś w 2012 roku Wskaźnik Liczba wyników Minimum Data Maksimum Data Stężenie średnioroczne 1 Stężenie maksymalne (percentyl) 2 Granica stanu dobrego 3 Klasyfikacja Substancje priorytetowe w dziedzinie polityki wodnej Alachlor [μg/l] 13 < 0,05 Antracen [μg/l] 13 < 0,0001 Atrazyna [μg/l] 13 < 0,05 < 0,10 Benzen [μg/l] 13 < 0,50 Difenyloetery bromowane [μg/l] 13 < 0,0001 Kadm [μg/l] 13 < 0,02 C 10-13 chloroalkany [μg/l] 5 4 < 0,4 Chlorfenwinfos [μg/l] 13 < 0,03 Chlorfenwinfos [μg/l] 5 4 < 0,09 Chlorpyrifos [μg/l] 13 < 0,009 2012-12-05 < 0,4 < 0,09 0,025 0,025 0,3 / 0,7 dobry 0,00133 0,00029 0,00098 0,1 / 0,4 dobry < 0,05 0,05 0,6 / 2,0 dobry 0,69 0,28 0,25 10 / 50 dobry < 0,00015 < 0,00005 0,0005 / - dobry 0,06 0,025 0,048 < 0,03 < 0,09 < 0,009 < 0,2 0,2 0,4 / 1,4 0,15 / 0,9 4 dobry < 0,015 0,015 0,1 / 0,3 dobry < 0,045 0,045 0,1 / 0,3 < 0,0045 0,0045 0,03 / 0,1 dobry Chlorpyrifos [μg/l] 5 4 < 0,03 0,04 0,021 0,04 0,03 / 0,1 18

Wskaźnik Liczba wyników 1,2-dichloroetan (EDC) [μg/l] 13 < 0,50 Dichlorometan [μg/l] 13 < 0,50 Di(2-etyloheksyl)ftalan (DEHP) [μg/l] Di(2-etyloheksyl)ftalan (DEHP) 5 [μg/l] 13 < 0,20 4 < 0,65 Diuron [μg/l] 13 < 0,05 Fluoranten [μg/l] 13 < 0,0001 Heksachlorobenzen [μg/l] (HCB) Heksachlorobutadien (HCBD) [μg/l] Heksachlorocykloheksan (HCH) [μg/l] 13 < 0,003 13 < 0,03 13 < 0,003 Izoproturon[μg/l] 13 < 0,05 Minimum Data Maksimum Data 19 < 0,50 < 0,65 Stężenie średnioroczne 1 Stężenie maksymalne (percentyl) 2 Granica stanu dobrego 3 Klasyfikacja < 0,25 10 / - dobry 2,32 0,54 20 / - dobry 0,73 0,25 1,3 / - dobry < 0,05 < 0,375 1,3 / - < 0,025 0,025 0,2 / 1,8 dobry 0,0198 0,0036 0,0125 0,1 / 1 dobry < 0,003 < 0,03 < 0,003 < 0,05 < 0,0015 0,0015 0,01 / 0,05 dobry < 0,015 0,015 0,1 / 0,6 dobry < 0,0015 0,0015 0,02 / 0,04 dobry < 0,025 0,025 0,3 / 1,0 dobry

Wskaźnik Liczba wyników Ołów [μg/l] 13 < 1,0 Rtęć [μg/l] 13 < 0,02 Naftalen [μg/l] 13 < 0,01 Minimum Data Maksimum Data Nikiel [μg/l] 13 < 1,0 < 2,0 Nonylofenole [μg/l] 13 < 0,03 20 Stężenie średnioroczne 1 Stężenie maksymalne (percentyl) 2 Granica stanu dobrego 3 Klasyfikacja 2,9 0,85 7,2 / - dobry 0,05 0,022 0,050 0,05 / 0,07 dobry 0,312 0,041 2,4 / - dobry < 1,0 20 / - dobry 0,07 0,033 0,062 0,3 / 2,0 dobry Nonylofenole [μg/l] 5 4 < 0,3 0,4 0,21 0,4 0,3 / 2,0 Oktylofenole [μg/l] 13 < 0,03 < 0,03 < 0,015 0,1 / 0,1 dobry Oktylofenole [μg/l] 5 4 < 0,003 0,009 0,0034 0,1 / 0,1 Benzo(a)piren [μg/l] 13 < 0,0001 Benzo(b)fluoranten [μg/l] 13 < 0,0001 Benzo(k)fluoranten [μg/l] 13 < 0,0001 Benzo(g,h,i)perylen [μg/l] 13 < 0,0001 Indeno(1,2,3-c,d)piren [μg/l] 13 < 0,0001 0,00348 0,00047 0,0013 0,05 / 0,1 dobry 0,00162 0,00329 0,00574 0,00538 0,00057 0,03 / - dobry 0,0013 0,002 / - dobry