Wybrane problemy szkół i placówek Powiatu Cieszyńskiego w roku szkolnym 2013/2014

Nauka w szkołach powinna być prowadzona w taki sposób, aby uczniowie uważali ją za cenny dar, a nie za ciężki obowiązek (Albert Einstein) Wybrane problemy szkół i placówek Powiatu Cieszyńskiego w roku szkolnym 2013/2014 oraz analiza naboru do szkół ponadgimnazjalnych na rok szkolny 2014/2015 w porównaniu z poprzednimi latami

Liczba uczniów 1000 Liczba uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych w latach szkolnych 2011/2012, 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015. 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 ZSEG Cieszyn ZS Cieszyn II LO Cieszyn I LO Cieszyn ZST Cieszyn ZSB Cieszyn ZSTiO Skoczów ZSGH Wisła ZSPT Międzyś wieć ZSO Wisła ZSO Skoczów 2011/2012 947 640 601 552 540 510 460 411 293 264 262 243 172 2012/2013 896 558 555 556 496 461 431 409 231 227 187 247 162 2013/2014 867 476 548 531 501 421 553 327 196 193 0 230 167 2014/2015 809 480 522 521 486 370 504 318 173 170 0 234 185 ZSP Ustroń ZSP Istebna

Liczba uczniów Liczba oddziałów w szkołach ponadgimnazjalnych w latach szkolnych 2011/2012, 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015. 35 30 25 20 15 10 5 0 ZSEG Cieszyn ZS Cieszyn II LO Cieszyn ZST Cieszyn I LO Cieszyn ZSB Cieszyn ZSTiO Skoczów ZSGH Wisła ZSPT Międzyś wieć ZSO Wisła ZSO Skoczów ZSP Ustroń 2011/2012 35 26 24 24 22 19 18 17 12 11 10 9 7 2012/2013 34 23 22 21 22 18 17 16 10 9 7 9 6 2013/2014 34 19 21 20 21 18 21 13 9 7 0 8 6 2014/2015 32 18 19 19 20 15 19 12 7 6 0 7 6 ZSP Istebna

Egzamin maturalny w szkołach młodzieżowych w 2014r. z uwzględnieniem egzaminów poprawkowych L.p. Nazwa szkoły ukończyli klasy maturalne Liczba uczniów, którzy przystąpili do egzaminów maturalnych/% uzyskali pozytywny wynik egzaminu maturalnego nie zdali egzaminu maturalnego % uczniów, którzy zdali maturę 1 I LO Cieszyn 194 194 100,00 194 0 100,00 2 II LO Cieszyn 181 181 100,00 181 0 100,00 3 ZS Cieszyn Technikum 40 39 97,50 37 2 (5,13%) 94,87 4 ZSGH Wisła 69 67 97,10 58 9 (13,43%) 86,57 5 ZS Cieszyn III LO 103 102 99,03 98 4 (3,92%) 96,08 6 ZSO Wisła 74 74 100,00 74 0 100,00 7 ZSTiO Skoczów LO 71 70 98,59 66 4 (5,71%) 94,29 8 ZSB Cieszyn 63 53 87,30 50 3 (5,66%) 94,34 9 ZSTiO Skoczów Technikum 34 27 79,41 23 4 (14,81%) 85,19 10 ZSEG Cieszyn 185 174 94,05 138 36 (20,69%) 79,31 11 ZST Cieszyn 67 61 91,04 52 9 (14,75%) 85,25 12 ZSR Międzyświeć Techn. 49 33 67,35 27 6 ( 18,18%) 81,82 13 ZS Cieszyn Lic. Profilowane 24 22 100,00 14 8 (36,36%) 63,64 14 ZSP Ustroń 36 30 86,11 24 6 (20,00%) 80,00

Osiągnięcia uczniów w latach 2010-2014 Osiągnięcia 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 Laureaci i finaliści olimpiad, którzy uzyskali zwolnienie z egzaminu maturalnego 0 1 3 3 Laureaci i finaliści turniejów oraz olimpiad zawodowych, którzy zostali zwolnieni z egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe 5 3 5 3

Nauczanie indywidualne oraz zajęcia w ramach rewalidacji indywidualnej Liczba uczniów objętych nauczaniem indywidualnym Liczba przyznanych godzin w tygodniu Liczba uczniów korzystających z zajęć rewalidacji indywidualnej Liczba przyznanych godzin w tygodniu 2010/2012 2011/2012 2012/2013 2013/2014 49 43 57 62 612 535 766 772 55 63 67 65 110 126 134 130 Łączna liczba godzin 722 661 900 902

Wydatki związane z realizacją projektów edukacyjnych w ramach programów europejskich w zł. Nazwa jednostki Rok szkolny 2010/2011 2011/2012 2012/2013 2013/2014 Ogółem ZS Cieszyn 195 639 197 531 6 616 363 400 763 186 ZSEG Cieszyn - 10 540 301 330 245 715 557 585 ZSGH Wisła 208 655 168 379 27 048 101 548 505 630 ZSB Cieszyn 120 626 105 431 48 288-274 345 CKP Bażanowice 120 687 105 393 - - 226 080 ZSTiO Skoczów - - 225 906-225 906 ZSR Międzyświeć - - - 171 294 171 294 ZST Cieszyn 25 145 45 296 31 258 30 510 132 209 ZPSWR Cieszyn - 30 000-63 649 93 649 II LO Cieszyn - 28 350 54 907-83 257 ZSO Wisła - - 52 466 26 978 79 444 I LO Cieszyn - - - - 0 ZSP Ustroń - - - - 0 ZSP Istebna - - - - 0 Suma końcowa 670 752 690 920 747 819 1 003 094 3 112 585

Wykorzystanie miejsc noclegowych w SSM Granit w Wiśle Malince w okresie wrzesień 2011r. sierpień 2014r. 2011/2012 2012/2013 2013/2014 % wykorzystania miejsc 33,55% 29,75% 30,06% Liczba udzielonych noclegów 6744 5961 6583

kwota remontu 1400000 1200000 Wykorzystanie miejsc prowadzonych przez Powiat Cieszyński w szkolnych schroniskach młodzieżowych Wydatki na remonty ze środków budżetowych w szkołach i placówkach oświatowych I II III IV 1000000 800000 600000 400000 200000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 do 30.IX kwota remontu 319808 274000 340693 366427 292172 242195 309105 479991 742168 1157344 855445 1289650 888885 767672 92281

Kwota inwestycji 9000000 Wykorzystanie miejsc prowadzonych przez Powiat Cieszyński w szkolnych schroniskach młodzieżowych Wydatki na inwestycje i zakupy inwestycyjne w szkołach i placówkach oświatowych 8000000 I II III IV 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 do 30.IX kwota inwestycji 508256 1199801 1074569 784279 2912773 1176846 1537059 3107892 4525071 4117213 2536085 5505724 930934 8961967 4137806

Liczba uczniów Demografia w powiecie cieszyńskim 2003r. 2029r. 2700 2500 2300 2100 1900 1700 1500 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r. 2018 r. 2019 r. 2020 r. 2021 r. 2022 r. 2023 r. 2024 r. 2025 r. 2026 r. 2027 r. 2028 r. 2029 r. (1987 r.) (1988 r.) (1989 r.) (1990 r.) (1991 r.) (1992 r.) (1993 r.) (1994 r.) (1995 r.) (1996 r.) (1997 r.) (1998 r.) (1999 r.) (2000 r.) (2001 r.) (2002 r.) (2003 r.) (2004 r.) (2005 r.) (2006 r.) (2007 r.) (2008 r.) (2009 r.) (2010 r.) (2011 r.) (2012 r.) (2013 r.) Prognozowany rok rozpoczęcia nauki w szkołach ponadgimnazjalnych (wg roczników).

Ilość miejsc Porównanie demografii i naboru w latach szkolnych 2011/2012, 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015 2500 2000 1500 1000 500 0 2011/2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015 demografia 2112 2001 1957 1850 nabór 1813 1522 1546 1459 0 0,26% 85,84% 76,06% 79,00% 78,86%

Ilość uczniów Porównanie naboru do poszczególnych typów szkół w latach szkolnych 2011/2012, 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015 700 600 500 400 300 200 100 0 Liceum Technikum Zasadnicza szkoła Liceum ogólnokształcące zawodowa profilowane Nabór 2011/2012 667 608 509 29 Nabór 2012/2013 562 548 412 0 Nabór 2013/2014 468 643 435 0 Nabór 2014/2015 491 605 363 0.

Liczba uczniów i oddziałów w szkołach ponadgimnazjalnych dla młodzieży w roku szkolnym 2013/2014 oraz 2014/2015 L 2013/2014 2014/2015 Różnica Lp. Nazwa szkoły uczniów oddziałów uczniów oddziałów uczniów oddziałów 1. I LO Cieszyn 531 21 521 20-10 -1 2. II LO Cieszyn 548 21 522 19-26 -2 3. ZSO Wisła 193 7 170 6-23 -1 4. ZSTiO Skoczów 553 21 504 19-49 -2 5. ZS Cieszyn 476 19 480 18 +4-1 6. ZSB Cieszyn 421 18 370 15-51 -3 7. ZST Cieszyn 501 20 486 19-15 -1 8. ZSEG Cieszyn 867 34 809 32-58 -2 9. ZSR Międzyświeć 196 9 173 7-23 -2 10. ZSGH Wisła 327 13 318 12-9 -1 11. ZSP Ustroń 230 8 234 7 +4-1 12. ZSP Istebna 167 6 185 6 +18 0 13. ZPSWR Cieszyn 177 34 221 43 +44 +9 Razem 5188 197 / 231 4993 180 / 223-195/-151-17 / -8

Zatrudnienie nauczycieli w jednostkach oświatowych. Liczba nauczycieli pełnozatrudnionych (w osobach) 2010/2011 2011/2012 2012/2013 2013/2014 2014/2015 503 490 472 451 445 Liczba etatów z godzin ponadwymiarowych 112,31 105,86 103,22 95,53 97,28 Liczba etatów nauczycieli niepełnozatrudnionych Liczba etatów przeliczeniowych ogółem Miesięczny koszt wynagrodzeń nauczycieli wraz z pochodnymi 105,54 120,26 103,11 100,61 100,08 720,85 716,13 678,33 647,14 642,37 2 694 154 2 852 180 2 890 593 2 833 423 2 798 252

Liczba uczniów Porównanie naboru uczniów w I klasach szkół publicznych i niepublicznych. 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Szkoły publiczne Szkoły niepubliczne Nabór 2011/2012 1813 78 Nabór 2012/2013 1522 177 Nabór 2013/2014 1546 130 Nabór 2014/2015 1459 153

Liczba uczniów Liczba uczniów w I klasach szkół niepublicznych w poszczególnych typach szkół 120 100 80 60 40 20 0 Liceum Ogólnokształcące Technikum Zasadnicza Szkoła Zawodowa 2011/2012 64 0 14 2012/2013 102 62 13 2013/2014 82 35 13 2014/2015 52 84 17

Liczba uczniów Liczba uczniów gimnazjum z terenu powiatu cieszyńskiego zakwalifikowanych w naborze 2012/2013, 2013/2014 i 2014/2015 do szkół poza powiatem w poszczególnych typach szkół * 140 120 100 80 60 40 20 0 Technikum Liceum Zasadnicza Szkoła Ogólnokształcące Zawodowa Nabór 2012/2013 122 89 27 Nabór 2013/2014 112 68 21 Nabór 2014/2015 42 34 21 * Dane otrzymywane od Firmy Vulcan od roku 2012.

Zawody w technikach wybierane przez uczniów gimnazjum z terenu powiatu cieszyńskiego zakwalifikowanych w naborze 2014/2015 poza powiatem Technik technologii odzieży; Technik geodeta; 1 1 Technik weterynarii; 1 Fototechnik; 1 Technik mechatronik; 6 Technik mechanik lotniczy; 1 Technik ekonomista; 1 Technik pojazdów samochodowych; 2 Technik cyfrowych procesów graficznych; 2 Technik logistyk; 6 Technik żywienia i usług gastronomicznych; 2 Technik analityk; 2 Technik górnictwa podziemnego; 2 Technik elektryk ; 6 Technik organizacji reklamy; 3 Technik hotelarstwa; 5

Zawody w zasadniczych szkołach zawodowych wybierane przez uczniów gimnazjum z terenu powiatu cieszyńskiego zakwalifikowanych w naborze 2014/2015 poza powiatem Monter zabudowy i robót wyk. w budown.; 1 Murarz-tynkarz; 1 Ślusarz; 4 Operator obrabiarek skrawających; 2 Mechanik pojazdów samochodowych; 2 Górnik eksplotacji podziemnej; 3 Elektryk; 2 Kucharz; 3 Wielozawodowa; 3.

Projekt Mam zawód mam pracę w regionie 1. Projekt realizowany w okresie od 1 kwietnia 2011r. - 28 lutego 2015r. 2. Wartość projektu: 2 897 313 zł, w tym: kwota dofinansowania: 2 486 013 zł; wkład własny pieniężny: 79 346 zł; wkład niepieniężny: 331 954 zł. 3. W projekcie dotychczas uczestniczyło: 818 uczniów. 4. Z realizowanych form wsparcia dotychczas skorzystało: 808 uczniów - z doradztwa grupowego; 708 uczniów - z doradztwa indywidualnego; 141 uczniów z zajęć dodatkowych i dydaktyczno-wyrównawczych; 172 uczniów - uczestniczyło w stażach; 264 uczniów - brało udział w wizytach studyjnych u pracodawców; 615 uczniów ukończyło różnego rodzaju kursy; 17 szkół i placówek otrzymało materiały dydaktyczne na łączną kwotę 152 907 zł; Zakupiono 6 pracowni: 3 pracownie komputerowe, pracownię architektury krajobrazu, pracownię mechatroniczną oraz mechaniczną za łączną kwotę 347 635 zł.

Rodzaje kursów dla uczniów Lp. Nazwa kursu Liczba uczest ników 1 PRAWO JAZDY kat. B edycja I 11 2. PRAWO JAZDY kat. B edycja II 139 3. OPERATOR KOPARKO-ŁADOWARKI edycja I 4 4. OPERATOR KOPARKO-ŁADOWARKI edycja II 18 5. BARMAŃSKI 1 STOPNIA 41 6. BARMAŃSKI 1 STOPNIA edycja II 29 7. SOMELIERSKI 6 8. BARISTYCZNY LATTE ART. 22 9. BARISTYCZNY LATTE ART. edycja II 33 10. KELNERSKI 9 11. KELNERSKI edycja II 17 12. CARVING 4 13. KIEROWCY WÓZKA JEZDNIOWEGO 11 14. KIEROWCY WÓZKA JEZDNIOWEGO edycja II 18 15. SPAWANIE METODĄ MAG 135 edycja I 25 16. SPAWANIE METODĄ MAG 135 edycja II 58 17. PRAWO JAZDY KAT. C 9 18. OBSŁUGA KAS FISKALNYCH, TERMINALI PŁATNICZYCH I SPRZEDAŻ INTERNETOWA 8 Lp. 19. Nazwa kursu OBSŁUGA KAS FISKALNYCH, TERMINALI PŁATNICZYCH I SPRZEDAŻ INTERNETOWA edycja II Liczba uczest ników 20. WIZAŻ edycja I 8 21. WIZAŻ edycja II 10 22. PODSTAWY BUKIECIARSTWA 10 23. PODSTAWY BUKIECIARSTWA 5 24. GRAFIKA KOMPUTEROWA edycja I 12 25. GRAFIKA KOMPUTEROWA edycja II 16 26. AUTOCAD edycja I 8 27. AUTOCAD edycja II 19 28. ANIMACJA CZASU WOLNEGO 2 29. STYLIZACJA I PROJEKTOWANIE UBRAŃ 4 30. UPRAWNIENIA KWALIFIKACYJNE SEP edycja I 14 31. UPRAWNIENIA KWALIFIKACYJNE SEP edycja II 11 32. ADMINISTRACJA SYSTEMEM LINUX edycja I 7 33. ADMINISTRACJA SYSTEMEM LINUX edycja II 10 34. PODSTAWY CCNA 12 35. WIZUALIZACJA I ANIMACJA 3D 13 36. RACHUNKOWOŚĆ PODATKOWA 8 6

Pilotażowy projekt Innowacyjny system wspomagania szkół w powiecie cieszyńskim 1. Projekt realizowany w okresie od 1 września 2013r. 31 lipca 2015r. 2. Wartość projektu: 1 476 086,40 zł - finansowany w całości ze środków zewnętrznych, czyli bez wkładu własnego. 3. W projekcie uczestniczy 851 osób z 31 szkół i przedszkoli. 4. Formy wsparcia: 751 nauczycieli ukończyło różnego rodzaju szkolenia; wdrożono 31 rocznych planów wspomagania; utworzono 4 sieci współpracy i samokształcenia, w których bierze udział 91 nauczycieli.

Dydaktyka: Podsumowanie 1. W latach 2010/2011 2013/2014 we wszystkich szkołach liczba uczniów i oddziałów zmniejszyła się : uczniów o 1123 osoby (z 5895 do 4772) oddziałów o 54 (z 234 do 180) ZPSWR w Cieszynie zwiększyła się liczba uczniów i oddziałów: uczniów o 29 osób (z137 do 166) oddziałów o 10 więcej (z 23 do 33) 2. Egzamin maturalny wyniki po sesji wiosennej w szkołach dla młodzieży i dorosłych. Rok Liczba osób, którzy egzamin dojrzałości zdawali zdali % nie zdali % Miejsce w woj. śląskim 100% zdawalność egzaminu maturalnego w szkołach 2011 1403 1169 83,32 234 16,68 II -------------------------- 2012 1528 1297 84,88 231 15,12 VI I LO Cieszyn 2013 1314 1141 86,83 173 13,17 III I LO Cieszyn 2014 1272 986 77,52 286 22,48 II I LO Cieszyn

Egzamin maturalny w szkołach dla młodzieży i dorosłych Powiatu Cieszyńskiego - wyniki po sesji wiosennej Rok Liczba osób, którzy egzamin dojrzałości zdawali zdali % nie zdali % 100% zdawalność egzaminu maturalnego w szkołach 2011 1257 1088 86,56 169 13,44 ------------------------ 2012 1329 1176 88,49 153 11,51 I LO w Cieszynie 2013 1174 1059 90,20 115 9,80 I LO w Cieszynie 2014 1127 917 81,37 210 18,63 I LO w Cieszynie wyniki po sesji poprawkowej sesji poprawkowej po Rok Liczba osób, którzy egzamin dojrzałości zdawali zdali % nie zdali % 100% zdawalność egzaminu maturalnego w szkołach 2011 1257 1175 93,48 82 6,52 2012 1329 1180 88,79 149 11,21 2013 1174 1120 95,40 54 4,60 2014 1127 1036 91,93 91 8,07 I LO w Cieszynie II LO w Cieszynie Technikum ZS w Cieszynie I LO w Cieszynie Technikum ZS w Cieszynie I LO w Cieszynie II LO w Cieszynie I LO w Cieszynie II LO w Cieszynie ZSO w Wiśle

3. Osiągnięcia uczniów w latach 2010/2011 2013/2014: z egzaminu maturalnego zwolnionych zostało 7 laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych; z egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe zwolnionych zostało 16 uczniów. 4. Nauczanie indywidualne w latach 2010/2011 2013/2014: liczba osób, którym przyznano nauczanie indywidualne wahała się w przedziale od 49 do 62 uczniów i miała tendencję wzrostową; liczba osób, którym przyznano godziny rewalidacji indywidualnej wahała się od 55 do 65 uczniów i również miała tendencję wzrostową; tygodniowa liczba godzin nauczania indywidualnego wzrosła z 612 do 772 godzin; tygodniowa liczba godzin rewalidacji indywidualnej wzrosła z 110 do 130 godzin; łączna tygodniowa liczba godzin nauczania indywidualnego i rewalidacji indywidualnej wzrosła o 180 godzin z 722 godz. do 902 godz. w tygodniu. 5. Kadry w latach 2010/2011 2014/2015: liczba etatów przeliczeniowych nauczycieli zmniejszyła się o 78,48 (było 720,85 etatów jest 642,37) przeprowadzono 23 postępowania konkursowe na dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych oraz placówek oświatowych, w wyniku których powołano 8 nowych osób na stanowisko dyrektora oraz 13 osobom ponownie powierzono funkcję dyrektora na 5 lat. Dwukrotnie konkursy nie zostały rozstrzygnięte.

6. Finanse w latach 2011 2014: środki pozabudżetowe pozyskało 11 szkół, które wyniosły łącznie 3 113 tys. zł; na remonty przeznaczono kwotę 3 038 tys. zł; na zadania inwestycyjne wydano 19 536 tys. zł; największe inwestycje to termomodernizacje w: ZSR w Międzyświeciu, ZST w Cieszynie i ZPSWR w Cieszynie, ponadto: elewacja i dach w ZSZ w Skoczowie, dach i osuszenie przyziemia w II LO w Cieszynie, dokończenie elewacji ZSEG w Cieszynie, wymiana okien w I LO w Cieszynie. 7. Zmiany organizacyjne w latach 2010/2011 2013/2014 1-09-2011r. powołano Ośrodek Rewalidacyjno -Wychowawczy w Cieszynie; 1-09-2011r. powstał Zespół Placówek Szkolno Wychowawczo Rewalidacyjnych z połączenia Specjalnego Ośrodka Szkolno Wychowawczego z Ośrodkiem Rewalidacyjno Wychowawczym w Cieszynie; 28-02-2012r. decyzją Śląskiego Kuratora Oświaty Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Cieszynie została Poradnią Specjalistyczną; 31-10-2012r. zlikwidowano Szkolne Schronisko Młodzieżowe w Istebnej; 1-09-2012r. powstał Zespół Poradni Psychologiczno Pedagogicznych w Cieszynie z połączenia Poradni Psychologiczno Pedagogicznej w Cieszynie z Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną w Skoczowie; 1-09-2013r. powstał Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących w Skoczowie z połączenia Zespołu Szkół Zawodowych w Skoczowie z Liceum Ogólnokształcącym w Skoczowie; 1-09-2014r. powołano Ośrodek Rewalidacyjno Wychowawczy w Istebnej wchodzący w skład Zespołu Placówek Szkolno Wychowawczo Rewalidacyjnych w Cieszynie.

W imieniu Zarządu, Przewodniczącego Rady Powiatu, Komisji Edukacji, Radnych Powiatu i Wydziału Edukacji wszystkim dyrektorom, nauczycielom, pracownikom administracji i obsługi należą się serdeczne podziękowania i wyrazy uznania za: osiągnięcia uczniów i plasowanie powiatu cieszyńskiego w ścisłej czołówce najlepszych szkół w woj. śląskim pod względem zdawalności egzaminów maturalnych; przygotowywanie uczniów do olimpiad przedmiotowych oraz różnego rodzaju konkursów; współpracę z wieloma szkołami europejskimi, organizowanie wyjazdów oraz praktyk zagranicznych dla młodzieży; pozyskiwanie sponsorów oraz znaczych środków pozabudżetowych; podnoszenie kwalifikacji i umiejętności zawodowych przez kadrę szkół i placówek oświatowych; organizowanie konkursów charytatywnych i zbiórek okazjonalnych dla potrzebujących; codziennie podejmowany trud, troskę o bazę i infrastrukturę swoich jednostek; dobrą współpracę z organem prowadzącym i realizowanie polityki oświatowej Powiatu, a na kolejne lata pracy życzymy Państwu: siły i wytrwałości do realizacji zadań, pokonywania pojawiających się trudności i problemów, dalszych osiągnięć, kolejnych sukcesów, radości, zadowolenia i satysfakcji z wykonywanej pracy, a zdaniem Jana Jakuba Rousseau Ciągłe i sumienne spełnianie obowiązków wymaga nie mniej wysiłku niż czyny bohaterskie.