MARTA KOZAK Odpowiedzialność karna pracodawcy za fałszowanie, podrabianie, niszczenie lub uszkadzanie list obecności pracownika W polskim ustawodawstwie zagadnienia karnej odpowiedzialności pracodawcy za przestępstwa popełnione wobec pracownika reguluje jedynie Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r. w rozdziale XXVIII Przestępstwa przeciwko osobom wykonującym pracę zarobkową. Kodeks pracy regulujący stosunki na linii pracodawca pracownik nie podejmuje kwestii karnych. Zjawisko fałszowania list obecności należy rozpatrywać w odniesieniu do przepisów regulujących kwestię dokumentacji pracowniczej. W prawdzie w polskim ustawodawstwie nie istnieje obowiązek odnotowywania obecności w pracy za pomocą list obecności, niemniej jest to praktyka powszechnie stosowana, jako sposób ustalania czasu pracy w danym okresie rozliczeniowym oraz jako środek pomocniczy do sporządzania ewidencji czasu pracy pracownika do celów prawidłowego ustalenia jego wynagrodzenia i innych świadczeń związanych z pracą. Zazwyczaj spotyka się praktykę, której odzwierciedlenie zawiera się w regulaminach pracy, wprowadzania przez pracodawcę obowiązku codziennego rejestrowania czasu pracy przez pracownika za pomocą list obecności, zawierających najczęściej datę, podpis oraz godzinę rozpoczęcia i zakończenia pracy. Prawidłowa rejestracja czy też w dalszej konsekwencji ewidencja czasu pracy pracownika jest niezmiernie istotnym elementem w procesie ustalania prawa oraz wysokości wynagrodzenia. Lista obecności jako środek wiodący tego procesu wymaga zatem właściwych regulacji i rozwiązań prawnych. W sytuacji fałszowania, podrabiania, niszczenia lub uszkadzania listy obecności przez pracodawcę należy rozważyć możliwość zastosowania przepisów Kodeksu karnego z zakresu odpowiedzialności sprawcy za przestępstwo przeciwko wiarygodności dokumentów tj. z art. 276 Kto niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznym, ukrywa lub usuwa 72
Odpowiedzialność karna pracodawcy za fałszowanie (...) list obecności pracownika dokument, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 w powiązaniu z odpowiedzialnością sprawcy za przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową czyli art. 218: Kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przyjęcie tezy, iż lista obecności pracownika stanowi dokument w myśl wykładni legalnej kodeksu karnego, jest punktem wyjścia do ustalenia, iż fałszowanie, podrabianie, niszczenie lub uszkadzanie list obecności pracownika, stanowi przestępstwo karne. Przyjmując definicję legalną ustawodawcy zawartą w art. 115 14 k.k.: dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Zakwalifikowanie listy obecności jako przedmiotu, z którym związane jest określone prawo, bądź też który stanowi dowód prawa z uwagi na treść jaką zawiera wydaje się bezsporne. W prawdzie w orzecznictwie zauważa się, iż za dokument nie może być uznany przedmiot, który samoistnie nie stanowi dowodu prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne 1, jednakże przyjmując, iż standardowa, powszechnie stosowana lista obecności pracowników zawiera imię i nazwisko, datę i godziny pracy, a także własnoręczny podpis pracownika oraz pracodawcy celem ustalenia dokładnego czasu pracy w danej dobie pracowniczej, należy przyjąć, iż lista obecności stanowi dokument stwierdzający prawo do wynagrodzenia w rozumieniu prawa karnego w związku z normami prawa pacy. W myśl judykatury 2 : Zgodnie z definicją ustawową zawartą w przepisie art. 115 14 k.k., przedmioty, którym ustawa przypisuje walor dokumentu, podzielono na dwie grupy, którymi są: każdy przedmiot (zapis na komputerowym nośniku informacji, z którym związane jest określone prawo), 1 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1991 r. II KRN 302/91, OSP 1992/6 poz. 140. 2 Por. wyrok Sądu Najwyższego Izba Karna z dnia 15 października 2002 r. III KKN 90/2000 Jurysta 2003/6 str. 28 Prokuratura i Prawo dodatek 2003/4 poz. 2 Krakowskie Zeszyty Sądowe 2003/5 poz. 21. PROKURATOR 2(30)/2007 73
Marta Kozak każdy przedmiot (zapis na komputerowym nośniku informacji), który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Ta druga kategoria przedmiotów uzyskuje charakter dokumentu, gdy spełnia równocześnie dwa warunki: zawiera treść intelektualną i treść ta wyrażona najczęściej za pomocą pisma ma znaczenie prawne w tym rozumieniu, iż można z niej wyprowadzić określone uprawnienia, bądź obowiązki osoby fizycznej lub osoby prawnej. Dokumentem jest przedmiot, którego posiadanie lub użycie może rodzić skutki prawne zarówno w sferze prawa materialnego, jak i procesowego zachodzi domniemanie, iż nie tylko listy obecności sporządzone w formie pisemnej, ale także tzw. czytniki kart stanowią dokument stwierdzający prawo do wynagrodzenia za świadczenie pracy w określonym czasie. Stosunek pracy rodzi prawo pracownika do wynagrodzenia za wykonywanie pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Skoro elementem składowym stosunku pracy jest pozostawanie przez pracownika pod kierownictwem w czasie wyznaczonym przez pracodawcę, oznacza to w dalszej konsekwencji, iż dokumentacja związana z ewidencją czy rejestracją czasu pracy wyprowadza prawo pracownika do uprawnień wynikających ze stosunku pracy. Jeżeli zatem Kodeks pracy reguluje pojęcie czasu pracy jako czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy, zatem forma dokumentowania czasu przebywania w dyspozycji pracodawcy w postaci oryginalnej listy obecności stanowi dokument w myśl prawa karnego. Kluczowe znaczenie w tym zakresie wydaje się spełniać przepis określający, iż w szczególności, a więc można traktować o większej mocy zobowiązania, pracownik jest obowiązany przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy. Jak wskazuje judykatura udokumentowanie czasu pracy ma kluczowe znaczenie w przypadku uznania prawa do wynagrodzenia. Takie zdanie podziela Sąd Najwyższy Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z dnia 16 listopada 2000 r. I PKN 80/2000 3, przyjmując, iż: Kierownik jednostki organizacyjnej zobowiązany do prowa- 3 OSNAPiUS 2002/11 poz. 264, Monitor Prawniczy 2002/15 str. 706. 74
Odpowiedzialność karna pracodawcy za fałszowanie (...) list obecności pracownika dzenia dokumentacji dotyczącej czasu pracy własnego i podległych mu pracowników, nie może, dochodząc wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych i w wolne soboty, wywodzić korzystnych dla siebie skutków, powołując się na brak takiej dokumentacji. Powyższe orzeczenie jednoznacznie wskazuje, iż dokumentacja czasu pracy ma kluczowe i bezsporne znaczenie przy ustalaniu prawa do wynagrodzenia. Nie ma tutaj znaczenia czy przedmiotem dochodzenia jest praca w godzinach nadliczbowych, w wolne soboty czy w ustawowym czasie pracy wynikających z umowy o pracę za wynagrodzenie zasadnicze. Linia orzecznictwa jednoznacznie wskazuje, iż naruszenie norm czasu pracy może stanowić podstawę do odpowiedzialności pracowniczej skutkującej rozwiązanie umowy o pracę. W wyroku Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi I P 316/78 4, postawiono tezę, iż Samowolne niezgłoszenie się pracownika do pracy z uwagi na załatwianie spraw osobistych, bez uzyskania zgody ze strony kierownika zakładu pracy, jest kwalifikowane jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i w dalszej kolejności W kolizji z obowiązkiem przestrzegania ustalonego czasu pracy pozostaje stawienie się do pracy pracownika w stanie nietrzeźwym, albowiem obowiązuje go stawienie się do pracy w stanie umożliwiającym prawidłowe wykonywanie powierzonych mu zadań. Przeciwwagę tego stanu rzeczy stanowi prawo pracownika do zakończenia pracy po przepracowaniu ustawowo określonej normy dobowego czasu pracy. Udokumentowanie wypełnienia obowiązków pracowniczych pod względem czasowym daje podstawy do opuszczenia stanowiska pracy. W taki sposób opowiedział się Sąd Najwyższy Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 742/99 5, w tezie Obowiązkiem lekarza jest świadczenie pracy w godzinach wyznaczonych treścią umowy o pracę, a nie do czasu przyjęcia ostatniego pacjenta zapisanego na wizytę określonego dnia. Ranga jaką ustawodawca przypisał roli przestrzegania czasu pracy w dochodzeniu czy też przysługiwaniu pracownikowi prawa do wynagrodzenia, jednoznacznie wskazuje, iż w systematyce polskiego prawa pracy istnieje wysoka tendencja do nadania przedmiotom, nośnikom informacji zawierającym dane, z których wynika czas pracy świadczonej przez zindywidualizowanego pracownika rangi dokumentu w myśl kodeksu karnego. 4 Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1979/8-9 str. 103. 5 OSNAPiUS 2002/3 poz. 74, Monitor Prawniczy 2002/7 str. 321. PROKURATOR 2(30)/2007 75
Marta Kozak Przyjmując tezę, iż wprowadzony przez pracodawcę obowiązek dokumentowania czasu pracy za pomocą list obecności w taki sposób, że pracownik potwierdza własnoręcznym podpisem fakt wykonywania pracy w określonej datą, ze wskazaniem dnia, miesiąca i roku, dobie pracowniczej stanowi dokument w myśl kodeksu karnego, należy rozważyć możliwości karnej odpowiedzialności pracodawcy za przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów. W myśl art. 276 k.k. podlega karze sprawca czynu niszczenia, uszkadzania, czynienia bezużytecznym, ukrywania lub usuwania dokumentu, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać. W przypadku popełnienia przestępstwa przez pracodawcę przeciwko wiarygodności dokumentu jakim jest lista obecności pracownika z art. 276 k.k. nieodzowne jest ustalenie podmiotu uprawnionego do rozporządzania. W praktyce pracodawczej nie spotyka się dwu egzemplarzowych list pracowniczych. Zasadą jest lista obecności sporządzana w jednym egzemplarzu. Dokument, który zawiera informacje z których wynika określone prawo (w tym przypadku do wynagrodzenia), albo których treść stanowi dowód prawa (do wynagrodzenia), sporządzony w jednym egzemplarzu nie może zostać wyłączony z dysponowania podmiotu, o którego prawach stanowi. Zakładając, iż lista obecności stanowi współwłasność pracownika i pracodawcy, niszczenie, uszkadzanie, czynienie bezużytecznym, ukrywanie listy obecności przez pracodawcę wypełnia znamiona przestępstwa z art. 276 k.k. Skutkiem bowiem takiego postępowania jest pozbawienie środka dowodowego na okoliczność nabycia prawa do wynagrodzenia za wykonaną pracę. Należy bowiem przyjąć, iż przedmiotem czynu jest dokument, którym sprawca nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, a sytuacja taka może nastąpić wówczas gdy: 1) nie jest to dokument własny, 2) dokument stwierdza istnienie jakichkolwiek praw lub obowiązków nie tylko sprawcy lecz także innej osoby (innych osób), z tym jednak, iż jest to jedyny egzemplarz dokumentu. W wypadku, gdy każdy z uprawnionych posiada swój egzemplarz dokumentu, zachowanie określone w przepisie nie stanowi przestępstwa, 3) dokument został komuś powierzony na przechowanie, wyłączając prawo tej osoby do wyłącznego rozporządzania nim, 4) dokument został złożony organowi władzy publicznej. Brak bowiem możliwości przypisania liście obecności znamienia dokumentu w myśl Kodeksu karnego wyklucza możliwość pociągnięcia do odpowiedzial- 76
Odpowiedzialność karna pracodawcy za fałszowanie (...) list obecności pracownika ności pracodawcę, który dopuścił się czynu niszczenia, uszkadzania, czynienia bezużyteczna, ukrywania lub usuwania listy obecności. Taki pogląd potwierdza Sąd Najwyższy Izba Wojskowa w wyroku z dnia 29 sierpnia 2003 r., WA 38/ /2003 6, twierdząc Jeżeli dla oskarżonego dokument ze względu na jego treść nie stanowił dowodu prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne, to mógł on nim dowolnie dysponować, a zatem jego utrata (usunięcie) nie może powodować odpowiedzialności karnej. Taka przesłanka wyłączająca nie ma jednak zastosowania w przypadku list obecności, dokumentu stanowiącego dowód czasu pracy a tym samym dowód prawa do wynagrodzenia ze stosunku pracy. Czyn przestępczy z art. 276 k.k. może przyjąć postać niszczenia, uszkadzania, czynienia bezużytecznym, ukrywania lub usuwania dokumentu. O ile czyn niszczenia nie budzi większych wątpliwości, iż polega na zupełnym pozbawieniu przedmiotu oddziaływania jego pierwotnych właściwości przeznaczeniowych, podobnie jak jego łagodniejsza wersja w postaci uszkadzania, której to czynności możemy przyznać znamiona działania na przedmiot w taki sposób aby pozbawić go częściowo właściwości, do których był przeznaczony, o tyle czynienie bezużytecznym, ukrywanie lub usuwanie, w doktrynie stanowią zagadnienia problematyczne. Jak odniósł się Sąd Najwyższy Izba Karna w wyroku z dnia 9 sierpnia 2000 r., V KKN 208/2000 7, Zaprzeczenie posiadaniu dokumentu i przetrzymywanie go oraz niewydanie go, mimo żądania osobie uprawnionej, może stanowić ukrywanie dokumentu w rozumieniu art. 276 k.k. Sąd Najwyższy wskazał tu trzy formy jakie może przyjąć czynność ukrywania dokumentu przez sprawcę, nie mniej jednak ogólne określenie czynności ukrywania dokumentu polega na zachowaniu jego stanu na niepogorszonym, a pozbawieniu osoby uprawnionej świadomości jego lokalizacji. Pracownik, który nie wie, wbrew własnej woli, gdzie została zlokalizowana przez pracodawcę lista obecności kwalifikuje się do statusu osoby pokrzywdzonej z art. 276 k.k. Dopiero zaprzeczenie posiadania dokumentu, jego przetrzymywania oraz niewydania dokumentu stanowią formy kwalifikowane czynu ukrywania. Określenie znamion przestępstwa czynienia bezużytecznym dokumentu jakim jest lista obecności musi uwzględniać użytek jakiemu służy lista. Bezspornym jest, iż podstawowe przeznaczenie listy obecności to udokumento- 6 Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych 2003 poz. 1872. 7 OSNKW 2000/9-10 poz. 84, Biuletyn Sądu Najwyższego 2000/10 str. 18, OSP 2001/4 poz. 55, Prokuratura i Prawo dodatek 2001/3 poz. 6, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2000/11 poz. 8. PROKURATOR 2(30)/2007 77
Marta Kozak wanie, potwierdzenie czasu pracy danego pracownika w ściśle określonym dniu. Zachodzi pytanie, pozbawienie jakich danych czyni listę obecności bezużyteczną, czyli niemogącą dostarczyć informacji, który pracownik w danym dniu pracował przez określony wycinek czasu. Usuwanie dokumentu jest niemalże tożsame w skutkach z ukrywaniem dokumentu. Doktryna stoi na stanowisku, iż wieloznaczność wyrazu ukrywać sprawia, iż sama czynność nie obejmuje tylko przypadków umieszczenia danej rzeczy w miejscu niewidocznym ale także oznacza nieujawnienie rzeczy, uniedostępnienie dla danej osoby co w konsekwencji skutkuje, iż przedmiot postępowania staje się niedostępnym dla podmiotu uprawnionego. Podobne w skutkach jest działanie polegające na usunięciu dokumentu. W przypadku listy obecności może zachodzić sytuacja usunięcia sporządzonej listy obecności przez pracodawcę ze stałego miejsca jej przechowywania. Rzadko bowiem zdarza się, aby lista obecności przechowywana była w aktach pracowniczych. Może tutaj zaistnieć sytuacja usunięcia listy obecności z miejsca jej umownego przechowywania, jak również z siedziby pracodawcy. Zniszczenie, uszkodzenie, uczynienie bezużyteczną, ukrywanie lub usuwanie listy obecności przez pracodawcę daje możliwość dochodzenia zadośćuczynienia przez poszkodowanego pracownika na drodze karnego postępowania sądowego z art. 276 k.k. Ogólny charakter powyższych czynności wskazuje, że mają one jednak wyraz czynności dokuczliwych w relacjach pracodawca pracownik. Prowadzi to do powiązania odpowiedzialności sprawcy określonej w art. 276 k.k. oraz w art. 218 1 k.k. Przesłanką popełnienia czynu przestępczego z art. 218 1 jest złośliwe lub uporczywe naruszanie prawa pracownika wynikającego ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego przy wykonywaniu czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Jeżeli przyjmiemy tezę Sądu Apelacyjnego w Krakowie ustaloną w orzeczeniu z dnia 13 grudnia 2000 r., II AKz 289/2000 8, Pojęcie uporczywości zawiera zarówno wielokrotność uchylania się od wykonania powinności, jak i świadomość niweczenia tym możliwości osiągnięcia stanu założonego przez prawo, to można założyć, iż zniszczenie, uszkodzenie, uczynienie bezużyteczną, ukrywanie lub usuwanie listy obecności przez pracodawcę dokonywane jest celem uniemożliwienia osiągnięcia stanu założonego przez prawo jakim jest ustalenie prawa do wynagrodzenia za świadczenie pracy w określonym czasie. Analizując zakres czynności naruszania prawa pracownika w sposób złośliwy, 8 Krakowskie Zeszyty Sądowe 2000/12 poz. 28. 78
Odpowiedzialność karna pracodawcy za fałszowanie (...) list obecności pracownika należy przyjąć, iż jest to kwalifikowana forma przestępstwa. Złośliwe czyli niepożądane przez adresata, umyślne działanie na szkodę, mające na celu wywołanie złego doznania przez adresata, bądź też po prostu złe oddziaływanie na prawa podmiotu drugiego. Zachodzi zatem pytanie czy jakiekolwiek negatywne oddziaływanie na listę obecności pracodawcy celem pozbawienia jej pierwotnych właściwości czy to przez niszczenie, uszkodzenie, uczynienie bezużyteczną, ukrywanie, usuwanie wypełnia również znamiona przestępstwa złośliwego lub uporczywego naruszania praw pracownika wynikającego ze stosunku pracy. Jeżeli niszczenie listy obecności skutkuje błędnym lub fałszywym określeniem czasu pracy, czego konsekwencją jest nierzetelne ustalenie wysokości wynagrodzenia, następuje naruszenie prawa pracownika do wynagrodzenia wynikającego ze stosunku pracy. Nieco trudniejsze pozostaje ustalenie charakteru czynności niepożądanej naruszania praw pracownika wynikających ze stosunku pracy. Kluczowym jest rozstrzygnięcie czy zniszczenie listy obecności pracownika lub jakiekolwiek negatywne na nią oddziaływanie może zostać dokonane w sposób uporczywy lub złośliwy. Marta Kozak Doktorantka Wydziału Prawa Uniwersytetu Śląskiego PROKURATOR 2(30)/2007 79