POGLĄDY KOBIET I MĘŻCZYZN W RÓŻNYM WIEKU DOTYCZĄCE ETYCZNO-PRAWNYCH ZAGADNIEŃ ZAPŁODNIENIA IN VITRO

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 11 2014 POGLĄDY KOBIET I MĘŻCZYZN W RÓŻNYM WIEKU DOTYCZĄCE ETYCZNO-PRAWNYCH ZAGADNIEŃ ZAPŁODNIENIA IN VITRO OPINIONS OF MEN AND WOMEN OF DIFFERENT AGES CONCERNING THE LEGAL AND ETHICAL ISSUES ABOUT FERTILIZATION IN VITRO Paulina Gralak Halyna Tkachenko Natalia Kurhaluk Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: pinagra1989@wp.pl ABSTRACT The aim of our study was to assess the opinions of persons of different ages about the ethical and legal issues of reproductive technology in vitro. The obtained data were compared with the results of the reports of the Public Opinion Research Center from different years. The study was carried out in 2011-2013 with inhabitants of towns Słupsk, Bytów and villages Czarna Dąbrówka, Potęgowo (Pomeranian voivodeship). It has been used a survey method that used a questionnaire with questions arranged on the basis of already existing public sources (reports of the Public Opinion Research Center from 2009, 2010 and 2012). The study took over a group of 425 respondents, in the following age groups 18-24 years (160 persons), 25-34 years (81 persons), 35-44 years (80 persons) and more than 45 years aged (104 persons). In the conducted survey, respondents were asked to give its opinion on the relation to fertilization in vitro. Questions to which respondents answers were related to opinion about reproductive technology in vitro. In our study, fertilization in vitro is mostly supported by our respondents. The results of our analysis confirmed that the best solution in a situation where a marriage cannot have children in a natural manner is adoption. The opinion of our respondents in this matter is independent of age and education. Age and education in almost have no influence on the respondents opinions about the ethical and legal issues of fertilization in vitro. 37

Słowa kluczowe: zapłodnienie in vitro, moralność, opinia Key words: fertilization in vitro, morality, opinion WPROWADZENIE Medycyna rozrodu jest jedną z najszybciej rozwijających się dziedzin samej medycyny. Jej rozwój wiąże się z narastającą liczbą zaburzeń zdrowia prokreacyjnego. Do takich problemów należy zaliczyć również niepłodność, z którą mierzy się ciągle medycyna XXI w. (Morgan 2001). Naprzeciw potrzebom niepłodnych par wychodzą naukowcy niosący realną pomoc w cierpieniu wynikającym z braku posiadania potomstwa, w formie technik sztucznego zapłodnienia (Mitchell 2002). Zapłodnienie wspomagane obejmuje każdą interwencję medyczną w zakresie prokreacji mającą na celu poczęcie nowego życia. Można wyróżnić terapie farmakologiczne, chirurgiczne i hormonalne oraz wszelkie inne działania, które wykluczają akt seksualny. Do innych działań zalicza się techniki in vivo oraz in vitro. Termin in vivo obejmuje sztuczną inseminację polegającą na zapłodnieniu komórki jajowej w łonie kobiety, zaś termin in vitro (z łac. w szkle) dotyczy zapłodnienia pozaustrojowego, które wiąże się z zapłodnieniem komórki jajowej poza organizmem kobiety (Kääriäinen i in. 2005). Edwards R.G. i Steptoe P.C. (Stany Zjednoczone) jako pierwsi dokonali zapłodnienia pozaustrojowego, wykorzystując ludzkie gamety, w wyniku czego 25 lipca 1978 r. urodziła się Louis Brown (Steptoe 1978). Metodę tę zaczęto stosować także w innych krajach. Dzięki niej w 1980 r. pierwsze dzieci urodziły się we Włoszech i w Austrii, w 1982 r. we Francji, a w 1987 r. w Polsce dziewczynka, w białostockim Instytucie, który był wówczas kierowany przez prof. Mariana Szmatowicza. Szacuje się, że od początku stosowania tej techniki u ludzi urodziło się około trzy miliony dzieci, które dobrze funkcjonują i mają własne potomstwo poczęte w naturalny sposób (Muszala 2007). Metoda zapłodnienia pozaustrojowego polega na doprowadzeniu do zapłodnienia komórki jajowej poza organizmem kobiety nasieniem dawcy, a następnie na wprowadzeniu zarodka do macicy (Bręborowicz 2007). Proces ten przebiega w czterech etapach. Są to: stymulacja jajników, pobranie odpowiedniej liczby komórek jajowych i nasienia, zapłodnienie komórek jajowych oraz transfer zapłodnionej komórki. Niewykorzystane zarodki są przechowywane w niskich temperaturach, w pojemnikach z ciekłym azotem. Proces ten nazywa się krioprezerwacją i pozwala na przetrzymywanie zarodków przez dłuższy czas w celu ich późniejszego wykorzystania (Marianowski 2010). Stosowanie zapłodnienia pozaustrojowego do leczenia niepłodności budzi wiele kontrowersji z etycznego punktu widzenia. Przez część społeczeństwa metoda ta jest uważana za wybawienie z problemu niepłodności, jednakże są też ludzie mający całkowicie odmienne zdanie na jej temat (Shreffler 2010). Negatywną postawę wobec in vitro przejawia Kościół katolicki, ponieważ technika ta umożliwia zapłodnienie z ominięciem aktu płciowego, a ponadto skutkuje wyprodukowaniem dużej liczby embrionów, z których większość ginie. Według Kościoła katolickiego życie rozpoczyna się od poczęcia, a embriony uznawane są za istoty ludzkie i należy uszano- 38

wać ich godność (Kongregacja Nauki Wiary Donum vitae). Przeciwnicy tej metody wymieniają negatywne skutki sztucznego zapłodnienia, które mogą dotyczyć zarówno matki, jak i dziecka. Spośród medycznych konsekwencji zapłodnienia pozaustrojowego należy wymienić częściej występujące poronienia niż po zapłodnieniu naturalnym, występowanie wad wrodzonych, a nawet skutków psychicznych u kobiety, która obarcza się podjętą przez siebie decyzją (Puzewicz-Barska i Tarasiewicz 2004). Temat dotyczący zapłodnienia in vitro jest ciągle poruszany przez różne środowiska. Politycy wciąż zwlekają z ustaleniem regulacji prawnych odnośnie do zapłodnienia pozaustrojowego, które obowiązywałyby w Polsce. Biorąc pod uwagę aktualność tego tematu, postanowiłyśmy przeanalizować opinie osób w różnym wieku, odmiennej płci, o różnym stopniu wykształcenia i pochodzących z różnych miejsc zamieszkania dotyczące etyczno-prawnych zagadnień zapłodnienia poza organizmem kobiety. Uzyskane dane porównaliśmy z wynikami raportów Centrum Badań Opinii Społecznej (CBOS 2009, 2010, 2012). MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADAŃ Badania zostały przeprowadzone w latach 2011-2013 wśród mieszkańców Słupska, Bytowa oraz gmin Potęgowo i Czarna Dąbrówka (województwo pomorskie), w następujących przedziałach wiekowych: 18-24 lat (160 respondentów), 25-34 lat (81 respondentów), 35-44 lat (80 respondentów), 45 lat i więcej (104 respondentów). W przeprowadzonym sondażu respondenci zostali poproszeni o wyrażenie swojej opinii na temat stosunku do zapłodnienia in vitro. Ankieta zawierała następujące pytania: 1. Czy Pana(i) zdaniem w sytuacji, kiedy małżeństwo nie może mieć dzieci, powinno mieć możliwość dokonania zabiegu zapłodnienia poza organizmem kobiety, czy też nie powinno? 2. Czy Pana(i) zdaniem w sytuacji, kiedy kobieta i mężczyzna żyjący w stałym związku, ale niebędący małżeństwem, nie mogą mieć dzieci, powinni mieć możliwość dokonania zabiegu zapłodnienia poza organizmem kobiety, czy też nie powinni? 3. Czy Pana(i) zdaniem w sytuacji, kiedy kobieta niemająca męża ani stałego partnera nie może mieć dzieci, powinna mieć możliwość dokonania zabiegu zapłodnienia poza organizmem kobiety, czy też nie powinna? 4. Jeśli małżeństwo pragnące potomstwa nie może mieć dzieci, to czy Pana(i) zdaniem lepszym wyjściem w tej sytuacji jest zapłodnienie in vitro czy adopcja? 5. Podczas zapłodnienia in vitro zapładnia się więcej niż jedno jajeczko pobrane od kobiety. Powstaje w ten sposób kilka zarodków. Część z nich zamraża się i ewentualnie wykorzystuje w sytuacji, jeśli pierwsze z zapłodnionych jajeczek nie zagnieździło się w ciele (ciąża nie rozwinęła się) i zabieg trzeba powtarzać. Która z poniższych opinii jest Panu(i) bliższa jestem przeciwny(a) lub nie jestem przeciwny(a) tworzeniu dodatkowych zarodków, bo nie wiadomo, czy kiedykolwiek zostaną one przeniesione do organizmu kobiety i będą miały szansę się rozwinąć? 6. Czy wie Pan(i), jaki jest stosunek Kościoła katolickiego do stosowania zapłodnienia in vitro? 7. Czy z Pana(i) punktu widzenia popełniają grzech, czy nie popełniają grzechu: a) lekarze wykonujący zabiegi zapłodnienia in vitro; b) kobiety poddające się zabiegowi zapłodnienia in vitro; c) politycy uchwalający prawo dopuszczające zapłodnienie in vitro; d) osoby popierają- 39

ce prawo dopuszczające zapłodnienie in vitro. 8. Czy zabiegi zapłodnienia pozaustrojowego dla małżeństw, które nie mogą mieć dzieci w inny sposób, powinny być, Pana(i) zdaniem: a) pełnopłatne; b) częściowo płatne; c) bezpłatne; d) trudno powiedzieć. Wyniki opracowaliśmy, używając dwóch programów Microsoft Excel 2013 i STA- TISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). W każdej ankiecie obliczyliśmy do każdego pytania udział procentowy danej grupy odnośnie do odpowiedzi występujących przy pytaniach. Odpowiedzi respondentów zostały przeanalizowane z uwzględnieniem wieku, płci, wykształcenia i miejsca zamieszkania. Do wykonania wykresów posłużyliśmy się programem Microsoft Excel 2013. Różnice pomiędzy liczebnością oczekiwaną a obserwowaną w opinii respondentów oceniono testem zgodności chi-kwadrat (χ 2 ). Siłę związku pomiędzy badanymi cechami przeanalizowano, używając współczynnika kontyngencji V Cramera (Zar 1999). WYNIKI BADAŃ Sztuczne zapłodnienie jest uznawane za metodę leczenia bezpłodności. Mimo że bezpłodność nie jest świadomym wyborem, to w wielu krajach bywa odbierana negatywnie, stosuje się nawet sankcje karne, a małżeństwa, które nie mają dzieci, są zobowiązane do płacenia wyższych podatków. Zjawisko bezpłodności występuje bardzo często w obecnych czasach i wykazuje tendencję do rozpowszechniania się wraz z rozwojem cywilizacji (Katolo 2010). Przełomem w podejściu do zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego okazała się Międzynarodowa Konferencja na Rzecz Ludności i Rozwoju, która odbyła się w Kairze w 1994 r. Opierając się na ustaleniach tej Konferencji, w państwach członkowskich ONZ rządy uzgodniły definicje zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego. Ustalono, że zdrowie reprodukcyjne to stan dobrostanu fizycznego, psychicznego oraz społecznego we wszystkich aspektach związanych z reprodukcją. Oznacza też, że ludzie mogą mieć bezpieczne i satysfakcjonujące życie seksualne, płodzić dzieci i w sposób swobodny decydować, kiedy, czy i ile chcą ich mieć. Pary powinny mieć zapewniony dostęp do informacji oraz możliwość korzystania z różnych metod planowania rodziny i z usług służby zdrowia gwarantującej kobiecie bezpieczną ciążę i poród, by mogła mieć zdrowe potomstwo (Platforma Działania IV Światowej Konferencji w sprawach Kobiet, Pekin 1995: 94 za: Nowicka i Solik 2003). Jak już wspomniano, w przeprowadzonym sondażu respondenci zostali poproszeni o wyrażenie swojej opinii odnośnie do zapłodnienia in vitro. Pierwsze z pytań naszej ankiety dotyczyło możliwości wykonywania zabiegu zapłodnienia pozaustrojowego przez pary małżeńskie, które nie mogą mieć dzieci poczętych w sposób naturalny. Procentowy udział różnych odpowiedzi na to pytanie przedstawiono na rycinie 1. Analiza ankiet wykazała, że 68% respondentów stwierdziło, iż bezdzietne małżeństwa powinny mieć możliwość skorzystania z zabiegu zapłodnienia in vitro, w tym 32% było bardziej zdecydowanych. Przeciwnikami takiego rozwiązania okazało się 24% respondentów, w tym 9% w sposób zdecydowany. Tylko 8% ankietowanych nie miało opinii na ten temat. 40

Nasze wyniki porównaliśmy z wynikami sondażu przeprowadzonego przez Centrum Badań Opinii Społecznej z 2012 r., według których 79% Polaków wyraziło taką samą opinię dotyczącą akceptacji metody sztucznego zapłodnienia in vitro jak nasi respondenci. W porównaniu z wynikami raportów z 2010 r. odsetek ten wzrósł o 6%. W roku 2010 tylko 5% ankietowanych nie miało opinii na ten temat (CBOS 2010, 2012). Ryc. 1. Procentowy udział respondentów z różną opinią na temat możliwości wykonywania zapłodnienia pozaustrojowego u bezdzietnego małżeństwa Fig. 1. Percentage of respondents opinion concerning how to perform the extracorporeal fertilization in a childless marriage Źródło: opracowanie własne W badaniach 35% kobiet w stosunku do 26% mężczyzn (ryc. 2A, B) było zdecydowanie za możliwością wykonywania zabiegu zapłodnienia in vitro u małżeństwa bezdzietnego. Więcej mężczyzn (10%) niż kobiet (6%) nie potrafiło wyrazić swojego zdania na omawiany temat. Przeważająca większość młodych osób między 18. a 24. rokiem życia (45% respondentów) stwierdziła, że małżeństwo bezdzietne powinno mieć możliwość dokonania zapłodnienia in vitro, aby móc mieć własne potomstwo (ryc. 2C). Najniższe poparcie dla omawianej metody wyraziły osoby po 45. roku życia, ponieważ 8% respondentów w tym wieku nie akceptowało jej stosowania u małżeństw, które nie mogą mieć dzieci w sposób naturalny. Na ryc. 2D zilustrowano procentowy udział różnych odpowiedzi na pierwsze pytanie w zależności od wykształcenia respondentów. Po zsumowaniu odpowiedzi: zdecydowanie tak i raczej tak nie stwierdzono wyraźnych różnic procentowych w opiniach wyrażonych przez grupy z różnym wykształceniem z wyjątkiem stosunkowo wysokiego odsetka studentów (82%), którzy uważali, że bezdzietne małżeństwa powinny mieć możliwość zapłodnienia in vitro, przy czym 63% studentów wybrało odpowiedź: zdecydowanie tak. 41

Różnice pomiędzy liczebnością oczekiwaną a obserwowaną okazały się istotne w zależności od wieku (χ 2 = 63,851; p = 0,000) i wykształcenia (χ 2 = 78,689; p = 0,000). Po obliczeniu współczynnika V Cramera, który sprawdza siłę zależności, okazało się, że występuje bardzo słaby związek między wiekiem (V = 0,220) oraz wykształceniem (V = 0,212) a wyborem opinii na temat możliwości wykonania zapłodnienia pozaustrojowego przez pary żyjące w małżeństwie. 2A 2B 42

2C 7 0 Czy Pana(i) zdaniem w sytuacji, kiedy małżeństwo nie może mieć dzieci, powinno mieć możliwość dokonania zabiegu zapłodnienia poza organizmem kobiety? 63 60 50 51 % respondentów 40 30 20 10 32 29 23 10 6 17 15 19 12 10 5 5 3 37 35 31 27 16 13 13 13 10 5 0 podstawowe średnie studenci wy ższe zawodowe zdecydowanie tak raczej tak raczej nie zdecydowanie nie trudno powiedzieć 2D 43

2E Ryc. 2. Udział procentowy odpowiedzi dotyczących możliwości wykonywania zapłodnienia pozaustrojowego u bezdzietnego małżeństwa w zależności od płci (kobiety A, mężczyźni B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) respondentów Fig. 2. The views of respondents according to gender (women A, men B), age (C), education (D) and the place of residence (E) according to the situation when the marriage cannot have children and should have the opportunity of the fertilization in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 Za możliwością wykonania zabiegu zapłodnienia pozaustrojowego przez pary żyjące w konkubinacie, które nie mogą mieć dzieci w sposób naturalny, opowiedziało się 55% respondentów (w tym 16% wyraziło opinię zdecydowanie tak ). Sprzeciw odnotowano u 36% respondentów, a 9% nie potrafiło wyrazić swojej opinii. Między naszymi wynikami a zsumowanymi odpowiedziami tak i raczej tak w raporcie CBOS z 2010 r. występuje tylko 5% różnicy udziału badanych popierających omawianą metodę wśród par żyjących w związkach nieformalnych (wynik CBOS z roku 2012 60%). Biorąc pod uwagę odpowiedzi niezsumowane w raporcie CBOS, widoczna jest różnica procentowa poszczególnych odpowiedzi, ponieważ aż 35% społeczeństwa polskiego uważa, że takie pary powinny mieć zdecydowanie możliwość wykonywania zabiegów, które mogłyby im pomóc w kwestii własnego potomstwa (prawie dwa razy wyższy wynik niż uzyskany przez nas). Opinie dotyczące możliwości wykonywania zabiegów zapłodnienia in vitro przez bezpłodne pary, które nie są małżeństwem, ale żyją w stałym związku, zależały od wieku ankietowanych (ryc. 4C). Nasze badania wykazały, że około dwie trzecie ankietowanych w wieku od 35 do 44 lat było pozytywnie nastawionych do takich działań. Połowa osób powyżej 45 lat była bardziej konserwatywna, wykazując sprzeciw, w tym tylko 10% zaznaczyło odpowiedź zdecydowanie nie. Natomiast 44

Ryc. 3. Procentowy udział opinii respondentów odnośnie do możliwości wykonania zapłodnienia pozaustrojowego przez pary żyjące w związku nieformalnym Fig. 3. Percentage of respondents opinion regarding the possibility of fertilization in vitro by pairs living in non-marital relationship Źródło: jak pod ryc. 1 13% niezdecydowanych ankietowanych wywodziło się z przedziału wiekowego między 35. a 44. rokiem życia, a w innych grupach wiekowych odpowiedź trudno powiedzieć zaznaczyło mniej osób. Pomimo iż tyle samo kobiet (39% respondentów) co mężczyzn (39% respondentów) uważało, że pary, które nie są w stałym związku, raczej powinny mieć możliwość wykonywania danego zabiegu, to za odpowiedzią: zdecydowanie tak opowiedziało się więcej kobiet (17% respondentów) niż mężczyzn (11% respondentów). Prawie taka sama liczba kobiet co mężczyzn nie potrafiła wyrazić opinii w tej sprawie. Nie stwierdzono znaczącej różnicy między opinią mieszkańców miast i wsi (ryc. 4E), bowiem zsumowane odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak stanowiły dla osób z miast 54% udziału, a dla mieszkańców wsi 53%. Brak zdecydowania występował częściej wśród osób mieszkających na wsi (15%) niż w mieście (7%). Większość respondentów z wykształceniem podstawowym (68% respondentów) stwierdziła, że pary, które żyją w związku konkubenckim, nie powinny mieć możliwości wykonywania zabiegów zapłodnienia pozaustrojowego, w tym 55% osób wyraziło w tej kwestii niepewność. Większość ankietowanych z wykształceniem wyższym niż podstawowe stwierdziła, że pary powinny mieć możliwość wykonywania zabiegów sztucznego zapłodnienia, a najwyższy odsetek popierających taką sytuację odnotowano wśród studentów (66% respondentów), przy czym 32% z nich wyraziło swoją opinię w sposób zdecydowany. Różnice między liczebnością oczekiwaną a obserwowaną okazały się istotne w zależności od wieku (χ 2 = 39,68; p = 0,000), wykształcenia (χ 2 = 58,77; p = 0,000) oraz miejsca zamieszkania (χ 2 = 11,87; p = 0,018). Po sprawdzeniu siły zależności okaza- 45

ło się, że istnieje bardzo mała zależność między wiekiem (V = 0,174), wykształceniem (V = 0,184) oraz miejscem zamieszkania (V = 0,164) a zdaniem respondentów na temat możliwości wykonania zabiegów sztucznego zapłodnienia przez pary niebędące w związku formalnym. 4A 4B 46

4C 4D 47

4E Ryc. 4. Procentowy udział opinii respondentów odnośnie do możliwości wykonywania zapłodnienia pozaustrojowego przez pary żyjące w nieformalnym związku w zależności od płci (kobiety A, mężczyźni B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 4. The views of respondents according to gender (women A, men B), age (C), education (D) and the place of residence (E) according to the situation when a woman and a man living in a stable relationship, but not being married and not likely to have children, should be able to fertilization in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 Analizę odpowiedzi na kolejne pytanie, dotyczące opinii na temat możliwości wykonywania zabiegów zapłodnienia pozaustrojowego przez kobietę, która nie ma stałego partnera, przedstawiono na ryc. 5. Nieco ponad połowa ankietowanych wyraziła sprzeciw wobec takiego rozwiązania problemu, co może się wiązać z przeświadczeniem, że samotna kobieta nie będzie mogła zapewnić utworzenia rodzinnego grona dla swojego potomstwa. Jednakże 38% respondentów uważało, że samotna kobieta powinna mieć możliwość wykonania zabiegu zapłodnienia pozaustrojowego. Wśród Polaków zgodę na zapłodnienie pozaustrojowe wyraża coraz więcej osób, pomimo że wciąż wiele kontrowersji budzi kwestia dostępności zabiegów zapłodnienia in vitro dla kobiet samotnych pragnących mieć własne potomstwo. Tendencję wzrostową można zauważyć, analizując wyniki sondażu CBOS z lat 2009-2012, kiedy udział procentowy poparcia wynosił odpowiednio 39% w 2009 r., 43% w 2010 r. i 48% w 2012 r. (CBOS 2009, 2010, 2012). 48

Ryc. 5. Procentowy udział opinii respondentów na temat możliwości wykonania zapłodnienia pozaustrojowego przez samotne kobiety Fig. 5. Percentage of respondents opinion about the possibility to fertilization in vitro by single women Źródło: jak pod ryc. 1 Stosunek respondentów do stosowania zapłodnienia in vitro przez samotne kobiety był zróżnicowany w zależności od wieku (ryc. 6C). Zastrzeżenia wobec takiego rozwiązania wykazały przede wszystkim osoby powyżej 45. roku życia (66%), w tym ponad połowa zaznaczyła odpowiedź raczej nie. Większe poparcie dla stosowania metody in vitro wyraziła młodzież do 24 lat (51% respondentów). Dla części osób z tej ostatniej grupy wiekowej nie miało znaczenia to, czy zabiegowi chciałaby się poddać kobieta będąca w związku małżeńskim, w związku nieformalnym czy kobieta samotna. Wśród ogółu respondentów najwyższy procent niepewności stwierdzono w odniesieniu do kobiet samotnych, niemających stałego partnera. Stanowisko wobec stosowania zapłodnienia in vitro było odmienne wśród kobiet i mężczyzn. Na ryc. 6A i 6B wyraźnie widać, że więcej ankietowanych mężczyzn (50%) niż kobiet (41%) opowiadało się za tym, aby kobiety samotne miały możliwość poddawania się zabiegom sztucznego zapłodnienia (zsumowanie odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak ). Ryc. 6D przedstawia procentowy udział opinii respondentów odnośnie do stosowania zapłodnienia in vitro przez samotną kobietę w zależności od wykształcenia ankietowanych. Wśród przeciwników stosowania omawianego zabiegu zdecydowanie przeważały osoby z wykształceniem podstawowym (75% respondentów) i średnim (57%). Całkowicie odmienne zdanie wyraziła większość studentów (57% respondentów), która należała do zwolenników omawianej metody, nawet jeśli dotyczyła ona samotnej kobiety. Statystycznie istotne różnice między liczebnością oczekiwaną a obserwowaną występowały w zależności od wieku (χ 2 = 38,99; p = 0,000) i wykształcenia (χ 2 = 43,09; 49

p = 0,000). Jednak wiek (V = 0,172) i wykształcenie (V = 0,156) miały słaby wpływ na opinię osób ankietowanych odnośnie do wykonywania zabiegów zapłodnienia in vitro przez samotną kobietę. 6A 6B 50

6C 6D 51

6E Ryc. 6. Procentowy udział opinii na temat możliwości wykonywania zapłodnienia pozaustrojowego przez samotne kobiety w zależności od płci (kobiety A, mężczyźni B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) respondentów Fig. 6. The views of respondents according to gender (women A, men B), age (C), education (D) and the place of residence (E) according to the situation when single women who can t have a child should have an opportunity of fertilization in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 Technikami wspomaganego rozrodu są metody terapeutyczne, których celem jest uzyskanie ciąży, pomijając jeden lub kilka etapów naturalnego zapłodnienia, jak wprowadzenie nasienia do pochwy, transport plemników do komórki jajowej, jej dojrzewanie i przechodzenie plemników przez jej osłonkę, a także zagnieżdżenie się zapłodnionej komórki w macicy. Wskazaniami do stosowania metody in vitro są problemy z poczęciem dziecka. Ze strony kobiety mogą to być: brak lub niedrożność jajowodów, zaburzenie funkcji jajników, endometrioza, przedwczesne wystąpienie menopauzy, zaburzenia hormonalne w miesiączce, co uniemożliwia dojrzewanie komórki jajowej, zrosty w macicy, zespół policystycznych jajników. Ze strony mężczyzny powodem do zaburzenia rozrodu mogą być: uszkodzenia jąder, co powoduje brak lub złą produkcję plemników, niska ruchliwość plemników, sperma zawierająca ponad 30% nieprawidłowych plemników (mała ich liczba, ruchliwość i nieprawidłowa budowa), brak plemników w spermie, brak nasienia. Według WHO sztuczne zapłodnienie jest możliwe wtedy, kiedy w jednym mililitrze nasienia jest minimum 10 mln plemników. Jeżeli ta wartość jest niższa, to mężczyznę uznaje się za bezpłodnego (invitro.net.pl). 52

Metoda zapłodnienia pozaustrojowego polega na doprowadzeniu do zapłodnienia komórki jajowej w szkle przez nasienie dawcy, a następnie wprowadzenie zapłodnionej komórki do macicy (Bręborowicz 2007). Wyróżnia się cztery etapy tego zabiegu: stymulacja jajników, pobranie komórek jajowych i nasienia, zapłodnienie pozaustrojowe i umieszczenie zygoty w macicy. W pierwszym etapie stymuluje się jajniki hormonalnie do powstania większej liczby pęcherzyków Graafa, by doszło do produkcji większej liczby komórek jajowych w cyklu miesiączkowym. Najczęściej stosuje się od początku do czternastego dnia cyklu zastrzyki zawierające agonistę gonadoliberyny. Gdy pęcherzyki osiągną odpowiednią średnicę, podaje się gonadotropinę kosmówkową. Około dwie doby od podania tego hormonu następuje owulacja i przed pęknięciem pęcherzyków pobiera się komórki jajowe metodą punkcji. Po pobraniu podawany jest progesteron, by śluzówka macicy była gotowa przyjąć zarodek. W tym czasie mężczyzna oddaje nasienie po kilku dniach abstynencji seksualnej. Gamety męskie i żeńskie przygotowuje się, aby połączyć je w trzecim etapie. Komórki jajowe są izolowane od innych komórek, a nasienie poddaje się selekcji w celu wybrania najruchliwszych plemników. Podstawka z komórkami jajowymi i plemnikami umieszczana jest w inkubatorze w temperaturze 37 C, przy 5% zawartości dwutlenku węgla i odpowiedniej wilgotności. Po około 20 godzinach dochodzi do samoistnego zapłodnienia. Zygoty dzielą się i po kilku dniach zostają umieszczone w macicy (ostatni etap). Zawiesinę zarodków przenosi się do jajowodu albo macicy cewnikiem. Kobieta otrzymuje progesteron, aby ułatwić zagnieżdżanie zarodków (Katolo 2010). Wśród metod in vitro można wyróżnić metody wewnątrzjajowodowego przeniesienia zygoty oraz wewnątrzjajowodowego przeniesienia embrionu (Katolo 2010). Zapłodnienie pozaustrojowe nie jest jedynym wyjściem z sytuacji, w której człowiek pragnie mieć potomstwo. Analiza naszych wyników wykazała, że aż 62% ankietowanych uważało, że najlepszym rozwiązaniem w przypadku bezpłodności jest adopcja (ryc. 7A). Za adopcją optowały głównie osoby od 35. do 44. roku życia (61% respondentów, ryc. 7D), ze średnim wykształceniem (73% respondentów, ryc. 7E). Niewielu respondentów stwierdziło, że najlepszym wyjściem jest metoda zapłodnienia in vitro były to głównie osoby młode, w wieku do 24 lat (19% respondentów, ryc.7d), studenci (22% respondentów, ryc. 7E) oraz osoby z wykształceniem wyższym (22%, ryc. 7E). Zapłodnienie in vitro nadal budzi wiele kontrowersji. Możliwość nieingerowania zbytnio w sztuczne tworzenie zarodków jest częściej preferowana. Wydawałoby się, że mężczyźni i kobiety różnią się w ocenie metody zapłodnienia pozaustrojowego oraz w odpowiedzi na pytanie, jakie jest najlepsze wyjście dla małżeństwa, które nie może mieć dzieci w naturalny sposób. Okazało się jednak, że omawianą metodę poparł taki sam odsetek przedstawicieli obu płci (po 15% respondentów). Różnice wystąpiły w wyborze adopcji jako najlepszego wyjścia z sytuacji, kiedy para nie może mieć dzieci. W naszych badaniach adopcję poparło więcej kobiet (64%) niż mężczyzn (59%). Zdania na ten temat nie miała więcej niż jedna czwarta mężczyzn (26%). Różnice między liczebnością oczekiwaną a obserwowaną okazały się istotne w zależności od wieku (χ 2 = 26,32; p = 0,000), wykształcenia (χ 2 = 42,41; p = 0,000) i miejsca zamieszkania (χ 2 = 10,50; p = 0,005). Powyższe zależności jednak są bardzo sła- 53

be, na co wskazuje obliczony współczynnik V Cramera, który wynosi dla wieku 0,173, wykształcenia 0,218, a dla miejsca zamieszkania 0,155. 7A 7B 54

7C 7D 55

7E 7F Ryc. 7. Procentowy udział wyborów ankietowanych odnośnie do sposobu rozwiązania problemu w przypadku braku możliwości posiadania potomstwa poczętego w sposób naturalny przez małżeństwa: ogół respondentów (A), w zależności od płci (kobiety B, mężczyźni C), wieku (D), wykształcenia (E) i miejsca zamieszkania (F) Fig. 7. Percentage of respondents regarding about better solution in situation when marriage have no ability to birth children in a natural manner: all respondents (A), depending on the gender (female B, males C), age (D), education (E), and the place of residence (F) Źródło: jak pod ryc. 1 56

Podczas wykonywania sztucznego zapłodnienia dochodzi do nadliczbowej produkcji zarodków, co budzi wiele kontrowersji nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie. Tworzenie większej liczby zarodków jest praktykowane, ponieważ decyduje to w dużym stopniu o efektywności i kosztach danej metody. Przeciwko takim praktykom opowiadają się osoby uznające życie za świętość (Katolo 2010). Istnieje jednak możliwość zamrażania zarodków i gamet (krioprezerwacja). Metoda krioprezerwacji zarodków polega na przechowywaniu ich w pojemnikach z ciekłym azotem, w temperaturze -196 C (www.ivf.com). Pozwala to na utrzymywanie zarodków przy życiu przez dłuższy czas w celu ich późniejszego wykorzystania. Metoda krioprezerwacji stosowana jest w celu przechowania zarodków, gdy w metodzie in vitro uzyskano ich dużą liczbę (Mandelbaum 2000). W 2012 r. wśród Polaków aż 58% ankietowanych nie sprzeciwiało się tworzeniu dodatkowych zarodków, a 29% uważało, że nie należy do takich sytuacji doprowadzać (CBOS 2012). Porównując wyniki uzyskane przez CBOS z naszą analizą opinii respondentów, zauważono (ryc. 8), że prawie połowa naszych ankietowanych preferowała podejście utylitarne w tej kwestii, czyli uznała, że ważniejsza jest skuteczność danej techniki, niż to, czy kiedykolwiek zostaną wykorzystane pozostałe zarodki. Co czwarty respondent okazał się bardziej konserwatywny, a 27% nie potrafiło wyrazić swojej opinii. Ryc. 8. Procentowy udział opinii respondentów na temat nadliczbowej produkcji zarodków w wyniku zapłodnienia in vitro Fig. 8. Percentage of respondents opinion about the overtime embryos resulting from fertilization in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 Prawie połowa kobiet (48%) spośród naszych respondentek nie była przeciwna tworzeniu dodatkowych zarodków było to o 3% więcej w porównaniu z liczbą an- 57

kietowanych mężczyzn o identycznym nastawieniu do problemu in vitro. Więcej mężczyzn (32%) niż kobiet (24%) nie potrafiło jednoznacznie wyrazić swojego zdania na ten temat (ryc. 9A i 9B). Głównymi przeciwnikami tworzenia dodatkowych zarodków były osoby w wieku poniżej 35. roku życia (ryc. 9C). Nie oznacza to, że ankietowani z pozostałych grup wiekowych wykazywali utylitarny charakter, większość z nich bowiem prawdopodobnie nie miała żadnego zdania na ten temat, co mogło wynikać z braku wiedzy o zapłodnieniu in vitro i tworzeniu dodatkowych zarodków oraz o tym, co się z nimi później dzieje. Opinie na temat tworzenia dodatkowych zarodków były zróżnicowane w zależności od poziomu wykształcenia ankietowanych (ryc. 9D) sprzeciwu nie wyrażało najwięcej osób z wykształceniem średnim (53%). Aż 45% osób z wykształceniem podstawowym nie potrafiło wyrazić swojego zdania w tej kwestii. Sprzeciwu odnośnie do tworzenia dodatkowych zarodków nie przejawiały osoby mieszkające na wsi i w mieście w tej samej proporcji (47%) (ryc. 9E). Różnice między liczebnością oczekiwaną a obserwowaną okazały się statystycznie istotne w zależności od wieku (χ 2 = 46,22; p = 0,000), wykształcenia (χ 2 = 26,70; p = 0,002) i miejsca zamieszkania (χ 2 = 10,81; p = 0,005). Jednakże wiek (V = 0,229), wykształcenie (V = 0,168) i miejsce zamieszkania (V = 0,157) miały bardzo słaby wpływ na wybór opinii odnośnie do tworzenia nadliczbowych zarodków w trakcie procesu zapłodnienia in vitro. 9A 58

9B 9C 59

9D 9E Ryc. 9. Procentowy udział opinii respondentów odnośnie do tworzenia dodatkowych zarodków w zależności od płci (kobiety A, mężczyźni B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 9. Percentage of respondents opinion about the overtime embryos resulting from fertilization in vitro depending on the gender (women A, men B), age (C), education (D), and the place of residence (E) Źródło: jak pod ryc. 1 60

Uważa się za moralnie złe produkowanie i wykorzystywanie embrionów ludzkich w celu uzyskania komórek macierzystych i zastosowania ich w procesie sztucznego zapłodnienia. Życie powinno się traktować jako świętość i sam embrion nie powinien mieć niższych praw niż urodzone istoty ludzkie. Należałoby bronić prawa do życia już od chwili poczęcia, dlatego Kościół katolicki negatywnie ocenia techniki sztucznego zapłodnienia, prowadzące do nadliczbowej produkcji embrionów i uśmiercania tych, które nie zostaną wykorzystane. Kościół katolicki docenia działania, które pozwalają na lepsze poznanie tajemnic człowieka, zwalczanie śmiertelnych chorób, na poprawę jakości życia i podniesienie średniej jego długości. Aby te cele osiągnąć, nie należy niszczyć ludzkiego życia i zdrowia na żadnym z jego etapów. W dniu 25 sierpnia 2000 r. uchwalono deklarację O produkowaniu i wykorzystywaniu naukowym i terapeutycznym ludzkich zarodkowych komórek macierzystych Papieskiej Akademii Pro Vita, w której zostało przedstawione stanowisko Kościoła odnoszące się do problemu komórek macierzystych pobieranych z zarodków. Kościół uznaje, że embrion to istota ludzka, która ma prawo do życia od momentu poczęcia. Tak samo traktuje embriony ludzkie powstałe w wyniku sztucznego zapłodnienia, a ponieważ w procesie tym, jak już wspomniano, dochodzi do ich nadliczbowej produkcji, to nie wszystkie zostaną wykorzystane, a tym samym wiele z tych istnień ludzkich umrze. Kolejnym problemem jest to, że przy sztucznym zapłodnieniu nie dochodzi do naturalnego aktu płciowego między małżonkami. Takie wspomaganie rozrodu nazywane jest zabawą w Pana Boga. Poza wymienionymi argumentami przeciwko technikom in vitro Kościół wymienia sytuację, w której dochodzi do wykorzystania gamet pochodzących od osób niebędących małżeństwem i utożsamia to z cudzołożeniem (Niemira 2008). Większość społeczeństwa polskiego (84% respondentów) zna postawę Kościoła katolickiego wobec zapłodnienia pozaustrojowego (CBOS 2010). Analiza opinii na- Ryc. 10. Procentowy udział opinii respondentów (kobiet i mężczyzn na temat wiedzy o postawie Kościoła katolickiego wobec zapłodnienia in vitro Fig. 10. Percentage of respondents opinion about the view of the Catholic Church to fertilization in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 61

szych respondentów wykazała, że odsetek osób z wiedzą na ten temat był wyższy o 7% od wyników uzyskanych przez CBOS. Oznacza to, że większość z naszych ankietowanych była świadoma tego, że Kościół katolicki potępia takie praktyki. Tylko nieliczni twierdzili, że Kościół akceptuje metody sztucznego zapłodnienia (1%) lub nie zajmuje jednoznacznego stanowiska w tej sprawie (5%) (ryc. 10). Nie odnotowano wyraźnej różnicy na temat stosunku Kościoła katolickiego do zapłodnienia pozaustrojowego między kobietami i mężczyznami prawie tyle samo kobiet (90%) i mężczyzn (92%) uważało, że zabieg zapłodnienia in vitro przez Kościół jest potępiany. Dwa razy więcej kobiet (6%) niż mężczyzn (3%) stwierdziło, że Kościół katolicki nie ma jednoznacznego stanowiska w tej sprawie. Na pytanie, czy Kościół potępia zapłodnienie in vitro, odpowiedzi zależały od wieku. Najniższy udział (87%, ryc. 11D) odnotowano u osób poniżej 25. roku życia, a najwyższy wśród osób powyżej 45. roku życia (95% respondentów). W wariancie zależności opinii od wykształcenia studenci (78% respondentów, ryc.11c) należeli do frakcji wykazującej niższy udział w odpowiedzi stwierdzającej, że Kościół katolicki potępia stosowanie metody zapłodnienia in vitro. Różnice między liczebnością oczekiwaną a obserwowaną okazały się istotne w zależności od wykształcenia (χ 2 = 43,22; p = 0,000). Po obliczeniu współczynnika V Cramera i przeanalizowaniu zależności między wykształceniem i opinią respondentów na temat wiedzy o stanowisku Kościoła katolickiego wobec sztucznego zapłodnienia stwierdzono, że ta zależność jest bardzo mała (V = 0,181). 11A 62

11B 11C 63

11D 11E Ryc. 11. Procentowy udział opinii ankietowanych na temat wiedzy o stosunku Kościoła katolickiego do stosowania zapłodnienia in vitro w zależności od płci (kobiety A, mężczyźni B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 11. Percentage of respondents opinion about the view of the Catholic Church to fertilization in vitro depending on the gender (women A, men B), age (C), education (D), and the place of residence (E) Źródło: jak pod ryc. 1 64

Pomimo wiedzy, jaką posiadali ankietowani o stanowisku Kościoła katolickiego wobec zapłodnienia pozaustrojowego, większość z nich nie uznała za grzech postępowania osób bezpośrednio i pośrednio związanych z zapłodnieniem in vitro (tab. 1). Tabela 1 Procentowy udział opinii ankietowanych na temat wiedzy o stanowisku Kościoła katolickiego wobec zapłodnienia pozaustrojowego Table 1 Percentage of respondents opinion about the view of the Catholic Church to fertilization in vitro Czy poniższe osoby popełniają grzech? Odpowiedzi Ogół opinii respondentów (%) Lekarze wykonujący zabiegi zapłodnienia in vitro Kobiety poddające się zabiegowi zapłodnienia in vitro Politycy uchwalający prawo dopuszczające zapłodnienia in vitro Osoby popierające prawo dopuszczające zapłodnienia in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 popełniają grzech 24 nie popełniają grzechu 53 trudno powiedzieć 23 popełniają grzech 23 nie popełniają grzechu 54 trudno powiedzieć 23 popełniają grzech 13 nie popełniają grzechu 60 trudno powiedzieć 26 popełniają grzech 12 nie popełniają grzechu 61 trudno powiedzieć 26 Segregując opinie respondentów w zależności od płci, stwierdzono, że więcej kobiet niż mężczyzn uważało, że grzechu nie popełniają lekarze wykonujący zabiegi zapłodnienia (57% respondentów) ani kobiety poddające się temu zabiegowi (57% respondentów), ani politycy uchwalający prawo o możliwości wykonania takich zabiegów (62% respondentów), a w szczególności osoby, które popierają zapłodnienie pozaustrojowe (63% respondentów). Stwierdzono również, że wyższy odsetek badanych uznał, iż osoby związane pośrednio z zabiegiem zapłodnienia in vitro nie popełniają grzechu, ponieważ to nie oni ingerują w życie innych osób (tab. 2). Analizując opinie respondentów w zależności od wykształcenia, stwierdzono, że studenci w większości uważali, że grzechu nie popełniają ani lekarze, kiedy wykonują zabiegi zapłodnienia pozaustrojowego (78% respondentów), ani kobiety poddające się takim zabiegom (77% respondentów), ani politycy uchwalający prawo dające 65

Procentowy udział opinii ankietowanych na temat wiedzy o stanowisku Kościoła katolickiego wo- Percentage of respondents opinion about the view of the Catholic Church to fertilization in vitro Czy poniższe osoby popełniają grzech? Lekarze wykonujący zabiegi zapłodnienia in vitro Kobiety poddające się zabiegowi zapłodnienia in vitro Politycy uchwalający prawo dopuszczające zapłodnienia in vitro Osoby popierające prawo dopuszczające zapłodnienia in vitro Odpowiedzi popełniają grzech nie popełniają grzechu trudno powiedzieć popełniają grzech nie popełniają grzechu trudno powiedzieć popełniają grzech nie popełniają grzechu trudno powiedzieć popełniają grzech nie popełniają grzechu trudno powiedzieć Płeć (%) Wiek w latach (%) kobiety mężczyźni 18-24 25-34 35-44 45 i więcej 23 28 21 30 26 25 57 44 63 49 50 41 20 28 16 21 21 34 22 26 21 29 22 23 57 47 63 51 54 42 21 27 16 20 24 35 14 12 10 16 13 17 62 58 73 61 61 40 25 30 17 23 26 43 13 12 9 16 11 17 63 57 74 61 60 42 24 31 17 23 29 41 Źródło: jak pod ryc. 1 możliwość wykonywania zabiegów sztucznego zapłodnienia (76% respondentów), ani osoby popierające takie zabiegi (78% respondentów). Więcej sprzeciwu w tej kwestii przejawiały osoby z wykształceniem podstawowym, które częściej od osób z wykształceniem wyższym uważały, że działalność związana z zapłodnieniem in vitro prowadzi do zgrzeszenia (tab. 2). W zależności od wieku większa liczba osób młodych, do 25. roku życia, twierdziła, że grzechu nie popełniają ani lekarze (63% respondentów), ani kobiety (63% respondentów), ani politycy (73% respondentów), ani inne osoby (74% respondentów) związane z zabiegami sztucznego zapłodnienia. Znacznie więcej ankietowanych powyżej 45. roku życia było zdania, że osoby związane z zabiegami sztuczne- 66

Tabela 2 bec zapłodnienia pozaustrojowego w zależności od płci, wieku, miejsca zamieszkania i wykształcenia depending on the gender, age, education, and the place of residence Table 2 Miejsce zamieszkania (%) Wykształcenie (%) miasto wieś podstawowe średnie studenci wyższe zawodowe 28 16 22 31 6 25 31 54 49 39 43 78 58 40 18 35 39 26 16 17 29 27 12 22 26 10 25 29 54 53 39 46 77 58 42 18 34 39 28 13 17 29 14 12 26 11 6 15 19 66 47 29 59 76 66 48 20 41 45 30 18 19 33 13 12 26 8 6 14 19 66 49 29 60 78 66 46 21 39 45 31 16 20 35 go zapłodnienia jednak popełniają grzech, obarczając nim w najwyższym stopniu osoby bezpośrednio związane z tymi zabiegami. Jednakże w tej ostatniej grupie duża liczba respondentów nie potrafiła wyrazić swojego zdania na temat grzechu, w szczególności w odniesieniu do osób pośrednio związanych z zabiegami zapłodnienia in vitro (tab. 2). Analizując opinie respondentów w zależności od miejsca ich zamieszkania, zauważono, że więcej osób mieszkających w mieście niż na wsi twierdziło, iż osoby związane bezpośrednio i pośrednio z zabiegiem pozaustrojowym nie popełniają grzechu. Najwyższy odsetek niepewności w kwestii popełniania lub niepopełniania grzechu w związku z zabiegami in vitro występował wśród mieszkańców wsi (tab. 2). W przypadku odpowiedzi na pytanie o to, czy lekarze popełniają grzech, wykonując zabiegi zapłodnienia pozaustrojowego, różnice między liczebnością oczeki- 67

waną i obserwowaną okazały się istotne w zależności od wieku (χ 2 = 21,78; p = 0,001; V = 0,157), wykształcenia (χ 2 = 42,99; p = 0,000; V = 0,221) i miejsca zamieszkania (χ 2 = 15,702; p = 0,000; V = 0,189). Opinie na temat, czy kobiety popełniają grzech, kiedy poddają się zabiegowi, zależały od wieku (χ 2 = 21,32; p = 0,002; V = 0,156), wykształcenia (χ 2 = 37,06; p = 0,000; V = 0,205), płci (χ 2 = 26,78; p = 0,034; V = 0,123) i miejsca zamieszkania (χ 2 = 16,17; p = 0,000; V = 0,192). Opinie respondentów na temat, czy politycy popełniają grzech, kiedy uchwalają prawo zezwalające na wykonywanie zabiegów zapłodnienia in vitro, zależały od wieku (χ 2 = 35,80; p = 0,000; V = 0,209), wykształcenia (χ 2 = 38,219; p = 0,000; V = 0,209) i miejsca zamieszkania (χ 2 = 17,50; p = 0,000; V = 0,200). W kwestii zapytania, czy osoby popełniają grzech, kiedy popierają prawo zezwalające na wykonywanie omawianych zabiegów, różnice między liczebnością oczekiwaną i obserwowaną okazały się istotne w zależności od wieku (χ 2 = 34,42; p = 0,000; V = 0,198), wykształcenia (χ 2 = 39,32; p = 0,000; V = 0,212) i miejsca zamieszkania (χ 2 = 12,32; p = 0,002; V = 0,168). Dla powyższych zależności obliczyliśmy współczynnik V Cramera i po zanalizowaniu jego wartości okazało się, że wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania mają bardzo mały wpływ na wybór zdania respondentów odnośnie do popełniania grzechu przez osoby związane pośrednio i bezpośrednio z zapłodnieniem in vitro. Zabiegi zapłodnienia in vitro są bardzo kosztowne i trzeba się liczyć z tym, że nie zawsze za pierwszym razem uda się osiągnąć spodziewany efekt, w związku z czym zabiegi te trzeba powtarzać. W opinii społeczeństwa polskiego zabiegi zapłodnienia in vitro powinny być przynajmniej częściowo refundowane. Ponad dwie piąte respondentów (43%) uważało, że zabiegi powinny być bezpłatne. Nieco mniej opowiedziało się za częściową odpłatnością (36%), a co dziesiąty Polak twierdził, że koszty powinny być pokrywane przez zainteresowane strony (CBOS 2012). Porównując wyniki sondażu CBOS (2012) z wynikami uzyskanymi przez nas, widać nieznaczną różnicę, ponieważ tylko 19% naszych ankietowanych opowiedziało się za bezpłatnością takich zabiegów, a jedna czwarta nie potrafiła wyrazić swojej opinii w tej kwestii. Natomiast za pełną odpłatnością opowiedziało się 22% respondentów (ryc. 12). Ryc. 12. Procentowy udział opinii ankietowanych na temat finansowania zabiegów zapłodnienia pozaustrojowego Fig. 12. Percentage of respondents opinion about the funding of fertilization in vitro Źródło: jak pod ryc. 1 68

Porównując opinie respondentów podzielone w zależności od płci, można zauważyć, że 37% kobiet w stosunku do 27% mężczyzn uważało, że zabiegi zapłodnienia pozaustrojowego powinny być co najmniej częściowo płatne. Za pełną płatnością opowiedziało się 26% mężczyzn w stosunku do 20% kobiet (ryc. 13A i B). Natomiast 24% respondentów między 35. a 44. rokiem życia opowiedziało się za zabiegami bezpłatnymi, a 47% osób poniżej 25. roku życia optowało za częściową odpłatnością (ryc. 13C). Najwięcej niezdecydowanych odnotowano wśród osób powyżej 45. roku życia (39%). W zależności od wykształcenia (ryc. 13D) za częściową odpłatnością zabiegów sztucznego zapłodnienia opowiedziało się aż 54% studentów i znacznie mniej, gdyż tylko 19% ankietowanych z wykształceniem podstawowym. Wśród tych ostatnich 29% optowało za bezpłatnością, a 33% nie miało na ten temat zdania (ryc. 13C). Różnica między liczebnością oczekiwaną i obserwowaną jest statystycznie istotna w zależności od wykształcenia (χ 2 = 33,07; p = 0,009) i wieku (χ 2 = 37,93; p = 0,000). Dla powyższych zależności obliczyliśmy współczynnik V Cramera, którego wartość wykazała, że wiek (V = 0,169) i wykształcenie (V = 0,158) w bardzo małym stopniu wpływały na wybór ankietowanego odnośnie do finansowania zabiegów zapłodnienia pozaustrojowego. 13A 13B 69

13C 13D 70

13E Ryc. 13. Procentowy udział opinii respondentów odnośnie do finansowania zabiegów zapłodnienia in vitro w zależności od płci (kobiety A, mężczyźni B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 13. Percentage of respondents opinion about the funding of fertilization in vitro depending on the gender (women A, men B), age (C), education (D), and the place of residence (E) Źródło: jak pod ryc. 1 Metoda zapłodnienia in vitro posiada zarówno zalety, jak i wady, które trzeba uwzględnić przed podjęciem decyzji o poddaniu się takiemu zabiegowi. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez amerykańskich naukowców, wśród medycznych konsekwencji zapłodnienia in vitro należy wymienić dwukrotnie częściej następujące zgony noworodków niż po zapłodnieniu w procesie naturalnym (Jackson i in. 2004). W badaniach przeprowadzonych na 4000 dzieci urodzonych w latach 1993- -1997 wykazano, że 9% dzieci poczętych in vitro ma wady wrodzone, natomiast u poczętych naturalnie wady występują w 4,2% przypadków (Hansen i in. 2005). Analiza, która została wykonana na podstawie wyników wcześniejszych badań przeprowadzonych na całym świecie, wykazała wzrost o około 30-40% ryzyka urodzenia dziecka z wadą wrodzoną po zastosowaniu zapłodnienia wspomaganego (Hansen i in. 2005). Z badań ogólnonarodowych przeprowadzonych w wielu krajach świata wynika, że 33,6% kobiet ciężarnych zapłodnionych pozaustrojowo rodzi bliźnięta (Wright i in. 20038). Proces zapłodnienia in vitro może także wiązać się z niską wagą urodzeniową noworodka (Shieve i in. 2002). Badacze z USA stwierdzili, że w badanej przez nich grupie kobiet ciąża bliźniacza powstała w efekcie zapłodnienia in vitro trwała krócej o 3,5 tygodnia od poczętej naturalnie (Kelly-Vance i in. 2004). Ryzyko powstania ciąż ekotopowych po zastosowaniu jednej z metod zapłodnienia in vitro wzrasta dwukrotnie. Jest to spowodowane usytuowaniem się embrionu w jajowodzie lub innym miejscu niż macica. Wiąże się to z pęknięciem przewodu, co 71

powoduje śmierć dziecka i poważne zagrożenie dla życia matki (Clayton i in. 2006). Może wzrosnąć ryzyko powstania łożyska przodującego (Romundstad i in. 2006). Według niektórych badaczy może do 9 razy zwiększyć się ryzyko pojawienia się syndromu Beckwitha-Wiedemanna (rzadkiego, genetycznie uwarunkowanego zespołu wad wrodzonych, charakteryzującego się przerostem języka, przepukliną pępowinową, nadmiernym wzrostem, hipoglikemią w okresie noworodkowym) (Halliday i in. 2004). Jest także możliwe, że wystąpi mózgowe porażenie dziecięce ryzyko większe o 60% niż u dzieci poczętych naturalnie (Hvidtjern i in. 2006). Nyirati i in. (1997) potwierdzili gorszy rozwój dzieci poczętych in vitro do drugiego roku życia (Kelly-Vance i in. 2004). Skutki stosowania tej metody zaobserwowano również u kobiet. Zalicza się do nich m.in. występowanie zespołu nadmiernej stymulacji jajników (około 25% kobiet) (Van Voorhis 2006). Należy pamiętać także, że nieudany zabieg zapłodnienia in vitro niesie za sobą śmierć embrionu, dlatego dla niektórych ludzi jest to proces moralnie naganny (Hozer 2009). Omawiając zagadnienia związane z następstwami sztucznego zapłodnienia, należy uwzględnić też skutki społeczno-psychologiczne. Na początku trzeba poznać motywacje, jakimi kierują się osoby korzystające z tego typu metod leczenia bezpłodności. Niektórzy ludzie planujący skorzystać z in vitro chcą wzmocnić więzi małżeńskie poprzez posiadanie za wszelką cenę dziecka, ale jednocześnie boją się opinii społeczeństwa w kwestii stosowania tej metody. Małżeństwa koncentrują się często głównie na problemie bezdzietności, więc próbują skorzystać z możliwości, jaką daje technika zapłodnienia in vitro, co może doprowadzić do podporządkowania życia obojga małżonków zabiegom związanym ze sztucznym zapłodnieniem. Takie podporządkowanie wiąże się ze stresem i napięciem emocjonalnym związanym z oczekiwaniem na rezultat zabiegu. Może wystąpić zmęczenie i zniechęcenie oraz zawód, który wiąże się z niepowodzeniem. Dziecko zaczyna być traktowane jak przedmiot, który przyszli rodzice pragną zdobyć. Ponadto, traktując priorytetowo skuteczność zabiegu w celu uzyskania wymarzonego dziecka, naraża się na śmierć wiele ludzkich embrionów bez poszanowania ich prawa do życia. Powszechne stosowanie metod sztucznego zapłodnienia może w konsekwencji doprowadzić do zaprzestania badań związanych z poszukiwaniem innych sposobów skutecznego leczenia bezpłodności (Budzyńska i Dudziak 2003). Mówiąc o metodzie sztucznego zapłodnienia in vitro, nie należy zapominać o prawnej regulacji dotyczącej zarówno matki zastępczej, jak i dawcy nasienia. Z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 619) wynika, że matką jest kobieta, która urodziła dziecko, dlatego w akt urodzenia wpisuje się matkę zastępczą, nawet jeśli nie jest ona dawczynią komórki jajowej. Prawa rodzicielskie mogą zostać przekazane na podstawie adopcji. O adopcji decyduje sąd opiekuńczy, który kieruje się dobrem dziecka. Niemożliwe jest zawarcie umowy adopcyjnej między matką zastępczą a matką biologiczną (dawczynią komórki jajowej), w której zawarte jest zrzeczenie się praw rodzicielskich przez matkę zastępczą bez decyzji sądu (art. 58.1 Kodeksu cywilnego) (Raczek 2009). Matka zastępcza może więc zmienić zdanie w kwestii oddania dziecka, natomiast czerpanie korzyści z macierzyństwa zastępczego w formie finansowej jest przestępstwem (art. 253.1 i 2 Kodeksu karnego) (Raczek 2009). Ojcem 72