PROBLEMATYKA PRZEMOCY WOBEC OSÓB STARSZYCH THE ISSUES OF THE VIOLENCE TOWARDS ELDERLY PEOPLE

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, 44 48 ANNA GRZANKA-TYKWIŃSKA 1, ALICJA RZEPKA 1,2, MAŁGORZATA CHUDZIŃSKA 4, BOGUSŁAW SYGIT 4, KRZYSZTOF KUSZA 1,3, KORNELIA KĘDZIORA-KORNATOWSKA 1 PROBLEMATYKA PRZEMOCY WOBEC OSÓB STARSZYCH THE ISSUES OF THE VIOLENCE TOWARDS ELDERLY PEOPLE 1 Katedra i Klinika Geriatrii Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Kierownik: prof. dr hab. Kornelia Kędziora-Kornatowska 2 Katedra i Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Kierownik: dr hab. Krzysztof Kusza, prof. UMK 3 Katedra Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Leon Drobnik 4 Zakład Podstaw Prawa Medycznego Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Kierownik: prof. dr hab. Bogusław Sygit Streszczenie Wstęp. Osoby starsze często słabsze i samotne są szczególnie narażone na doświadczenie przemocy zarówno ze strony członków swojej rodziny, jak i osób obcych. Przemoc wobec osób starszych przejawiać się może w różnego typu zachowaniach. Przybierać może formę przemocy psychicznej, fizycznej czy ekonomicznej. Cel. Uzyskanie informacji na temat przemocy wobec osób starszych. Metodyka. W badaniu wzięło udział 50 osób, zarówno kobiet, jak i mężczyzn, powyżej 60. roku życia, z terenu Bydgoszczy i okolic. Badania przeprowadzono z zastosowaniem anonimowej ankiety własnego opracowania. Wyniki. 35 (70%) badanych twierdzi, że osoby starsze są w większym stopniu narażone na doznanie przemocy niż młodsze grupy wiekowe. W przeciągu ostatniego roku aż 24 (48%) osoby badane doznały przemocy psychicznej, 5 (10%) przemocy fizycznej, 5 (10%) pytanych przyznało ponadto, iż doświadczyło przemocy ekonomicznej. 27 (54%) badanych uważa, że najczęściej sprawcami przemocy wobec osób starszych są osoby spoza rodziny. 40 (80%) osób zna swoje prawa, a 44 (88%) wie gdzie szukać pomocy w sytuacji zagrożenia przemocą. Wnioski. W ciągu ostatniego roku przeważająca ilość osób starszych doświadczyła przemocy psychicznej. Sprawcami przemocy wobec tej grupy wiekowej są częściej osoby obce niż członkowie rodziny. Tematyka przemocy, szczególnie w rodzinie, jest dla ww. grupy osób wstydliwa. Osoby te twierdzą ponadto, iż znają swoje prawa i wiedzą gdzie szukać pomocy w sytuacji zagrożenia. SŁOWA KLUCZOWE: osoby starsze, przemoc. Summary Introduction. Elderly people, often weak and solitary, are particularly exposed to violence from the members of their families as well as the strangers. Violence against elderly people can appear under many different forms, such as psychological violence, physical violence or economic one. Objective. The objective of the research was to get knowledge about violence towards elderly people. Research methods. Fifty people, both men and women over 60 years old, from the region of Bydgoszcz and its surroundings took part in the research, which were conducted by using an anonymous self-made questionnaire. Results. 35 (70%) of the 50 respondents claim that the elderly are more often exposed to violence than younger people. Within the past year, 24 (48%) of researched people were victims of psychological violence, 5 (10%) of physical violence and 5 (10%) of economic one. 27 (54%) of the elderly declare that their offenders are mostly people outside of their families. 40 (80%) of respondents know their rights and 44 (88%) of them know where to look for help in case of threatening violence. Conclusions. Within the past year the most of the respondents experienced psychological violence. This age group experiences violence mostly from people outside of the family. The subject of violence, especially the domestic one, is rather embarrassing for elderly people. Nevertheless, they know their rights and know where to look for help in case of threatening violence. KEY WORDS: the elderly, violence. Wstęp Rosnąca liczba osób starszych w ogólnej strukturze ludności sprawia, iż coraz powszechniejsza staje się problematyka przemocy względem tej grupy wiekowej. Przemoc wobec osób starszych stanowi zachowanie zamierzone i instrumentalne, którego celem jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie żądaniom i potrzebom sprawcy [1]. Przybiera ona często różne formy. Przemoc fizyczna jest nieprzypad-

Problematyka przemocy wobec osób starszych 45 kowym użyciem siły fizycznej zakończonym zranieniem, np. biciem, popychaniem, potrząsaniem, niedelikatnym podnoszeniem. Przemoc finansowa (ekonomiczna) natomiast stanowi nieupoważnione użycie funduszy czy własności prywatnej, np. okradanie, fałszerstwo, przywłaszczanie posiadłości, odbieranie renty i innych dóbr materialnych, a także wymuszanie siłą zmian w testamencie. Z kolei przemoc psychologiczna jest wywieraniem nacisku przez groźbę, poniżenie lub zachowanie takiego typu, jak: krzyczenie, przeklinanie, szantażowanie, wyśmiewanie, wyzywanie, krytykowanie czy ograniczanie kontaktów z innymi ludźmi [2, 3]. Osoby starsze mogą stać się ofiarami nadużyć, a nawet przestępstw ze strony bliskich, jak i obcych, żerujących na ich słabszej kondycji fizycznej czy psychicznej. Mimo, iż powyższe postawy są godne potępienia i powinny być piętnowane przez całe społeczeństwo, to jednak problem przemocy wobec osób starszych pozostaje do tej pory nierozwiązany. Utrudnia to bowiem fakt, iż osoby te rzadko przyznają się do zaznawanej przemocy, zwłaszcza jeśli prześladowcą jest osoba z rodziny [3]. Nie inaczej bywa w przypadku agresji doświadczanej od osób nieznajomych (złodziei, chuliganów, domokrążców), gdyż osobom tym często brakuje wystarczającej determinacji, by dany akt agresji zgłosić organom ścigania. Jedyną pomocą w walce o swoje prawa okazują się więc często kampanie społeczne mające uświadamiać nie tylko społeczeństwo, a także samych seniorów, iż na przemoc w żadnej ze wspomnianych postaci nie wolno się godzić. Osoby poszkodowane mogą znaleźć bowiem wsparcie w instytucjach opieki społecznej, gdzie udzielane są specjalistyczne porady prawne, psychologiczne oraz rodzinne [4]. Problemy dyskryminacji osób starszych rozwiązuje również Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania oraz Rzecznik Praw Obywatelskich, którzy zobowiązani są interweniować we wszystkich zgłaszanych im przypadkach [5]. Cel Celem pracy było uzyskanie informacji na temat doświadczenia przemocy przez badane osoby starsze w ciągu ostatniego roku. Metodyka Badania przeprowadzono za pomocą anonimowej ankiety własnej konstrukcji, składającej się z 22 pytań zamkniętych, dotyczących doświadczenia przemocy wśród badanych osób i ich opinii na temat przemocy wobec osób starszych. Wzięło w nich udział 50 osób powyżej 60. roku życia z terenu Bydgoszczy i okolic. Badania przeprowadzono po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (nr zgody: KB 692/2011). Wyniki Z 50 osób objętych badaniem, 30 (60%) to kobiety, a 20 (40%) to mężczyźni. Średnia wieku badanych osób wynosiła 69 lat. Wszystkie osoby badane mieszkały w Bydgoszczy lub w jej okolicach. 7 (14%) osób mieszkało na wsi, 43 (86%) osoby w mieście. Ze względu na stan cywilny: 35 (70%) osób badanych pozostawało w związku małżeńskim, 11 (22%) stanowili wdowcy/wdowy, 1 (2%) osoba była rozwiedziona, natomiast stanu wolnego było 3 (6%) badanych. Wykształcenie średnie posiadało 15 (30%) ankietowanych, zasadnicze zawodowe 14 (28%), 11 (22%) podstawowe, natomiast 10 (20%) ankietowanych posiadało wykształcenie wyższe. W opinii 35 (70%) osób pytanych osoby powyżej 60. roku życia są bardziej narażone na doznanie przemocy niż inne grupy wiekowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że w ciągu ostatniego roku najwięcej osób, bo 24 (48%) ankietowanych doznało przemocy psychicznej. Przejawiała się ona w formie przeklinania, obelg, gróźb, krzyczenia. Przemocy fizycznej, tj. bicia, szarpania, popychania doznało 5 (10%) osób ankietowanych. Przemocy ekonomicznej w postaci okradania, odbierania renty doświadczyło również 5 (10%) osób badanych. Szczegółowe wyniki dotyczące doświadczenia różnych form przemocy przez badane osoby starsze w ciągu ostatniego roku przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Doświadczenie przemocy przez osoby starsze w ciągu ostatniego roku Table 1. Experiencing the violence by elderly people within the final Lear Forma przemocy Odpowiedź Trudno Tak Nie powiedzieć N % N % N % Fizyczna 5 10 44 88 1 2 Psychiczna 24 48 26 52 Ekonomiczna 5 10 43 86 2 4 8 (16%) osób pytanych przyznało, że w ciągu ostatniego roku spotkało się z dyskryminacją ze względu na wiek (Rycina 1.). Przejawiała się ona w formie szykanowania z powodu wieku. Nieznaczna liczba ankietowanych osób obserwowała przejawy przemocy we własnym środowisku domowym. Z przemocą domową w ciągu ostatniego roku spotkały się 2 (4%) osoby badane. Jednocześnie 14 (28%) ankietowanych dostrzega w swoim otoczeniu inne osoby starsze, które w ciągu ostatniego roku zaznały przemocy we własnej rodzinie. Prawie wszystkie osoby objęte badaniem, tj. 49 (98%) deklarują, że czują się bezpiecznie w swoim środowisku domowym. W opinii badanych sprawcami przemocy w stosunku do osób starszych najczęściej są osoby obce. Twierdzi tak 27 (54%) z nich. Pozostałe osoby wskazują, że sprawcami takich zdarzeń są: dzieci 6 (12% ), współmałżonek 5 (10%), sąsiedzi 4 (8%), inni członkowie rodziny 3 (6%). Szczegółowe dane przedstawiono na rycinie 2 (Rycina 2.). Odnotowano natomiast, iż duży odsetek ankietowanych 44 (88%) wie gdzie szukać pomocy w sytuacji zagrożenia przemocą i zna swoje prawa 40 (80%). Jednak znaczna grupa osób 28 (56%) uważa, że system prawny nie zapewnia wystarczającej ochrony przed przemocą wobec osób starszych. Według 45 (90%) osób, objętych badaniem, instytucje publiczne powinny wykazać

46 Anna Grzanka-Tykwińska i inni większe zainteresowanie problematyką przemocy wobec osób starszych. Z przeprowadzonych badań wynika również, że 32 (64%) badanych nie wstydziłoby się przyznać do bycia ofiarą przemocy, jednak aż 36 (72%) uważa problematykę przemocy w rodzinie za wstydliwą. Rycina 1. Doświadczenie dyskryminacji ze względu na wiek w ciągu ostatniego roku. Figure 1. Experiencing the age discrimination by elderly people within the final year. Rycina 2. Sprawcy przemocy wobec osób starszych. Figure 2. For perpetrator of the violence towards elderly people. Dyskusja Przyglądając się wielorakim aspektom dyskryminacji stwierdzić należy, że jedną z jej często spotykanych form jest przemoc wobec osób starszych. Zachodzące wraz z wiekiem zmiany w organizmie człowieka wpływają na pogorszenie sprawności fizycznej i psychicznej, czego skutkiem jest spowolnienie oraz uzależnienie od pomocy innych osób [6]. Osoba starsza narażona jest na różne formy przemocy ze strony rodziny bądź opiekunów. Może również stać się ofiarą przemocy ze strony zupełnie obcej osoby. Jak pokazują wyniki niniejszych badań, osoby starsze twierdzą, iż sprawcami przemocy częściej niż członkowie rodziny są osoby spoza jej kręgu. Powyższe badania potwierdzają Bedyńska i wsp., którzy twierdzą, iż osoby starsze częściej doświadczają różnych form przemocy ze strony osób im obcych [7]. Odmiennych spostrzeżeń dokonały Badura-Madej i Dobrzyńska-Mesterhazy. Według nich w przeważającej mierze to właśnie członkowie rodziny są najczęściej sprawcami przemocy wobec tej grupy wiekowej [8]. Zbadanie rzeczywistych rozmiarów przemocy wobec osób starszych jest niezwykle trudnym zadaniem, ponieważ tematyce tej towarzyszy wstyd i obawa przed oceną innych osób, czasem również lęk przed samym sprawcą przemocy. Szczególnie wstydliwym zagadnieniem jest problem przemocy w rodzinie. Być może związane jest to z emocjonalnym związkiem ze sprawcą, próbą jego ochrony, ale również potrzebą aprobaty społecznej i niechęcią do bycia ocenianym jako osoba słabsza i bezradna. Częstą przyczyną ukrywania pewnych nadużyć jest również zależność finansowa i emocjonalna osób w podeszłym wieku od młodszych członków rodziny oraz strach przed pogorszeniem swojej sytuacji [3]. Powodem może być także społeczne przekonanie, że nie powinno ingerować się w sferę prywatną i rodzinną innych osób. Z tego względu osobom badanym trudniej jest przyznać, iż stały się ofiarą nadużyć w środowisku domowym. Z analizy danych telefonu Niebieska Linia wynika, że wśród zgłaszanych przypadków przemocy wobec osób starszych aż 79,12% ofiar przemocy to kobiety, a 20,88% mężczyźni. Sprawcą przemocy wobec osoby starszej w 61% przypadków jest mężczyzna, a w 39% przypadków kobieta [9]. Czynnikami ryzyka wystąpienia przemocy wobec osób w wieku podeszłym są również: zaburzenia poznawcze lub/i ograniczenia funkcjonalne osób starszych, ich społeczna izolacja, uzależnienie od opieki lub finansowego wsparcia innych osób, zażywanie leków. Zaobserwowano również kulturowe i etniczne różnice w postrzeganiu i definiowaniu przemocy wobec osób starszych [10]. Z przeprowadzonych badań oraz doniesień innych autorów wynika, że osoby starsze szczególnie narażone są na doznanie przemocy psychicznej [11]. Do doświadczenia przemocy psychicznej przyznaje się niemal połowa osób objętych niniejszym badaniem (48%) (Tabela 1.). Psychiczna forma przemocy przejawiać się może naciskami, groźbami, ale także ośmieszaniem czy nawet przekleństwami kierowanymi w stronę drugiej osoby. Ta forma przemocy może być niejednokrotnie trudna do uchwycenia dla osób z zewnątrz, natomiast bardzo dotkliwa dla samej ofiary tego rodzaju zachowań. Z danych statystycznych poradni telefonicznej wynika, że wszystkie przypadki przemocy fizycznej, łączą się również z przemocą psychiczną, natomiast zdarzają się także sytuacje, w których dochodzi tylko do przemocy psychicznej w postaci poniżania, zastraszania, grożenia [9]. Z niniejszych badań wynika, że osoby starsze wiedzą gdzie szukać pomocy w sytuacji zagrożenia przemocą (44 osoby, tj. 88%). Przyznają również, że są świadomi swoich praw (40 osób, tj. 80%). Być może jest to pozytywny efekt prowadzonych w ostatnich latach kampanii społecznych i edukacyjnych. Mimo to 28 (56%) badanych osób twierdzi, że system prawny nie zapewnia osobom starszym wystarczającej ochrony przed przemocą, a aż 45 (90%) pytanych osób uważa, że instytucje publiczne powinny bardziej zaangażować się w działalność związaną

Problematyka przemocy wobec osób starszych 47 z problematyką przemocy. Wyniki badań innych autorów potwierdzają konieczność podniesienia poziomu wiedzy i umiejętności rozpoznawania przemocy przez pracowników placówek medycznych i socjalnych oraz wypracowania procedur postępowania w sytuacji jej rozpoznania [12, 13]. Wagenaar i wsp. zwracają uwagę na szczególną rolę lekarzy pierwszego kontaktu w rozpoznawaniu objawów przemocy u osób starszych oraz konieczność propagowania wśród nich wiedzy na ten temat [14]. Obecnie policja jest zazwyczaj pierwszą instytucją, do której zgłaszają się osoby doznające przemocy. Jej głównym zadaniem jest powstrzymanie przemocy i wdrożenie działań pomocowych. Szczególnie trudnym wyzwaniem dla policji jest diagnozowanie przemocy domowej, zwłaszcza wśród osób starszych, które niechętnie przyznają się do doznanej krzywdy. Każdy policjant, który ma podejrzenie występowania przemocy i zauważa konieczność udzielenia pomocy osobie pokrzywdzonej ma obowiązek uruchomić działania w ramach procedury Niebieskie Karty [15, 16]. Pracownicy medyczni są kolejną grupą, która w swojej pracy zawodowej poprzez kontakt z osobą starszą ma możliwość zaobserwować występowanie objawów przemocy. Pracownicy ochrony zdrowia najczęściej dostrzegają objawy przemocy o charakterze fizycznym, takie jak: siniaki, ślady uderzenia, ale również zaburzenia, jak: lęk, bezsenność, przygnębienie, zaburzenia w samoocenie, które mogą świadczyć o objawach krzywdzenia emocjonalnego [10, 17]. Ahmad i Lachs sugerują, że rozwiązanie problemu przemocy wobec osób starszych wymaga współpracy różnych instytucji i tworzenia zespołów interdyscyplinarnych złożonych z lekarzy, pielęgniarek, pracowników społecznych i innych [10]. Obecnie w Polsce, zgodnie z nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, tworzone są zespoły interdyscyplinarne, których głównym celem jest ochrona ofiar przemocy oraz przeciwdziałanie i rozwiązywanie problemów przemocy w rodzinie. Zespoły powoływane są przez wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast. Rada Gminy w drodze uchwały określa tryb powoływania członków zespołu oraz warunki jego funkcjonowania. W skład zespołu wchodzą przedstawiciele instytucji, takich jak: policja, oświata, ochrona zdrowia, gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, organizacje pozarządowe [17, 18]. Praca interdyscyplinarnego zespołu daje możliwość wieloaspektowego spojrzenia na problematykę przemocy oraz udzielenia kompleksowej pomocy szczególnie osobom słabszym czy starszym zaznającym przemocy. Jednakże wyniki badań wskazują, że w dalszym ciągu niewielka liczba osób starszych (14%) w sytuacji doświadczenia przemocy zwraca się o pomoc do pracowników socjalnych [9]. Wnioski 1. Osoby obce są częściej sprawcami przemocy wobec osób starszych niż członkowie rodziny. 2. Formą przemocy, której doznało najwięcej osób w ciągu ostatniego roku jest przemoc psychiczna. 3. Osoby starsze twierdzą, iż znają swoje prawa i wiedzą gdzie szukać pomocy w sytuacji zagrożenia przemocą. Piśmiennictwo 1. Mazur J.: Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Mazur J. (red.), Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2002. 2. Cichocka M.: Zjawisko i formy przemocy wobec ludzi starych. [W:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Bińczycka-Anholcer M. (red.), Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa-Poznań 2001, 214-215. 3. Baumann K.: Osoby w okresie późnej dorosłości jako ofiary nadużyć. Gerontol. Pol., 2006, 14, 3, 119-124. 4. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 tekst jedn.). 5. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. z 2010 r. Nr 254, poz. 1700). 6. Sygit E., Ossowski R.: Przemoc wobec osób starszych ze względu na ich wiek, płeć i wykształcenie. Gerontol. Pol., 2008, 16, 3, 163-168. 7. Bedyńska S., Brzezicka A., Radkiewicz P. i wsp.: Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełno-sprawnych. [W:] Część I raport z badania ogólnego, Bedyńska S., Brzezicka A., Radkiewicz P. i wsp. (red.), Warszawa, 2009, 9-16. Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A.: Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. [W:] Przemoc wobec osób starszych. Rozmiary i przejawy przemocy. Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, 97-99. 8. Durda R.: Krzywdzeni na starość. Analiza danych telefonu Niebieskiej Linii. Niebieska Linia, 2006, 47, 6, 15-17. 9. Ahmad M., Lachs M.S.: Elder abuse and neglect: What physicians can and should do. Clev. Clin J. Med., 2002, 69, 10, 801-808. 10. http://ois.rops-opole.pl/download/przemoc-osoby%20 STARSZE-BADANIE.pdf. 11. Woźniak B., Tobiasz-Adamczyk B., Brzyska M.: Omówienie wyników projektu Breaking the Taboo. Empowering health and social service professionals to combat violence against older women within families. Polska na tle wybranych krajów europejskich. Część 2. Gerontol. Pol., 2010, 18, 4, 215-221. 12. Mirczak A., Tobiasz-Adamczyk B., Brzyski P. i wsp.: Rozpoznawanie zjawiska przemocy wobec osób starszych przez pielęgniarki środowiskowe. Probl. Pielęgn., 2011, 19, 2, 202-209. 13. Wagenaar D.B., Rosenbaum R., Page C. i wsp.: Primary care physicians and elder abuse: current attitudes and practices. J. Am. Osteopath. Assoc., 2010, 110, 12, 703-711. 14. Jakubowska A.: Rola i zadania policjanta. [W:] Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu. Jasz-czak- Kuźmińska D., Michalska K. (red.), Warszawa 2010, 109-115. 15. Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury Niebieskie Karty.

48 Anna Grzanka-Tykwińska i inni 16. Iwański T.: Rola i zadania przedstawicieli ochrony zdrowia w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. [W:] Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu. Jaszczak- Kuźmińska D., Michalska K. (red.), Warszawa 2010, 124-145. 17. Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2010 nr 125 poz. 842). Adres do korespondencji: mgr Alicja Rzepka Katedra i Klinika Geriatrii Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 85-094 Bydgoszcz, ul. M. Curie Skłodowskiej 9 Tel./fax (052) 585-49-00 e-mail: Alicja_Rzepka@vp.pl