Stowarzyszenia, czyli o pożytkach wspólnego działania Samoorganizacja społeczeństwa jest podstawą ustroju demokratycznego. Nawet najsprawniej działające instytucje państwowe nie wystarczą do dobrego funkcjonowania demokracji konstytucyjnej. Najczęściej występującą formą organizacji społecznych są stowarzyszenia. Lekcja wyjaśnia rolę stowarzyszeń w życiu społecznym oraz omawia przepisy dotyczące prawa do zrzeszania się. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: wyjaśnić rolę prawa do zrzeszania się w społeczeństwie demokratycznym; omówić konstytucyjne i ustawowe regulacje prawa do zrzeszania się w Polsce; podać przykłady stowarzyszeń działających w całej Polsce i miejscowości, w której mieszkają. Środki dydaktyczne 1. Częściowy wykaz stowarzyszeń w Polsce. 2. Alexis de Tocqueville, O użytku, jaki w życiu społecznym Amerykanie czynią ze stowarzyszeń. 3. Ustawa Prawo o stowarzyszeniach (fragmenty). 4. Stowarzyszenia zwykłe odpowiednie fragmenty Prawa o stowarzyszeniach. Przebieg zajęć 1. Przeprowadź błyskawiczny konkurs: uczniowie powinni w ciągu trzech minut wypisać jak największą liczbę znanych im stowarzyszeń dobrowolnych organizacji nie będących partiami politycznymi, związkami zawodowymi, Kościołami (gminami wyznaniowymi) ani zrzeszeniami zarobkowymi (takimi jak np. spółdzielnie). Konkurs wygra ta osoba, która wymieni najwięcej istniejących stowarzyszeń. 2. Nazwy (skróty) stowarzyszeń wypisuj na tablicy. Jeśli uczniowie podadzą zbyt małą liczbę stowarzyszeń lub zawężą się do jednego tylko ich rodzaju możesz uzupełnić ten wykaz (materiał pomocniczy nr 1). 3. Poleć uczniom, aby pogrupowali wymienione stowarzyszenia według celów: np. młodzieżowe, hobbystyczne, zawodowe, kulturalne, naukowe, sportowe itp. Poproś, by spróbowali odpowiedzieć na pytanie: Po co ludzie się stowarzyszają?. 4. Powiedz, by uczniowie porównali swoje odpowiedzi z tym, co napisał w połowie zeszłego stulecia Alexis de Tocqueville (materiał pomocniczy nr 2). 5. Wyjaśnij, że w społeczeństwie demokratycznym podstawą systemu jest zasada samoorganizacji społeczeństwa: ludzie działają albo nie; czynią to indywidualnie albo w grupie. Grupa może działać nieformalnie lub zorganizować się w stowarzyszenie; ci, którzy nie chcą należeć do jednego stowarzyszenia, mogą stworzyć inne. Dobrowolnie tworzone przez obywateli stowarzyszenia stanowią żywą tkankę społeczeństwa obywatelskiego; są żyzną glebą, na której wyrasta ustrój demokratyczny. 6. Wyjaśnij uczniom, że w Polsce samoorganizację społeczeństwa gwarantuje konstytucja. O prawie do zrzeszania się mówi art. 6: Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji, a rozwija je art. 58, który stanowi: 1. Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się. 2. Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd. 3. Ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami. Zasady zrzeszania się obywateli określa ustawa z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. 7. Poleć, by uczniowie zapoznali się z wyjątkami tej ustawy (materiał pomocniczy nr 3). Poproś, aby odpowiedzieli na pytania: Kto może tworzyć stowarzyszenie? Czy i na jakich warunkach może się zrzeszać młodzież? (art. 3); Ilu co najmniej członków powinno liczyć stowarzyszenie? (art. 9); Kto dokonuje rejestracji stowarzyszenia? (art. 8 ust. 2); Jakie dokumenty należy złożyć, rejestrując stowarzyszenie? (art. 12); Jakie warunki musi spełniać statut stowarzyszenia? (art. 6, 10, 11). 8. Poleć uczniom, aby zapoznali się z zasadami tworzenia stowarzyszeń zwykłych (materiał pomocniczy nr 4). 9. Podziel uczniów na 3 4-osobowe zespoły, których zadaniem będzie napisać regulamin stowarzyszenia zwykłego o profilu np. hobbystycz- 26
nym, samopomocowym, kulturalnym lub naukowym. 10. Sprawdź opracowane regulaminy i statuty pod kątem ich zgodności z Prawem o stowarzyszeniach. Uwaga: zespoły, którzy chcą otrzymać bardzo dobrą ocenę, mogą napisać statut stowarzyszenia (zarejestrowanego). Pojęcia i terminy samoorganizacja społeczeństwa stowarzyszenie stowarzyszenie zwykłe osobowość prawna społeczeństwo obywatelskie MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Niektóre stowarzyszenia działające w Polsce Stowarzyszenia wyższej użyteczności Aeroklub RP Liga Morska Liga Obrony Kraju Liga Ochrony Przyrody Polski Komitet Pomocy Społecznej Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Polski Związek Krótkofalowców Polski Związek Motorowy Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami Stowarzyszenia wyznaniowe Polskie Towarzystwo Ewangelickie Społeczne Towarzystwo Katolików Polskich Stowarzyszenia narodowościowe Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców Stowarzyszenia regionalne Radzionkowskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Towarzystwo Przyjaciół Czechowic-Dziedzic Stowarzyszenia zawodowe Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich Stowarzyszenie Księgowych w Polsce Stowarzyszenia twórcze Stowarzyszenie Polskich Artystów Muzyków Związek Artystów Scen Polskich Stowarzyszenie Pisarzy Polskich 27
Stowarzyszenia naukowe Polskie Towarzystwo Antropologiczne Polskie Towarzystwo Cybernetyczne Polskie Towarzystwo Socjologiczne Stowarzyszenia kulturalno-oświatowe Polska Federacja Dyskusyjnych Klubów Filmowych Stowarzyszenie Muzyki Ludowej Country Towarzystwo Kultury Teatralnej Stowarzyszenia sportowe Szkolny Związek Sportowy Polski Związek Piłki Nożnej Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Stowarzyszenia zainteresowań Federacja Klubów Szaradzistów Polskie Towarzystwo Miłośników Kaktusów Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy Stowarzyszenia emerytów, inwalidów i kombatantów Polski Związek Emerytów, Inwalidów i Rencistów Polski Związek Niewidomych Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Stowarzyszenia młodzieżowe Związek Harcerstwa Polskiego Związek Młodzieży Wiejskiej Stowarzyszenia studenckie Niezależne Zrzeszenie Studentów Zrzeszenie Studentów Polskich Stowarzyszenia kobiece Demokratyczna Unia Kobiet Liga Kobiet Polskich Stowarzyszenia rolników Polski Związek Hodowców Drobnego Inwentarza Stowarzyszenia lekarskie Polskie Towarzystwo Kardiologiczne Stowarzyszenia techniczne Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa (na podstawie Polska 93, Informator PAI) 28
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 O użytku, jaki w życiu społecznym Amerykanie czynią ze stowarzyszeń Niezależnie od wieku, pozycji i poziomu umysłowego, Amerykanie nieustannie się stowarzyszają. Mają nie tylko towarzystwa handlowe i przemysłowe, do których należą wszyscy, ale również mnóstwo innych: istnieją stowarzyszenia religijne i moralne, stowarzyszenia o poważnym i błahym charakterze, stowarzyszenia zajmujące się ogólnymi i bardzo szczegółowymi sprawami, stowarzyszenia wielkie i małe. Amerykanie stowarzyszają się w celu organizowania zabaw, tworzenia seminariów, budowania zajazdów, wznoszenia kościołów, rozpowszechniania książek, wysyłania misjonarzy na antypody. W ten właśnie sposób zakłada się w Ameryce szpitale, więzienia, szkoły. Amerykanie stowarzyszają się również i po to, by głosić jakąś prawdę lub przez dostarczenie przykładu rozwijać w społeczeństwie jakieś uczucia. Wszędzie tam, gdzie na czele jakiegoś przedsięwzięcia ujrzycie we Francji rząd, a w Anglii wielkiego pana, w Stanach Zjednoczonych spodziewajcie się ujrzeć stowarzyszenie. ( ) W ten sposób najbardziej demokratycznym krajem na świecie okazuje się ten, w którym ludzie najbardziej udoskonalili sztukę zbiorowego dążenia do celu wspólnych pragnień i tę nowo powstałą wiedzę stosują najczęściej. Czy należy to traktować jako zjawisko przypadkowe, czy też trzeba uznać, że między instytucją stowarzyszeń a równością istnieje konieczny związek? W społeczeństwach arystokratycznych ludzie nie muszą jednoczyć się dla działania, ponieważ są mocno ze sobą związani. Każdy bogaty i potężny obywatel stoi tam na czele czegoś w rodzaju stałego i przymusowego stowarzyszenia, składającego się ze wszystkich zależnych odeń ludzi, których zmusza on do współdziałania w wykonywaniu swoich zamiarów. W społeczeństwach demokratycznych natomiast wszyscy obywatele są niezależni i słabi; sami nie mogą dokonywać prawie niczego, a żaden z nich nie jest w stanie zmusić innych do współdziałania. Wszyscy są więc bezradni, o ile nie nauczą się pomagać sobie dobrowolnie. Gdyby ludzie żyjący w demokratycznym kraju nie mieli ani prawa, ani ochoty do jednoczenia się w celach politycznych, ich niezależność narażona byłaby na wielkie ryzyko, ale mogliby długo zachować swój majątek i wykształcenie. Gdyby zaś nie mieli nawyku stowarzyszania się w celach społecznych, w niebezpieczeństwie znalazłaby się sama cywilizacja. Społeczeństwo, w którym ludzie straciliby możliwość indywidualnego dokonywania wielkich rzeczy, nie zyskując możliwości osiągania ich wysiłkiem zbiorowym, szybko powróciłoby do stanu barbarzyństwa. ( ) Skoro tylko jakąś grupę mieszkańców Stanów Zjednoczonych opanuje uczucie lub idea, którą pragną rozpowszechniać, zaczynają poszukiwać się nawzajem, a znalazłszy się jednoczą. Odtąd nie są już oddzielnymi ludźmi, ale widoczną siłą, której działalność służy jako przykład, siłą, która przemawia i której się słucha. A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, PIW, Warszawa 1976 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (fragmenty) Art. 1.1. Obywatele polscy realizują prawo do zrzeszania się w stowarzyszeniach, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej oraz porządkiem prawnym określonym w ustawach. 2. Prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach może podlegać ograniczeniom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbędnym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo ochrony praw i wolności innych osób. 3. Stowarzyszenia mają prawo wypowiadania się w sprawach publicznych. 29
Art. 2.1. Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. 2. Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności. Art. 3.1. Prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawionych praw publicznych. 2. Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość stanowić muszą osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. 3. Małoletni poniżej 16 lat mogą, za zgodą przedstawicieli ustawowych, należeć do stowarzyszeń według zasad ustalonych w statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki. Art. 6.1. Tworzenie stowarzyszeń przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa ich członków wobec władz stowarzyszenia jest zakazane. Art. 8.1. Stowarzyszenie podlega rejestracji, o ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej. 2. Rejestracja stowarzyszenia należy do właściwego ze względu na siedzibę stowarzyszenia rejestrowego sądu wojewódzkiego, zwanego dalej sądem rejestrowym. 5. Nadzór nad działalnością stowarzyszenia należy do właściwego, ze względu na siedzibę stowarzyszenia, terenowego organu administracji państwowej o właściwości szczególnej w sprawach społeczno-administracyjnych stopnia wojewódzkiego, zwanego dalej organem nadzorującym. Art. 9. Osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski. Art. 10.1. Statut stowarzyszenia określa w szczególności: 1) nazwę stowarzyszenia, odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji, 2) teren działania i siedzibę stowarzyszenia, 3) cele i sposoby ich realizacji, 4) sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki członków, 5) władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania ich składu oraz ich kompetencje, 6) sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych, a także warunki ważności jego uchwał, 7) sposób uzyskania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich, 8) zasady dokonywania zmian statutu, 9) sposób rozwiązania się stowarzyszenia. 2. Stowarzyszenie, które zamierza tworzyć terenowe jednostki organizacyjne, jest obowiązane określić w statucie strukturę organizacyjną i zasady tworzenia tych jednostek. 3. Osoba prawna może być jedynie wspierającym członkiem stowarzyszenia. Art. 11.1. Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie członków. W sprawach, w których statut nie określa właściwości władz stowarzyszenia, podejmowanie uchwał należy do walnego zebrania członków. 2. Statut może przewidywać zamiast walnego zebrania członków zebranie delegatów lub zastąpienie walnego zebrania członków zebraniem delegatów, jeżeli liczba członków przekroczy określoną w statucie wielkość. W takich przypadkach statut określa zasady wyboru delegatów i czas trwania ich kadencji. 3. Stowarzyszenie jest obowiązane posiadać zarząd i organ kontroli wewnętrznej. Art. 12. Komitet założycielski składa do sądu rejestrowego wniosek o rejestrację wraz ze statutem, listę założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, a także informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia. Art. 16. Sąd rejestrowy wydaje postanowienie o zarejestrowaniu stowarzyszenia po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z przepisami prawa i założyciele spełniają wymagania określone ustawą. Art. 17.1. Stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o zarejestrowaniu. 30
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Stowarzyszenia zwykłe fragmenty Prawa o stowarzyszeniach Art. 40.1. Uproszczoną formą stowarzyszenia jest stowarzyszenie zwykłe, nie posiadające osobowości prawnej. 2. Osoby w liczbie co najmniej trzech, pragnące założyć stowarzyszenie zwykłe, uchwalają regulamin działalności, określając w szczególności jego nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. 3. O utworzeniu stowarzyszenia zwykłego jego założyciele informują na piśmie właściwy, ze względu na przyszłą siedzibę stowarzyszenia, organ nadzorujący, podając dane, o których mowa w ust. 2. Art. 42.1. Stowarzyszenie zwykłe nie może: 1) powoływać terenowych jednostek organizacyjnych, 2) łączyć się w związki stowarzyszeń, 3) zrzeszać osób prawnych, 4) prowadzić działalności gospodarczej, 5) przyjmować darowizn, spadków i zapisów oraz otrzymywać dotacji, a także korzystać z ofiarności publicznej. 2. Stowarzyszenie zwykłe uzyskuje środki na swoją działalność ze składek członkowskich. 31