Rocznik Slawistyczny, t. LVII, 2008 ISSN 0080-3588 Kraków Zróżnicowanie dialektalne Słowiańszczyzny na przykładzie nazw ust i warg Niniejszy referat został opracowany na podstawie materiału Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego (OLA), z którego powstaną dwie osobne mapy do IX tomu atlasu z serii leksykalno-słowotwórczej pt. Człowiek. Został zgromadzony według atlasowego kwestionariusza i obejmuje zagadnienia L 1384 рот (usta) i L 1388 губы /N pl/ (wargi). Jak wiadomo, OLA obejmuje wszystkie języki słowiańskie, a przedstawiony na mapach materiał dialektalny może być podstawą zarówno do badań diachronicznych, jak i synchronicznych. Nie ulega wątpliwości, że zawarte w nim mapy pozwalają na uściślenie zasięgów wielu zjawisk językowych. Jednak należy podkreślić, że niekiedy materiał może wykazywać pewne luki, co ujawnia się przy porównaniu ze słownikami gwarowymi i atlasami poszczególnych języków 1. Nazwy ust i warg należą do podstawowego słownictwa. Stąd wnioski płynące z etymologiczno-geograficznej analizy ich zróżnicowania pozwalają na choćby w pewnym tylko stopniu i w ograniczonym zakresie określenie wzajemnych stosunków językowych. Materiał do obu map jest ściśle powiązany znaczeniowo. Wiadomo wszak, że usta i wargi w polskiej literaturze pięknej często funkcjonują jako synonimy i używa się tych wyrazów wymiennie ze względów stylistycznych. Materiał jest także na tyle ściśle powiązany etymologicznie, że został tu ujęty całościowo, przy czym jednostki leksykalne, mające jednakowe pochodzenie, zostały omówione wspólnie. Materiał z różnych języków słowiańskich został zanalizowany mor- 1 Warto tutaj także zwrócić uwagę na kwestię nacechowania emocjonalnego (niektóre z nazw z pewnością są nacechowane), a także związaną z tym sprawę neutralności bądź nacechowania stylistycznego. W związku z tymi dwoma zagadnieniami część materiału dialektalnego może się nie ujawnić albo odwrotnie: materiał może pokazywać nieco inne dane niż istniejący stan rzeczy.
Zróżnicowanie dialektalne Słowiańszczyzny na przykładzie nazw ust i warg 125 fonologicznie zgodnie z konwencją OLA i w takiż sposób przedstawiony przy uwzględnieniu etymologii. Materiał można podzielić na kilka grup w sposób następujący: 1. Wspólne morfemy leksykalne rodzime; 2. Wspólne morfemy leksykalne zapożyczone; 3. Nazwy odrębne (w tym jednostkowe): a) rodzime b) zapożyczone Taki podział umożliwia z jednej strony wykazanie najszerszych zasięgów leksemów odziedziczonych, z drugiej zaś pozwala na wyodrębnienie obszarów, w których przeważają zapożyczenia. Oto zebrany materiał przedstawiony według omówionych wcześniej założeń. 1. Wspólne morfemy leksykalne rodzime: 1.1. UST- pierwotne znaczenie usta (BORYŚ s.v. warga): //Ust-a: // > v (słwń., 026, 324), > u (pol.), > j (chorw.), U > ø (112): słwń, chorw., serb., mac., bułg., czes., słc., pol., ukr. (421, 504) 3, ros. (689, 691, 698, 709, 811); //ust-ę: // > v (018): słwń.; ust-y: pol. (252); //ust-a: // > u (pol.): mac. (102, 104), bułg. (121), pol., ukr. (431, 459), ros. (569, 635, 851); //ust-y: // > v (327): mac. (098), pol. (266), brus. (327). Por. też вусны w LAB (t. 3, m. 52); ust-ьn-a: mac. (095); ust-ьn-ę: chorw., serb., bułg.; //ust-ьn-y: // > v (brus., ros.): mac. (113a), bułg., brus., ros. (694, 713, 758). Por. też вусны w LAB (t. 3, m. 52); //ust-ьn-ic-a: // > v (035): chorw.; //ust-ьn-ic-ę: // > v (chorw.): słwń., chorw., serb.; Pragnę w tym miejscu wyrazić wielką wdzięczność Panu Profesorowi Januszowi Siatkowskiemu i Panu Doktorowi L uborowi Králikowi CSc. z Bratysławy za ogromną pomoc w opracowaniu uogólnień morfonologicznych i etymologii omawianego materiału. Pani Doktor Helenie Grocholi-Szczepanek dziękuję bardzo za przygotowanie mapy. 3 Podkreślenie oznacza, że forma występuje obocznie z innym leksemem w danym punkcie. Brak podanej lokalizacji oznacza, że dana forma notowana jest na szerszym obszarze językowym.
126 1.2. GǪB- pierwotne znaczenie coś wypukłego > narośl na ciele > wypukle części ciała: warga, policzek, usta (BORYŚ s.v. gęba): gǫb-a: czes., słc., pol., brus. (332, 337, 344, 345), ukr. (432). Por. także usta w AGWB (t. 5, m. 16), gdzie widać dokładny zasięg nazwy huba usta na badanym obszarze; gǫb-y: słc. (231, 232); gǫb-a: pol. (234, 285); gǫb-ę: słc. (na Węgrzech: 155); gǫb-ě: brus. (362). Por. Stieber 1979: 124 125; gǫb-y: słc., brus., ukr., ros. Por. też вусны w LAB (t. 3, m. 52) oraz warga w AGWB (t. 5, m. 15), gdzie widać dokładny zasięg nazwy huba warga na badanym terenie; gǫb-i: brus., ukr.; gǫb -ic-a: chorw. (039); gǫb-ic-ę: chorw., bośn., serb. (067); 1.3. PYSK- < psł. *pyskati prawdopodobnie pęcznieć, nadymać się ; pierwotne znaczenie: coś nadętego, wydętego > zwierzęce wargi, otwór gębowy z wargami, ryj > przednia część głowy zwierząt (BORYŚ s.v. pysk; MACHEK 2 s.v. pysk): pys//k-ъ: // > ъ (268, ukr.): czes. (177), pol. (268), ukr.; pysk-y: słc., czes.; 1.4. VЪRG- psł. dial. *vъrga nabrzmienie, wypukłość (BORYŚ s.v. warga) 4 : vъrg-a: pol. (322); vъrg-y: pol.; vъrg-y: czes. (207), słc., pol., ukr.; 1.5. RЪT- pierwotne znaczenie ostrze, dziób, por. strus. rъtъ w związku z psł. ryti (VASMER 1 s.v. рoт) rъt-ъ: pol. (okazjonalnie w jednym punkcie na wschodzie), brus., ukr., ros. Por. jednak jeszcze usta w AGWB (t. 5, m. 16), gdzie widać dokładny zasięg nazwy rot na obszarze Białostocczyzny; 4 B o r y ś w haśle warga wymienia poza tym szereg najprawdopodobniej etymologicznie tożsamych form, jak bułg. dial. vrъga narośl na ciele zwierzęcia lub na roślinie, guz od uderzenia, mały obrzęk, sęk w drzewie itd., mac. vrga narośl na ciele, na drzewie.
Zróżnicowanie dialektalne Słowiańszczyzny na przykładzie nazw ust i warg 127 rъt-ik-ъ (dem.): ros. (w jednym punkcie); rъt-y: czes. (176, 179, 190); 1.6. RY-DL- por. psł. *ryti (por. np. VASMER 1, s.v. рыло; BORYŚ s.v. rydel) ry-dl-o: ros. (602); ry-dl-o: mac. (093); ry-dl-a: serb. (075, 077); ry-dl-ъk-y: mac. (094, 097); ry-dl-ic-ę: serb. (074, 075); 1.7. ČЬN-OB- por. psł. *čęti, čьnǫ zacząć, rozpocząć (BEZLAJ, t. 4: 89) čьn-ob-ę: N > ø (021, 146a), Ǫ > u (146a): słwń. (021), chorw. (146a); ČьN-Ob-a: Č > š (003), N > ø (003, 029), Ǫ > u (029): słwń. (003) i chorw. (029); ČьN-Ob-ę: Č > š (002, 004, 013), N > ø (słwń., chorw.), O > u (017, 020, 028, 147a,): słwń., chorw.; ČьN-Ob-ic-ę: Č > š (005), N > ø (005, 146a), Ǫ > u (146a,): słwń. (005), chorw. (146a); Przedstawione zestawienie ukazuje skupiska i rozprzestrzenienie wspólnych dla obu znaczeń morfemów leksykalnych odziedziczonych (por. mapa). 2. Wspólne morfemy leksykalne zapożyczone: Można tu wymienić tylko dwa przykłady: mac. (muc)-ьk-a (109, 110): usta (109, 110) i wargi (110), z ngr. μουτσουνα (BER s.v. муцуна); słwń. (lamp)-ę (021, 149): usta (149) i wargi (021, 149), z śrwniem. vamp brzuch (BEZLAJ, t. 2: 122, t. 4: 279; STRIEDTER-TEMPS, 243). Są to przykłady mało charakterystyczne, bo zjawisko dotyczy tylko dwóch języków i mogą tu wchodzić w grę czynniki stylistyczne. 3. Nazwy odrębne: 3.1. odziedziczone: dьršt-ьk-a: czes. (179, 183, 200) < psł. *dьr- (por. REJZEK, 145); zob-i i zob-a: chorw.;
128 gъr-dl-o: chorw. (na Węgrzech: 151); pa-šček-a: czes. (200, 206); tep-a: brus. (380), (por. BORYŚ, 76); gr-al-e: bośn. (050), (por. BORYŚ s.v. grać II); //ěd-ač-ьk-y: // > j: pol. (296); por. jeść; Związane z czasownikiem żuć następujące formy bułgarskie: žu-k-y, žu-n-y i žu=-st-ьn-y (127) (BER, t. 1: 557, 559). Ze względów semantycznych interesująca jest forma grib-y obecna w brus. (330, 342) (por. też вусны w LAB (t. 3 m. 52), gdzie występuje w wielu punktach na wschodzie Białorusi), ukr. (442, 445) i ros. (527, 696, 697, 710, 713, 726a, 746, 760, 797, 799, 800, 811, 813), etymologicznie tożsama z leksemem grzyb (możliwa przynajmniej dwojaka etymologia, por. ESSJ t. 7: 126-128, ESUM, t. 1: 592 593; BORYŚ s.v. grzyb). Jeśli chodzi o nazwy warg, doszło tutaj do semantycznych przesunięć w związku z goby wargi, etymologicznie tożsamej z gob-y grzyby (por. wyżej). Inną ciekawą formą jest rosyjskie dialektalne bril-y (617, 619, 625, 626, 645, 646, 690, 691, 701, 709), gdzie materiał w większości wskazuje r zmiękczone 5. Etymologia zaproponowana przez Trubačeva (1965: 9 10) i powtórzona następnie w ESSJ (t. 3: 65) jako *obъ-ry-dl-, czyli semantycznie to, co wokół ry-dl-a, wydaje się ze względu na formę brily mniej przekonująca, niż proste wytłumaczenie wiążące ją z prasłowiańskimi formami brila i bryla (SŁPS, t. 1: 404), zwłaszcza że ma ono paralele semantyczno-etymologiczne z innymi nazwami warg, jak goby, pysky i vъrgy coś wypukłego, napęczniałego. Pozostałe notowane w OLA rodzime nazwy warg są następujące: mъrd-a, mъrd-y: mac. (090) (por. BORYŚ s.v. morda); bъrn-y: mac. (113a, w Grecji), bułg. i bъrn-ъk-y: bułg. (122) (por. BER, t. 1: 103); bъrn-z-a: bułg. (125), bъrn-z-i: bułg. (126) (por. BER, t. 1: 83, 104); pъrn-y: N > ø (216, 217): słc. (210, 216, 217) (MACHEK 1, 362 363; ESSJ, t. 3: 130); pęst-ьn-j-ę: chorw. (042, 044) (por. SKOK, t. 2: 645 s.v. pêst) 6 ; brund-ę: chorw. (052) (onomatopeja, por. SKOK, t. 1: 214 s.v. brndati); muzg-a-dl-a: słwń. (001) (ESSJ, t. 20: 202 s.v. *muzga, BER, t. 4: 306, s.v. музга 2); tar-a-l-ъk-a, tar-a-l-ъk-y: mac. (100). 5 Por. też występujący w dwóch wariantach materiał podany przez SNRG ( t. 3: 180, 216). 6 Inna możliwość to pekt-ьn-ę > pet ńe, co mogłoby dać pešńe obecne w materiale (por. FO 264: t > š przed ń). Dziękuję bardzo za jej wskazanie Panu Dr. L uborowi Králikowi.
Zróżnicowanie dialektalne Słowiańszczyzny na przykładzie nazw ust i warg 129 3.2. Nazwy zapożyczone: czes. (pus)-a z niem. Buss (MACHEK 2 s.v. pusa); dłuż. (mul)-a (235) usta z śrwniem. mūl(e), por. niem. Maul; słwń.(boć)-a (< (bok)-j-a) (001) z wł. bocca usta ; ros. (kadyk)-ъ (689, 691, 744) z tat. kadyk mocny, twardy, wystający (VASMER 1 s.v. кадык); mac. (dudak)-ъ (sg): (103, 105) i (dudac)-i (pl): (103, 105, 112, 113) oraz błg. (dudač)-ęt-a: (132), z tur. dudak (BER, t. 1 s.v. дудàк); słwń. (žnabl)-ę, (žnabl)-i i (žnabl)-ь, z śrwniem. snabel (SNOJ, 873; STRIEDTER-TEMPS, 254); mac. (buz)-a (099, 106, 108), serb. i mac. (buz)-ę (055, 070, 088, 106, 168, 169) oraz mac. i bułg. (buz)-i (092, 096, 107, 109, 110, 111, 130, 131), z alb. buzë (SKOK, t. 1 s.v. buza 1); chorw. (labr)-ę (044a) i (labr)-ьd-ę (150) oraz serb. (labr)-ьn-j-a (078), z wł. labbro (SKOK, t. 2 s.v. lâbra); łuż. (lip)-a (235) i (lip)-u (pl) (235, 237), łuż. i pol. (kasz.) (lip)-y (236, 241, 242, 243, 258, oraz łuż. dъv-ě (lip)-ě (dual) (237), z niem. Lippe; pol. (lep)-y (264, 265), z dln. lepe pl (sg: lep) (PrWb, t. 3: 948, por. SGOWM, t. 4: 29); dokładny zasięg nazwy notuje AGM (t. 8, m. 384) wargi człowieka i komentarz na s. 91 93, gdzie forma lepy występuje w części północno-wschodniej badanego obszaru; pol. i brus. (lup)-y (266, 328, 332, 344, 345), z litew. lūpa (SŁAWSKI, t. 5: 347, 408); pol. (lyp)-y (287), z brus. dial. łúpy (< litew. lūpa) (SŁAWSKI, t. 5: 347, 408). Por. także warga w AGWB (t. 5, m. 15), gdzie widać dokładny zasięg nazw łupa i łypa na badanym terenie; (mun)-ьj-e: pol. (na Kaszubach: 241, 244), z niem. Mund; (mužon)-ę: słwń (011), z wł. musone. W konkluzji trzeba stwierdzić, że mapy Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego (OLA) są mało czytelne ze względu na mnogość małych (trudnych do odróżnienia) znaczków i monotonię kolorów. Uważam w związku z tym, że dobrą rzeczą byłoby skonstruowanie elektronicznej mapy zbiorczej ust i warg pokazującej (np. za pomocą różnych kolorów lub znaków) rozmieszczenie poszczególnych morfemów leksykalnych, które są wspólne w tych nazwach. Można by bez trudu zobaczyć, jak kształtują się wzajemne wpływy językowe oraz niejako pierwotne zasięgi tych leksemów. Dzisiejsza technika pozwala na to, by kolejny tom atlasu wydać także w wersji elektronicznej, która obejmowałaby w ten spo-
130 sób skonstruowane mapy podsumowujące, bo zjawisko powtarzających się przy różnych mapach tych samych morfemów leksykalnych jest rzecz jasna dużo szersze. Zasięgi morfemów leksykalnych pokazane na mapach można uznać za jeden z wyznaczników dawnego zróżnicowania dialektalnego słowiańszczyzny. L i t e r a t u r a AGM Atlas gwar mazowieckich, t. 1, oprac. H. H o r o d y s k a -G a d k o w s k a i A. S t r z y ż e w s k a -Z a r e m b a, t. 2 10 oprac. A. K o w a l s k a i A. S t r z y ż e w - s k a -Z a r e m b a, Wrocław 1971 1992. AGWB Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. 1, oprac. Zespół Instytutu Słowianoznawstwa PAN pod kier. S. G l i n k i, Wrocław 1980. B a ń k o w s k i A., Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1 2, Warszawa 2000. BER Бългapcкu eтимoлoгичeн речник, t. 1, ред. Вл. Г е о р г и е в (И. Д у р и д а - н о в, М.М. Р а ч е в а, Т.А. Т о д о р о в), София 1971. B e r n e k e r E., Slavisches etymologisches Wörterbuch, t. 1, Heidelberg 1908 1913. B e z l a j F., Etimološki slovar slovenskega jezika, t. 1 4, Ljubljana 1977 1995. B o r y ś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005. B r ü c k n e r A., Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. 3, Warszawa 1974. Č e r n y c h Ч е р н ы х П.Я., Историко-этимологический словарь современного русского языка, t. 1 2, изд. 2, Москва 1994. D a l Д а л ь Вл., Толковый словарь живого великорусского языка, t. 1 4, Москва 1955 1956. ESBM Этымалагічны слоўнік беларускай мовы, t. 1, рэд. В.У. М а р т ы н а ў, Мінск 1978. ESSJ Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд, t. 1, ред. О.Н. Т р у б а ч ё в, Москва 1974. ESUM Етимологічний словник української мови, т. 1, ред. О.С. М е л ь н и ч у к, Київ 1982. F O Fonološki opisi srpskohrvatskih/hrvatskosrpskih, slovenačkih i makedonskih govora obuhvaćenih Opšteslovenskim lingvističkim atlasom, ur. P. I v i ć, Sarajevo 1981. G l u h a k A., Hrvatski etimološki rječnik, Zagreb 1993. H o l u b J., K o p e č n ý F., Etymologický slovník jazyka českého, Praha 1952. LAB Лексычны атлас беларускіх народных гаворак, t. 3: Челавек, Мiнск1996. M a c h e k 1 M a c h e k V., Etymologický slovník jazyka českého a slovenského, Praha 1957. M a c h e k 2 M a c h e k V., Etymologický slovník jazyka českého, 2. opravené a dopolněné vydání, Praha 1968. P r e o b r a ž e n s k i j П р е о б р а ж е н с к и й А.Г., Этимологический словарь русского языка, t. 1 2, изд. 2, Mосква 1959. PRWB Preussisches Wörterbuch, begründet von E. R i e m a n n, hrsg. E. R i e m a n n, U. To l k s d o r f, t. 1, Neumünster 1974.
Zróżnicowanie dialektalne Słowiańszczyzny na przykładzie nazw ust i warg 131 R e j z e k J., Český etymologický slovník, Praha 2001. S c h u s t e r - Š e w c H., Historisch-etymologisches Wörterbuch der ober- und niedersorbischen Sprache, t. 1 5, Bautzen 1978 1996. SGOWM Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, t. 1, red. Z. S t a m i r o w s k a, Wrocław 1987. S k o k P., Etimilogijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, t. 1 4, Zagreb 1971 1974. S ł a w s k i F., Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1 5: A Ł, Kraków 1952 1982. S n o j M., Slovenski etimološki slovar, wyd. 2, Ljubljana 2003. SŁPS Słownik prasłowiański. Opracowany przez Zespół Instytutu Słowianoznawstwa (obecnie: Slawistyki) PAN pod red. F. S ł a w s k i e g o, od t. 7 pod red. W. B o r y s i a i M. Wo j t y ł y Ś w i e r z o w s k i e j, Wrocław 1974. SNRG Словарь русских народных говоров, t. 1. Составил (с 2 т. гл. ред.) Ф.П. Ф и л и н, Москва : Ленинград 1965. SRJ XI XVII Словарь русского языка XI XVII вв., t. 1, ред. С.Г. Б а р х у д а р о в (Ф.П. Ф и л и н, Д.Н. Ш м е л е в, Г.А. Б о г а т о в а ), Москва 1975. S t i e b e r Z., Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa 1979. S t r i e d t e r - Te m p s H., Deutsche Lehnwörter im Slovenischen, Wiesbaden 1963. T r u b a č e v Т р у б а ч е в О.Н., Славянские этимологии 41 47, [w:] Этимология 1964, Москва 1965. Va s m e r 1 Фасмер М., Этимологический словарь русского языка. Перевод с нем. и дополнения О.Н. Т р у б а ч ё в а, т. 1 4, Москва 1964 1973. Va s m e r 2 Vasmer M., Russisches etymologisches Wörterbuch, t. 1 3, Heidelberg 1953 1958. S u m m a r y Dialectal differentiation within Slavic languages on the basis of words denoting mouth and lips The core of this article comprises material from The Slavic Linguistic Atlas which will serve to create two separate maps for the 9 th volume of the lexicalword-formation series of the Atlas entitled Man. The material was gathered according to the Atlas questionnaire and it covers the terms: L 1384 рот (mouth) and L 1388 губы /N pl/ (lips). The data bears etymological relation close enough to be presented in its entirety, with lexical units of the same origin grouped. The maps of the Atlas allow for a more precise definition of the domains of many linguistic phenomena. Lexemes covering the notions of mouth and lips belong to basic vocabulary. Hence, conclusions drawn from etymological and geographical analysis of their differentiation allow only to a certain degree and in a limited range to define mutual linguistic relations.
132