Grzegorz Bywalec ROZDZIAŁ 22 KIERUNKI I EFEKTY REFORM GOSPODARCZYCH W INDIACH Wprowadzenie Od 1947 roku, a więc od początku państwa indyjskiego, do końca lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, w gospodarce tego kraju realizowany był model tzw. trzeciej drogi. Stanowił on próbę połączenia elementów gospodarki wolnorynkowej z niektórymi rozwiązaniami socjalistycznymi. Nie przynosiło to jednak Indiom spodziewanych rezultatów w postaci szybkiego rozwoju. Rosnące niezadowolenie z realiów gospodarczych, skumulowane z konfliktami politycznymi, zmusiło władze kraju do podjęcia radykalnych reform ustrojowych. W niniejszej pracy przedstawiono przesłanki, istotę oraz skutki reform gospodarczych przeprowadzonych w Indiach po 1991 roku. Analiza ma charakter opisowo - jakościowy i jest oparta na indyjskiej literaturze oraz indyjskich źródłach statystycznych. Powstanie państwa i ustrój gospodarczy Indii W dniu 15 sierpnia 1947 roku Indie przestały być kolonią, a stały się dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Status suwerennego państwa uzyskały 26 stycznia 1950 roku w dniu wejścia w życie konstytucji. Od tego dnia Indie są republiką parlamentarną o strukturze federacji. Nigdy wcześniej nie istniało państwo o takiej nazwie, termin Indie miał znaczenie tylko geograficzne. Na mapie politycznej świata pojawiło się nowe, największe demokratyczne państwo. Jeżeli podstawą ustroju politycznego niepodległych Indii była demokracja wzorowana na zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej, to ustrój gospodarczy miał być próbą połączenia gospodarki rynkowej z gospodarką socjalistyczną. Gospodarka Indii była przez ponad 40 lat gospodarką rynkową, ale z dużym udziałem sektora państwowego oraz pięcioletnim, centralnym planowaniem gospodarczym. Ten model gospodarki mieszanej nazwany został indyjskim socjalizmem, albo nehruizmem od nazwiska Jawaharlala Nehru, jego twórcy i wieloletniego premiera rządu federalnego Indii 1. U podstaw indyjskiego socjalizmu leżały, w sensie ideowym: teoria Johna M. Keynesa oraz program brytyjskiej Partii Pracy, a w praktycznym: doświadczenia amerykańskiego New Dealu oraz radzieckiej industrializacji lat trzydziestych (Chandra i inni, 1999, s. 341). Indyjski socjalizm był jednak daleki od modelu radzieckiego czy chińskiego. Przede wszystkim rząd J. Nehru nie zdecydował się na gruntowną, rewolucyjną jak w Chinach czy ZSRR przebudowę struktury własnościowej środków produkcji, czyli przejęcie ich przez państwo. J. Nehru jak i jego córka Indira Gandhi późniejsza premier rządu federalnego, główni architekci i zwolennicy indyjskiego socjalizmu pomimo dobrych stosunków z władzami ZSRR byli jednak zdeklarowanymi antykomunistami i nie dopuszczali myśli o stworzeniu w Indiach ustroju takiego jak w ZSRR czy Chinach. Socjalizm indyjski nie spowodował jednak jak powszechnie oczekiwano - szybkiego i harmonijnego rozwoju gospodarczego. Przeciwnie, tempo wzrostu gospodarczego 1 Dokładniej przemiany gospodarcze, polityczne i demograficzno kulturowe w Indiach opisano w pracy: [Bywalec, 2005, s. 44 174]. Można w niej znaleźć obszerną literaturę źródłową dotyczącą tych zagadnień.
Kierunki i efekty reform gospodarczych w Indiach 233 Indii było niewysokie i wynosiło zazwyczaj 3-4 proc. rocznie. Pod tym względem Indie pozostawały w tyle za innym krajami, zarówno kapitalistycznymi jak i socjalistycznymi. Sytuację gospodarczą w Indiach dodatkowo komplikowały wielkie, nieznane na taką skalę w innych krajach świata, krwawe konflikty na tle religijnym i etnicznym, jak również konflikty zbrojne z sąsiadami (wojny z Pakistanem oraz Chinami), co zmuszało do intensywnych zbrojeń i utrzymania licznej armii. Przesłanki reform indyjskiej gospodarki W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, a szczególnie po śmierci I. Gandhi (w 1984 roku) i objęciu funkcji premiera rządu federalnego przez jej syna Rajiva Gandhiego, zaczęto podejmować działania modernizujące gospodarkę i państwo. Potrzeba reform indyjskiej gospodarki i życia politycznego wynikała z narosłych przez dziesięciolecia patologii struktur oraz mechanizmów zarządzania. Były one zresztą podobne do schorzeń, jakie przez dziesięciolecia trapiły gospodarkę ZSRR i pozostałych krajów socjalistycznych. Trzeba jednak pamiętać, że Indie były w korzystniejszej sytuacji, bowiem dominował tu zawsze sektor prywatny. Głównymi przyczynami szybko narastających trudności gospodarczych Indii, pogłębianych dodatkowo konfliktami etniczno religijnymi były (Chandra i inni, 1999, s. 357 364): Niewłaściwa struktura gospodarki, tj. szeroko rozbudowany sektor państwowy (na czele z przemysłem ciężkim i wydobywczym), który pochłaniał wielkie środki publiczne a nie przynosił efektów adekwatnych do tych nakładów. Nadmierna ochrona krajowej gospodarki, a szczególnie przemysłu, uniezależniała ją od niekorzystnych zmian koniunktury światowej, ale z drugiej strony poprzez izolację czyniła tę gospodarkę mało konkurencyjną i technologicznie zacofaną. Nadmierna i systematycznie zwiększająca się regulacja administracyjna sektora gospodarki prywatnej (szczególnie przemysłu i handlu zagranicznego) wyrażająca się koncesjonowaniem i innymi, licznymi, często absurdalnymi, ograniczeniami biurokratycznymi, co hamowało inicjatywę gospodarczą i racjonalne zachowania przedsiębiorców. Przerosty zatrudnienia i nadmierne uprawnienia socjalno prawne pracowników prowadzące do nieefektywnego gospodarowania zasobami siły roboczej i wysokich kosztów pracy. Podporządkowanie zarządzania przedsiębiorstwami państwowymi celom politycznym i społecznym, co wyrażało się m.in. pomijaniem w ich ocenie efektywności gospodarowania, ustalaniu cen niektórych towarów poniżej kosztów produkcji (gł. dóbr konsumpcyjnych i niektórych środków do produkcji rolnej), obfitym dotowaniu wielu przedsiębiorstw publicznych, umarzaniu kredytów i pożyczek itp. Powszechna korupcja na każdym szczeblu gospodarki i państwa, co wynika - jak wyżej wskazano - z nadmiernych kompetencji państwa w stosunku do gospodarki (a szczególnie sektora prywatnego). Restrykcyjna - podobnie jak w przypadku przemysłu - polityka importowa (licencje, zakazy, wysokie cła), która doprowadziła do odcięcia gospodarki indyjskiej od rynku światowego, jak również ograniczenia napływu kapitału zagranicznego. Trudności ze zrównoważeniem budżetu państwa i narastanie długu publicznego. Na sytuację gospodarczą Indii drugiej połowy lat osiemdziesiątych i pierwszych lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ogromny wpływ wywierają - jak nigdy dotąd - zaostrzające się konflikty etniczne oraz religijne i to równocześnie w wielu regionach kraju, których ofiarą pada m.in. były premier R. Gandhi (zamordowany w maju 1991).
234 Grzegorz Bywalec Polityka stopniowych reform liberalizujących gospodarkę nie spotkała się wbrew pozorom - z zadowoleniem wielu grup społecznych i partii politycznych. Liberalizacja gospodarki znacząco zmniejszała wpływy jakże licznej i zbiurokratyzowanej oraz niewiarygodnie skorumpowanej administracji wszystkich szczebli, gdyż odbierała im część władzy gospodarczej (np. udzielanie różnorakich licencji, kontrolę, przydzielanie dotacji itp.) i związane z tym dodatkowe dochody. Pogarszała się również sytuacja pracowników państwowych zakładów, bowiem wiele z nich pozbawiono dotacji, przez co zmuszane zostały do restrukturyzacji, łącznie z likwidacją. Przeciwko liberalizacji opowiedziały się również niektóre kręgi prywatnego biznesu, gdyż dopuszczenie na rynek obcego kapitału i towarów oznacza zwiększenie konkurencji i tym samym pogorszenie ich sytuacji. Lewa strona sceny politycznej (gł. partie komunistyczne) uważała zaś liberalizację gospodarki za zdradę "indyjskiego socjalizmu" uderzającą w biedną, a jakże liczną część społeczeństwa i równoczesne bogacenie się warstw zamożnych. Partie prawicowe, a szczególnie rosnące w siłę ugrupowania hinduistyczne, w liberalizacji i otwarciu gospodarki dopatrywały się zaś zagrożenia interesów indyjskich. Duża skala konfliktów etnicznych i religijnych (m. in. w Pendżabie, Assamie, Tamil Nadu, Gudżaracie, Kaszmirze) oraz narastające niezadowolenie części społeczeństwa z reform gospodarczych przełożyło się na głosy wyborcze. Wybory parlamentarne w listopadzie 1989 roku wygrała koalicja partii centro prawicowych, a przegrał rządzący Indyjski Kongres Narodowy (R. Gandhi przestał być premierem). Z uwagi na dużą liczbę partii w zwycięskiej koalicji, nie była ona w stanie sformułować spójnego programu gospodarczego. W niektórych dziedzinach kontynuowano politykę zapoczątkowaną przez R. Gandhiego, a gdzie indziej zaniechano reform. Efektem tego było pogłębienie się chaosu w funkcjonowaniu państwa i pogorszenie sytuacji gospodarczej, co, po niespełna półtora roku, doprowadziło do kryzysu politycznego i przedterminowych wyborów parlamentarnych (w maju - czerwcu 1991 roku). Najwięcej głosów uzyskał teraz Indyjski Kongres Narodowy, ale nie na tyle dużo, by utworzyć rząd większościowy. Powstał więc rząd mniejszościowy Indyjskiego Kongresu Narodowego wspomagany przez niektóre małe ugrupowania polityczne (regionalne), a na jego czele stanął S.P.V. Narashima Rao. Rząd ten, nie posiadając parlamentarnej większości, przetrwał jednak całą kadencję, a więc do 1996 roku; jego siłą stał się program reform gospodarczych i ich konsekwentne wdrażanie. Istota reform gospodarczych Rząd premiera P.V. Narashima Rao niemal natychmiast po objęciu władzy, w czerwcu 1991 roku, przygotował i rozpoczął wdrażanie programu reform, które wkrótce zostały nazwane "nową polityką ekonomiczną". Twórcą tego programu był Manmohan Singh - minister finansów, który w 2004 roku, po ponownym zwycięstwie Indyjskiego Kongresu Narodowego, został premierem rządu federalnego. Można uznać, że od 1991 roku gospodarka indyjska weszła w nową fazę rozwojową. Bezpośrednim impulsem do podjęcia szybkich i radykalnych działań reformatorskich, czyli "nowej polityki ekonomicznej" był kryzys systemu finansów publicznych. Indie znalazły się w połowie 1991 roku na granicy bankructwa. W tej sytuacji z pomocą przyszedł Międzynarodowy Funduszu Walutowy, który udzielił Indiom odpowiednich kredytów. Pomoc tę uwarunkowano jednakże szybkim rozpoczęciem reform liberalizujących gospodarkę, jak to działo się już w Chinach, ZSRR i b. krajach socjalistycznych Europy Środkowowschodniej. Dodatkowymi czynnikami pogarszającymi sytuację gospodarczą Indii w 1991 roku stały się: skutki wojny w Zatoce Perskiej (USA Irak) oraz rozpad Związku Radzieckiego i transformacja ustrojowa w Europie Środkowowschodniej. Wojna w Zatoce Perskiej spowodowała m.in. drastyczny wzrost cen ropy naftowej, która ma ogromne znaczenie w bilansie handlowym Indii (import pokrywał wówczas ok. 70 proc. zapotrzebowania kraju na ten suro-
Kierunki i efekty reform gospodarczych w Indiach 235 wiec), a także spadek wpływów walutowych od obywateli indyjskich pracujących w rejonie Zatoki, które szacowano na ok. 2,5 mld USD rocznie. Z kolei upadek europejskiego systemu socjalistycznego (w tym rozwiązanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) spowodowały załamanie się eksportu i spadek wpływów walutowych z tego tytułu. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia ok. 40 proc. indyjskiego eksportu szło na te właśnie rynki, a saldo obrotów było dodatnie. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych eksport do Rosji spadł do poziomu 2,5 proc. a do byłych krajów socjalistycznych do 3,0 proc. globalnego eksportu Indii [ Statistical Outline.., s.110]. Podstawowy pakiet programowy "nowej polityki ekonomicznej" rządu P.V. N. Rao zawierał zarówno wątki stabilizujące gospodarkę jak i projekcje rozwojowe. Wyróżnić w nim można następujące zadania (Misra, Puri, 2000, s. 305-308, 590 611): Zmniejszenie roli sektora państwowego w gospodarce. W praktyce wyrażało się to w ograniczeniu liczby gałęzi przemysłu zarezerwowanych dla państwa - na mocy "Rezolucji w sprawie polityki przemysłowej" z 30 kwietnia 1956 roku. Liczbę tych gałęzi zmniejszono z 17 do 8 w roku 1991, a w latach 1993-98 o kolejne 4; w wyłącznej kompetencji państwa pozostały nadal: przemysł zbrojeniowy, energii atomowej, wydobywania i przeróbki minerałów przydatnych w energetyce jądrowej oraz przemysł środków transportu kolejowego. Istotne ograniczenie koncesjonowania działalności gospodarczej. W 1991 roku zniesiono obowiązek uzyskiwania państwowych licencji w przemyśle z wyłączeniem 18 gałęzi dotyczących spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i obrony narodowej, spraw strategicznych, społecznych, ochrony środowiska, wytwarzania produktów niebezpiecznych i artykułów konsumpcji luksusowej. W latach następnych liczba gałęzi objętych licencjami systematycznie malała i w 1999 wyniosła już 6. Modyfikacja ustawy MRTP dopuszczająca duże przedsiębiorstwa prywatne do inwestowania w dowolnych zdelicencjonowanych gałęziach przemysłu 2. Rozszerzenie możliwości inwestowania firm zagranicznych w Indiach. Kapitał zagraniczny został dopuszczony do nabywania bez państwowych zezwoleń, czyli na warunkach rynkowych, większościowych pakietów akcji w firmach indyjskich. Od 1992 roku fundusze zagraniczne mogły inwestować na indyjskich giełdach papierów wartościowych, w tym celu m.in. obniżono podatek od zysków kapitałowych. Zakres inwestycji zagranicznych był systematycznie zwiększany w latach następnych. Rozpoczęcie decentralizacji administracyjnej. Oznacza to utworzenie lokalnego, samorządowego szczebla administracji (na mocy poprawek do konstytucji Indii nr 73 i 74). Rozpoczęcie - w ślad za reformą ustroju politycznego państwa - uzdrawiania systemu finansów publicznych oraz ich decentralizacji, polegającej na zwiększeniu roli stanów oraz jednostek administracyjnych niższych szczebli w gospodarowaniu środkami publicznymi. Rozpoczęto prace nad przebudową budżetu państwa, a szczególnie jego strony dochodowej. Zdewaluowanie rupii i doprowadzenie do jej pełnej wymienialności. Stymulowało to napływ obcych kapitałów i wymianę międzynarodową. Najpierw wprowadzono częściową wymienialność na rachunkach handlowych polegającą na tym, że 60 proc. wpływów dewizowych eksporterów mogło być wymieniane po kursie wolnorynkowym, zaś 40 proc. musiało być wymieniane w banku emisyjnym po kursie ustalonym 2 MRTP Act (Monopoly and Restrictive Trade Practices) - ustawa z 1969 roku, na mocy której m.in. duże prywatne firmy mogły inwestować tylko w wybranych gałęziach przemysłu, na co dodatkowo musiały uzyskać państwową licencję. Od 1985 roku ustawą tą objęte były przedsiębiorstwa o majątku przewyższającym 100 krorów rupii (1 kror = 10 milionów).
236 Grzegorz Bywalec przez państwo. W 1993 roku wprowadzono pełną wymienialność na rachunkach handlowych, a w 1994 na wszystkich rachunkach bankowych. Odejście od regulacji państwowej w eksporcie i imporcie oraz obniżanie ceł importowych. Już w budżecie 1991-92 zredukowano maksymalną stawkę celną z ponad 300 proc. do 150 proc. Kolejne znaczące redukcje miały miejsce w następnych latach. Rozwijanie rynku finansowego, co jest warunkiem koniecznym dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju całej realnej sfery gospodarki. W 1991 roku powołany został Komitet ds. Sektora Finansowego, którego ustalenia stały się podstawą reform indyjskiego systemu finansowego. Szczególną uwagę zwrócono na potrzebę rozwoju instytucji oraz regulacji prawnej rynku finansowego. Indyjski rynek finansowy został otwarty dla zagranicznych inwestorów. Racjonalizację działalności przedsiębiorstw państwowych. Publiczny sektor gospodarki został objęty jurysdykcją Rady ds. Przemysłowej i Finansowej Rekonstrukcji (Board for Industrial and Financial Reconstruction - BIFR). W kompetencji tej instytucji pozostawały decyzje odnośnie do likwidacji lub sanacji jednostek sektora publicznego. Miałoby to odbywać się poprzez ich restrukturyzację oraz prywatyzację, tj. sprzedaż częściowego lub większościowego pakietu akcji. BIFR prowadził również likwidację niektórych, wysoce deficytowych a mało ważnych dla gospodarki przedsiębiorstw. Program nowej polityki ekonomicznej" może sugerować całkowite odejście od idei i praktyki "indyjskiego socjalizmu". Tak się jednak nie stało. Utrzymany został jeden z podstawowych atrybutów gospodarki socjalistycznej, czyli centralne planowanie, aczkolwiek zmieniła się jego formuła i cel; obecnie Indie realizują 11 plan pięcioletni. Nie jest ono jednak już tak zbiurokratyzowane jak w poprzednich okresach i przybrało charakter zestawu zadań i celów dla naczelnych oraz stanowych organów gospodarki i życia społecznego. Ważną rolę w gospodarce odgrywa nadal, tj. w pierwszych latach XXI stulecia, sektor państwowy. Nowa polityka ekonomiczna spotkała się z dobrym przyjęciem na świecie Zyskała także wielu zwolenników w kraju, szczególnie w kręgach ludzi młodych i dobrze wykształconych (technokratów). Nie brakowało jednak oponentów, czyli tych, dla których liberalizacja była niekorzystna. Już pierwsze próby poluzowania państwowego gorsetu w latach osiemdziesiątych - o czym wspominano - spotkały się z oporem i to z wielu stron sceny społecznej i politycznej. W połowie lat dziewięćdziesiątych opór ten przybrał na sile, co znalazło wyraz m.in. w wynikach wyborów parlamentarnych w maju 1996 roku. Jest paradoksem, że stojący na czele obozu reform Indyjski Kongres Narodowy poniósł największą w swej historii klęskę wyborczą. Na wiele lat władzę w kraju przejęły ugrupowania prawicowo nacjonalistyczne, z Indyjską Partią Ludową (BJP) na czele. Dopiero po wyborach parlamentarnych w 2004 roku do władzy doszedł ponownie Indyjski Kongres Narodowy, a na czele rządu federalnego stanął jak wspomniano - sam twórca nowej polityki ekonomicznej - M. Singh. Należy jednak zaznaczyć, że pomimo objęcia władzy przez partie prawicowo nacjonalistyczne, reformowanie gospodarki indyjskiej nie zostało zaniechane, można mówić co najwyżej o jego modyfikacji i zwolnieniu tempa zmian (por. tabela 1). Zliberalizowana i otwarta na świat gospodarka zaczęła żyć własnym życiem i aktywnie włączyła się w gospodarkę globalną, odgrywając w niej coraz większą rolę. Efekty reform gospodarczych Rezultatem nowej polityki ekonomicznej było wyraźne ożywienie indyjskiego życia gospodarczego, co ostatecznie zaowocowało przyspieszeniem wzrostu gospodarczego i poprawą warunków życia znacznej części społeczeństwa. Charakterystyczne dla okresu indyjskiego socjalizmu tempo wzrostu na poziomie 3-4 proc. rocznie zostało już w latach dzie-
Kierunki i efekty reform gospodarczych w Indiach 237 więćdziesiątych znacznie przekroczone. Kształtowanie się tego tempa przedstawiają wskaźniki w tabeli 1, zestawione zgodnie z praktyką indyjskiej rachunkowości narodowej, a więc dla lat gospodarczych trwających od 1 kwietnia do 31 marca roku następnego. Tabela 1. Tempo wzrostu gospodarczego Indii - roczne przyrosty PKB w proc., ceny czynników produkcji stałe Lata* Wzrost PKB Lata Wzrost PKB 1991-92 1,4 1999-00 6,5 1992-93 5,4 2000-01 4,3 1993-94 5,7 2001-02 5,8 1994-95 6,4 2002-03 3,8 1995-96 7,3 2003-04 8,5 1996-97 8,0 2004-05 7,5 1997-98 4,3 2005-06 9,4 1998-99 6,7 2006-07 9,6 * lata gospodarcze (od 1.IV. do 31 III roku następnego). Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Economic Survey 2007 2008, A-5, w: http://indiabudget.nic.in/es2007-08/tables.htm, (stan na dzień 2.05 2008). Jak widać w tabeli 1, po 1991 roku obserwuje się duże przyspieszenie rozwoju gospodarczego Indii. Tempo wzrostu na poziomie 5-8 proc. rocznie uznać należy za bardzo wysokie. Indie znalazły się w gronie najszybciej rozwijających się gospodarczo krajów świata. Ograniczenie nadzoru państwowego nad gospodarką zaowocowało olbrzymim rozwojem inicjatyw gospodarczych. Do kraju zaczęły napływać kapitały zagraniczne, wracali emigranci i tu zakładali swoje firmy. Rozwojowi przedsiębiorczości i ożywionym kontaktom z zagranicą sprzyjały rzesze młodych fachowców, dobrze wykształconych na uczelniach indyjskich i anglo amerykańskich, którzy dostrzegli w ojczyźnie szansę swego rozwoju (społeczeństwo Indii należy do najmłodszych na świecie). Ich wielkim atutem jest znajomość języka angielskiego i reguł gospodarki wolnorynkowej. Szybko zaczęła rozwijać się tzw. klasa średnia, która stała się lokomotywą przemian gospodarczych i społeczno - kulturowych. Właśnie dzięki wzrostowi liczebnemu klasy średniej i jej zamożności, Indie stały się wielkim rynkiem konsumpcyjnym, co z kolei przyciągnęło inwestycje zagraniczne. Dane w tabeli 1 pokazują, że tempo wzrostu nie było jednolite, w niektórych latach (szczególnie 1997-98 i 2002-03) obserwować można jego obniżenie. To pierwsze zahamowanie jest w dużej mierze efektem kryzysu gospodarczego, jaki dotknął bliskie Indiom kraje Azji Południowo - Wschodniej w latach 1997 98, oraz (w latach 2002 03) wynikiem niekorzystnych warunków klimatycznych (susza na przemian z powodziami), które zawsze wywierają znaczący wpływ na gospodarkę Indii. Nie bez znaczenia na obniżenie tempa wzrostu gospodarczego po 2000 roku jest także zachowawcza polityka ówczesnych rządów zdominowanych przez nacjonalistyczno konserwatywną Indyjską Partię Ludową (BJP). Politycy oraz zwolennicy tej partii dostrzegali w dynamicznie rozwijającej się gospodarce i szybkim wzroście klasy średniej zagrożenie dla tradycyjnej hinduskiej tożsamości. Wysoka dynamika rozwoju gospodarczego w całym okresie indyjskiej transformacji przyniosła ze sobą znaczące przeobrażenia struktury gospodarczej, co przedstawiają wskaźniki zawarte w tabeli 2.
238 Grzegorz Bywalec Tabela 2. Struktura tworzenia PKB Indii wg sektorów gospodarki PKB =100, 0 proc., w tym*: Lata** Rolnictwo Przemysł Usługi 1990-91 34,0 23,2 42,8 1993-94 32,5 22,6 44,9 1996-97 30,2 24,2 45,6 2000-01 26,2 23,5 50,3 2003-04 23,9 23,4 52,7 2004-05 22,4 24,0 53,6 2005-06 21,7 24,3 54,0 2006-07 20,5 24,7 54,8 *w cenach stałych czynników produkcji, **lata gospodarcze (od 1.IV. do 31 III roku następnego), Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Economic Survey 2007 2008, A - 5, w: http://indiabudget.nic.in/es2007-08/tables.htm, (stan na dzień 2.05 2008). Z danych w tabeli 2 wynika, że w okresie 1991 2007 istotnie zmieniła się struktura wytwarzania PKB. Zmiany te polegają przede wszystkim na obniżaniu się udziału sektora I (rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, kopalnictwo), nieznacznym wzroście sektora II (przemysł, budownictwo, rzemiosło) oraz wyraźnym rozwoju sektora III, czyli usług. Obniżanie się udziału w PKB sektora I i II nie oznacza oczywiście bezwzględnego spadku ich produkcji, lecz wolniejszy wzrost. Produkcja rolna (i pokrewnych działów) zwiększyła się w okresie 1991 2007 (w cenach stałych) o niespełna 60 proc., przemysłowo - budowlana o 180 proc., a wartość usług wzrosła o 240 proc. Są to zmiany zgodne z ogólnym zasadami i trendami rozwoju gospodarczego. Gospodarka Indii wyszła na początku bieżącego stulecia z fazy agrarno przemysłowej i staje się powoli gospodarką usługowo przemysłową. W dalszym ciągu zbyt wysoki jest jeszcze udział rolnictwa w życiu gospodarczym, co wynika w dużej mierze z sytuacji demograficznej, to znaczy faktu, że na indyjskiej wsi zamieszkuje ponad 70 proc. ludności, dla większości której głównym źródłem utrzymania jest praca na roli. Analiza tabeli 2 wskazuje, że lokomotywą przyspieszonego wzrostu gospodarczego Indii jest rozwój usług. Najszybciej rozwijały się usługi z zakresu infrastruktury, tj. handlowe, hotelarskie i transportowo komunikacyjne; w 2007 roku ich wielkość (w cenach stałych) niemal dwukrotnie przekroczyła wartość z 2000 roku (198,2 proc.). Nieco mniejsza w tym okresie, ale również wysoka, jest skala wzrostu wartości wytworzonych usług z zakresu finansów, ubezpieczeń, obrotu nieruchomościami oraz doradztwa biznesowego (175,6 proc.) (Economic Survey 2007 2008). Taką dynamikę i strukturę rozwoju sektora usługowego uznać należy za prawidłową. Świadczy ona generalnie o modernizacji indyjskiej gospodarki i stwarza szanse dla utrzymania wysokiego tempa rozwoju całej gospodarki. Po wyborach parlamentarnych w 2004 roku i powrocie do rządu Indyjskiego Kongresu Narodowego z twórcą nowej polityki ekonomicznej M. Singhiem na czele, proces reformowania gospodarki ulega przyspieszeniu, na co wyraźnie wskazują wskaźniki wzrostu gospodarczego. Kilkuletnia stopa wzrostu gospodarczego na poziomie 8-9 proc. rocznie, stawia indyjską gospodarkę wśród średnich i dużych krajów świata na drugim miejscu (po Chinach) pod względem szybkości rozwoju. Wyprowadziło to Indie na czwarte miejsce w świecie pod względem PKB mierzonego parytetem siły nabywczej (po UE, USA i Chinach) a przed Japonią i Niemcami. Należy to uznać za wielki sukces gospodarki indyjskiej i pamiętać, że u jego źródła tkwią właśnie reformy zapoczątkowane w latach 1991 92.
Kierunki i efekty reform gospodarczych w Indiach 239 Podsumowanie Po czterech dekadach spowolnionego rozwoju gospodarczego, mającego źródło w programie tzw. indyjskiego socjalizmu, w latach 1991-92 wdrożono w Indiach program radykalnych przemian ustrojowych polegających na liberalizacji gospodarki. W wyniku tych reform istotnie zmienił się indyjski system gospodarczy. Liberalizacja gospodarki, jej odbiurokratyzowanie i otwarcie na świat, uwolniły ogromne zasoby energii Indusów i przyciągnęły kapitał zagraniczny. Dzięki temu w ostatnich latach Indie osiągają tempo wzrostu PKB na poziomie 8-9 proc. rocznie, co stawia je w rzędzie najszybciej rozwijających się krajów świata. Indie wchodzą powoli do grona największych potęg gospodarczych świata. BIBLIOGRAFIA: 1. Bywalec G.,(2005), Determinanty procesów decentralizacji finansów publicznych Indii, praca doktorska, Uniwersytet Łódzki, Łódź. 2. Chandra B., Mukherjee A., Mukherjee M.,(1999), India after Independence, Viking Penguin India, New Delhi. 3. Economic Survey 2007 2008, A-5, w: http://indiabudget.nic.in/es2007-08/tables.htm. (stan na dzień 02.05.2008). 4. Misra S.K., Puri V.K., (2000), Indian Economy Its Development Experience, Himalaya Publishing House, Mumbai Delhi Nagpur Bangalore Hyderabad. 5. Statistical Outline of India 1999 2000 [1999], Tata Services Limited Department of Economics and Statistics, Mumbai.