Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii, gm. Choroszcz nad Narwią (północno- -wschodnia Polska)

Środowisko - Człowiek - Cywilizacja, tom 3 Seria wydawnicza Stowarzyszenia Archeologii Środowiskowej Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. VII w. n.e. w dorzeczach Odry i Wisły M. Karczewski, E. Smolska, T. Kalicki (red.) Białystok - Warszawa - Kielce 2014 Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii, gm. Choroszcz nad Narwią (północno- -wschodnia Polska) Results of environmental research undertaken at archaeological sites at Złotoria, com. Choroszcz on the Narew River (NE Poland) Piotr Kittel 1 Krzysztof Błaszczyk 2, Katarzyna Cywa 3, Dominik Pawłowski 4, Małgorzata Romanow 5, Renata Stachowicz-Rybka 3, Agnieszka Wacnik 3, Paweł Zawilski 5 1 Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, e-mail: pkittel@wp.pl 2 Firma Archeologiczna Artefakt Krzysztof Błaszczyk 3 Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk 4 Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza 5 malgorzata.romanow@wp.pl 6 Firma Archeologiczna Archeograf Paweł Zawilski Abstract: The paper presents results of multidisciplinary studies on environmental archaeology undertaken on complex of prehistoric and early historic settlements located at Złotoria village in north-eastern Poland. Relicts of settlements dated to the Stone Age, the Late Bronze Age, the Early Iron Age, the Roman Period and the Early Medieval Period have been uncovered at two sites at Złotoria. On both sites analysis including: archaeological research, geoarchaeological, palaeobotanical (i.e. pollen, macrofossils like fruits, seeds, wood and charcoal) and palaeozoological (Cladocera, bone remains from archaeological contexts) was performed. The profile of organic sediments of palaeochannel fillings has been collected and palaeoecological analyses of sediments have been elaborated as well. Both sites have been situated on sandy ground, one of them (site no. 53) on deluvial sediments, and the second (site no. 56) on river terrace and slope of the Narew River valley. The settlement complex has been established on the one hand at the most suitable place for crossing the Narew River and on the other hand in the area featured by high geo- and biodiversity. Słowa kluczowe: archeologia środowiskowa, paleoekologia, wielokulturowe osadnictwo, dolina Narwi, północno-wschodnia Polska Key words: environmental archaeology, palaeoecology, multicultural settlement, Narew River valley, north-eastern Poland Wprowadzenie W Polsce północno-wschodniej nie ma dotychczas wielu stanowisk, na których badaniom archeologicznym towarzyszyłoby interdyscyplinarne rozpoznanie charakteru paleośrodowiska i jego przemian w kontekście rozwoju osadnictwa. Lityńska-Zając (1997, 2005) cytuje dla Podlasia stanowisko w Haćkach (Cze-

62 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski czuga i in. 1976) ze szczątkami makroskopowymi roślin segetalnych oraz stanowiska Jasionowa Dolina (Czeczuga i Kłyszejko 1972) i Cecele (Czeczuga i Kłyszejko 1974) z węglami drzewnymi. Liczniejsze są stanowiska z terenu Suwalszczyzny np. Osinki (Czeczuga i Kłyszejko 1981), Szwajcaria (Czeczuga i Kłyszejko 1981), Osowa (Czeczuga i Kłyszejko 1981, Lityńska-Zając 1997), Szurpiły (Czeczuga i Kłyszejko 1981, Okulicz 1993) oraz Mazur np. Paprotki Kolonia (Karczewska i in. 2002, Karczewski i in. 2009), Dudka (Gumiński 1999), Szczepanki (Gumiński 2003, 2011, Wacnik i Ralska-Jasiewiczowa 2008), Wyszembork (m.in. Lityńska 1994), Jeziorko (Antoniewicz i Okulicz 1958, Krysiak 1958) (por. Lityńska-Zając 1997, 2005 - tam dalsza literatura). Stan badań palinologicznych dla tej części kraju został zestawiony w pracach Kupryjanowicz (2008) oraz Kołaczka i in. (2013). Bogatą literaturę z zakresu archeologii środowiskowej z obszaru Polski północno-wschodniej przedstawił ostatnio Karczewski (2011). W latach 2008-2009 w rejonie wsi Złotoria w gminie Choroszcz przeprowadzone zostały ratownicze badania archeologiczne na stanowiskach zagrożonych pracami związanymi z rozbudową drogi S-8. Badaniami ratowniczymi objęty został obszar pięciu stanowisk archeologicznych. Na dwu z nich, o numerach 53 i 56 (ryc. 1), odkryte zostało znaczne nagromadzenie reliktów osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego (Błaszczyk i in. 2010, 2010a). Równolegle z pracami wykopaliskowymi podjęto kompleksowe studia nad lokalnym środowiskiem i jego zmianami w kontekście aktywności człowieka w wyróżnionych okresach chronologicznych. W skład analiz z zakresu archeologii środowiskowej weszły: 1. badania geoarcheologiczne, oparte o kartowanie geologiczne i geomorfologiczne, uzupełnione o analizy uziarnienia i oznaczenia wybranych parametrów geochemicznych osadów budujących podłoże stanowisk (anal. P. Kittel, anal. laboratoryjne P. Kittel, D. Okupny GiP UŁ) 2. badania szczątków roślinnych z osadów wypełniających paleokoryto w sąsiedztwie stanowiska archeologicznego Złotoria 56 (profil ZŁ I), w tym: analiza szczątków makroskopowych roślin (R. Stachowicz-Rybka IB PAN), analiza antrakologiczna i ksylologiczna (anal. K. Cywa IB PAN), analiza palinologiczna (anal. A. Wacnik IB PAN); badania szczątków roślinnych z wypełnisk obiektów ze względu na przemieszanie warstw kulturowych nie dostarczyły materiału analitycznego (anal. A. Mueller-Bieniek IB PAN) 3. badania kopalnych wioślarek w profilu ZŁ I (anal. D. Pawłowski UAM) 4. badania archeozoologiczne wszystkich fragmentów kości zwierzęcych odkrytych na stanowisku 56 (anal. M. Romanow) 5. datowanie osadów: - radiowęglowe datowania osadów organicznych z wypełnienia paleokoryta (Profil ZŁ I) oraz węgli drzewnych z obiektów archeologicznych (anal. M. Krąpiec, Laboratorium Datowań Bezwzględnych). Kalibrację datowań radiowęglowych wykonano z zastosowaniem programu OxCal 4.1 i krzywej kalibracyjnej IntCal 09 (Bronk Ramsey 2009). Próbkę z torfów interglacjalnych ze stanowiska nr 53 datowano w Laboratorium 14-C Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi (anal. I. Borowiec i P. Trzeciak) - termoluminescencyjne datowania osadów mineralnych z podłoża stanowisk archeologicznych nr 53 i 56 (anal. I. Olszak) Przeprowadzone badania pozwoliły m.in. na udokumentowanie obecności szczątków roślin użytkowych i zwierząt hodowlanych oraz łownych, a także dały podstawy dla rekonstrukcji paleogeograficznych. Cele badań środowiskowych to: 1. rozpoznanie uwarunkowań lokalizacji obiektów archeologicznych na stanowiskach 53 i 56; 2. określenie czynników środowiskowych (biotycznych i abiotycznych), jakie wpłynęły na warunki funkcjonowania osadnictwa; 3. przybliżenie charakteru gospodarki i jej wpływu na lokalną roślinność; 4. rekonstrukcja lokalnej historii roślinności w holocenie szczególnie w kontekście oddziaływań antropogenicznych; 5. odtworzenie głównych faz rozwoju paleokoryta Narwi na obszarze stanowiska 56. Obszar badań Stanowiska w Złotorii znajdują się wg Kondrackiego (2002) na pograniczu Doliny Górnej Narwi i Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Wieś położona jest na prawym, zachodnim zboczu środkowego odcinka doliny Narwi. Ważniejszymi dopływami tej rzeki na badanym obszarze są prawobrzeżne dopływy Horodnianka i Supraśl. Powyżej Złotorii występuje odcinek doliny Narwi o zachowanym anastomozującym układzie koryt formowanym w okresie całego holocenu, powstałym w wyniku sukcesywnego rozwoju równin torfowiskowych (Gradziński i in. 2000). Podobny wielokorytowy układ występował przed regulacją również w rejonie ujścia Supraśli, co widoczne jest jeszcze na mapach topograficznych Wojskowego Instytutu Geograficznego z lat 30- tych ubiegłego wieku. Badany obszar położony jest w strefie staroglacjalnej, związanej z działalnością lądolodu warty (por. Marks i in.

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 63 Ryc. 1. Położenie geomorfologiczne stanowisk w Złotorii 1 - wysoczyzna morenowa warciańska, 2 - moreny czołowe warciańskie, 3 - terasy rzeczne vistuliańskie, 4 - dno doliny późnovistuliańskie i holoceńskie, 5 - równina akumulacji biogenicznej holoceńska, 6 - doliny denudacyjne, 7 - zbocza doliny, 8 - współczesne koryto Narwi, 9 - położenie koryta Narwi przed regulacją wg zdjęcia lotniczego z 1966 r., 10 - paleokoryta, 11 - położenie stanowisk archeologicznych, 12 - położenie profilu ZŁ I Fig. 1. Geomorphologic location Złotoria sites 1 till plain, Wartanian, 2 moraine hillocks, Wartanian, 3 river terrace, Vistulian, 4 valley floor, Late Vistulian and Holocene, 5 biogenic plain, Holocene, 6 dry valleys, 7 strongly inclined slopes of valley, 8 contemporary channel of Narew river, 9 location of Narew river channel presented before regulation (acc. to the aerial photography 1966), 10 palaeochannels, 11 location of archaeological sites, 12 location of profile ZŁ I

64 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski 2006). Lądolód warty uważany do niedawna za odrębne zlodowacenie (Lindner 1992) traktowany jest obecnie jako stadiał w obrębie zlodowacenia odry. Przy czym, według Mojskiego (2005), glacjał ten obejmuje stadia izotopowe tlenu 10-6 w skali Shackletona, Opdyke- a (1973). Z kolei według Lindnera (2005) zlodowacenie odry wraz ze stadiałem warty mieści się w całości w obrębie 6 stadium izotopowego tlenu datowanego na 210-130 ka BP (por. też Ber i in. 2007). Kwestią deglacjacji lądolodu warty na Wysoczyźnie Białostockiej zajmował się Mojski (1967, 1969, por. też 2005). Autor ten podkreślał istotną rolę deglacjacji arealnej w formowaniu rzeźby Wysoczyzny Białostockiej. Związane jest z nią powstawanie różnorodnych form kemowych, szczelinowych, zagłębień po martwym lodzie, a także zagłębień końcowych oraz form czołowomorenowych. Formy takie występują na badanym obszarze. Wyznaczono tu maksymalny zasięg stadiału północnomazowieckiego (Wkry) wyróżnianego najpierw w obrębie zlodowacenia środkowopolskiego (Rühle 1965, Różycki 1967, Mojski 1967, 1969), później w ramach zlodowacenia warty (Mojski 2005), a ostatnio zlodowacenia odry (Lindner 2005). Maksymalny zasięg zlodowacenia wisły, przypadający na stadiał główny przed fazą pomorską, wyznaczany jest na północ lub w północnej części Kotliny Biebrzańskiej i Wysoczyzny Białostockiej (Kacprzak i Lisicki 1999, Ber 2000, Krzywicki 2000, Mojski 2005, Marks i in. 2006). Odosobnione jest w dalszym ciągu stanowisko Banaszuka (1996, 2001), który dowodzi wkroczenia lądolodu wisły najprawdopodobniej w stadiale świecia w Kotlinę Biebrzańską i wręcz w interesującą nas tutaj dolinę Narwi powyżej Złotorii i Choroszcza. Stanowisko to budzi jednak duże kontrowersje - por. polemikę Bera (2002) i Żurka (2002) oraz Banaszuka (2002a, 2002b). W związku z brakiem szerszej akceptacji dla poglądów Banaszuka (por. też Mojski 2005) i w oparciu o opublikowane materiały kartograficzne dotyczące budowy geologicznej (Nowicki 1971, Bałuk 1973, Mojski 2005, Marks i in. 2006), należy przyjąć, że wysoczyzny polodowcowe występujące w okolicach Złotorii są wieku odrzańskiego, lub w węższym ujęciu, warciańskiego i związane są z deglacjacją stadiału północnomazowieckiego (Wkry). Charakterystyka stanowisk archeologicznych Na stanowisku nr 53 odkryte zostały relikty wielokulturowej osady związanej z kilkufazowym osadnictwem pradziejowym zainicjowanym w epoce kamienia. Zidentyfikowano tu zabytki krzemienne łączone z późnym paleolitem i być może mezolitem. Ponadto zarejestrowano fazy osadnicze łączone ze społecznościami paraneolitycznymi (kultury niemeńskiej) oraz epoki brązu i/lub także wczesnej epoki żelaza (w tym kultury łużyckiej). Wystąpiły również relikty kolonizacji nowożytnej. Ślady starszego osadnictwa niszczone były przez kolejne fazy zasiedlenia, na co wskazuje m.in. silne rozdrobnienie materiału ceramicznego oraz przemieszanie starszego materiału w obrębie młodszych warstw kulturowych i wypełnisk obiektów archeologicznych. Na badanym obszarze nie udokumentowano reliktów konstrukcji naziemnych. Większość zarejestrowanych obiektów stanowią pozostałości jam, głównie zasobowych, choć część mogła pełnić (wtórnie?) funkcję jam odpadkowych. Przebadana partia stanowiska 53 stanowi zapewne przede wszystkim relikt części gospodarczej osady ludności kultury łużyckiej z późnej epoki brązu lub być może z wczesnej epoki żelaza. Niewielki zbiór materiału zabytkowego oraz jego silne rozdrobnienie nie pozwoliły na uściślenie chronologii. Odkryte zostały również relikty dwu obiektów prawdopodobnie związanych z osadnictwem wczesnej epoki żelaza. Datowanie radiowęglowe wykonane dla pozyskanych z nich węgli drzewnych Pinus sylvestris L. dało wiek 2290 ± 60 conv. BP (MKL-480) (405-211 BC 68,2% prob., 515-196 BC 95,4% prob.) oraz 2200±60 conv. BP (MKL-214) (361-200 BC 68,2% prob., 393-108 BC 95,4% prob.). W okresie nowożytnym, w efekcie zagospodarowania rolniczego, doszło do intensyfikacji procesów stokowych na obszarze stanowiska, które doprowadziły do redepozycji zabytków ruchomych oraz niwelacji pierwotnych niewielkich obniżeń bezodpływowych. Przeprowadzone na sąsiednim stanowisku nr 56 archeologiczne badania wykopaliskowe udokumentowały pozostałości bogatego osadnictwa pradziejowego i historycznego. Tu również najstarsze odkryte materiały wiązane są ze schyłkowym paleolitem oraz mezolitem, odnotowano także artefakty związane z kulturą niemeńską. Pojedyncze obiekty archeologiczne łączono z fazami osadniczymi społeczności kultur trzcinieckiej oraz łużyckiej. Z poziomem chronologicznym z wczesnej epoki żelaza korelowane jest odkrycie naszyjnika brązowego oraz trójgraniastego grocika scytyjskiego. Większość obiektów łączona jest z osadnictwem okresu rzymskiego oraz wczesnego średniowiecza. Wystąpiły również relikty osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego. Materiały zabytkowe związane z osadnictwem okresu rzymskiego wystąpiły przede wszystkim w postaci ułamków ceramiki, zabytek wydzielony stanowi znalezisko monety cesarza Kommodusa. Grupują się one w obrębie ostańca erozyjnego we wschodniej części stanowiska. Na całej przebadanej powierzchni stanowiska nr 56 występują obiekty związane z wczesnośredniowiecznym punktem osadniczym, datowanym na XII-XIII w. Odkryte zostały obiekty zgłębione w ziemi, jamy i paleniska wiązane z tym horyzontem chronologicznym. Na stano-

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 65 wisku wystąpiły również obiekty późnośredniowieczne i nowożytne. Prawdopodobnie we wschodniej partii stanowiska mamy do czynienia z silnym przemieszaniem nawarstwień kulturowych we wczesnym średniowieczu, rzadkością są bowiem obiekty nie zawierające starszych materiałów zabytkowych (Błaszczyk i in. 2010). Przed XIII w. obszary nadnarwiańskie znajdowały się w zasięgu oddziaływania kolonizacji mazowieckiej i ruskiej. W XIII w. osłabienie lub załamanie osadnictwa przyniosły najazdy jaćwieskie, a potem litewskie. Dalszy kryzys osadniczy m.in. na interesującym nas obszarze przyniosły konflikty litewsko-krzyżackie. Wart odnotowania jest znany ze źródeł historycznych fakt zniszczenia przez Litwinów w 1393 r. znajdującego się w budowie grodu mazowieckiego w Złotorii. Na przełomie XIV i XV w. Litwa zajęła powiat goniądzki, a w 1425 r. Wielki Książe Litewski - Tykocin wraz z okolicą. Interesujący nas odcinek doliny Narwi znalazł się w województwie podlaskim, a w 1569 r. został włączony do Korony. W XVII w. Podlasie objęła pomiara włóczna i intensyfikacja akcji kolonizacyjnej (Wiśniewski 1977). Relikty związane z nowożytnym zagospodarowywaniem terenu udokumentowano na wszystkich badanych stanowiskach w Złotorii. Lokalizacja stanowisk archeologicznych na tle budowy geologicznej i geomorfologii Formą terenu wyraźnie dominującą w otoczeniu stanowisk archeologicznych w Złotorii jest pagórek położony w zachodniej części obszaru badań w rejonie Złotorii Cegielni (ryc. 1). Wierzchołek pagórka osiąga (osiągał pierwotnie) około 145,5 m n.p.m., a jego wysokość względna dochodziła do 30 metrów. Forma ta jest uznawana za morenę czołową (Mojski 1967, 1969; Bałuk 1973; Marks i in. 2006). Budują ją osady piaszczysto-żwirowe, a jądro formy tworzy glina. Bez szczegółowych badań nie można zatem wykluczyć szczelinowej genezy pagóra. Nie pozostawia wątpliwości warciański wiek formy - por. badania Banaszuka (2001). Pagórek ma wyraźne stoki o nachyleniach osiągających 7-8. Poniżej pagórka moreny czołowej od strony wschodniej występuje wyrównana słabo nachylona w kierunku doliny Narwi wysoczyzna morenowa zbudowana z glin warciańskich (Bałuk 1973, Marks i in. 2006). Powierzchnia wysoczyzny morenowej osiąga na interesującym nas obszarze wysokość 119 m n.p.m. i wznosi się około 10 m ponad współczesne dno doliny Narwi, a jej nachylenie wynosi około 1-2,5. Powierzchnia ta urozmaicona jest przez dolinki denudacyjne, a w ich obrębie niewielkie zagłębienia bezodpływowe. Poziom ten podlegał zapewne intensywnej denudacji w warunkach peryglacjalnych vistulianu (ryc. 2). Na obszarze stanowiska 53 występuje dolinka o przebiegu południkowym z licznymi, płytkimi obecnie, zagłębieniami bezodpływowymi, częściowo zapełnionymi deluwiami w okresie nowożytnym. Deniwelacje w obrębie stanowiska nie przekraczają 3 metrów. Obszar stanowiska zajmuje powierzchnie osiągające maksymalnie 2,2 nachylenia, są one zatem słabo nachylone i miejscami umiarkowanie nachylone według klasyfikacji Klimaszewskiego (1994). Obiekty archeologiczne występują głównie w strefie zajętej przez osady deluwialne - piaski średnio- i drobnoziarniste umiarkowanie dobrze i umiarkowanie wysortowane, o symetrycznym lub lekko ujemnym rozkładzie uziarnienia. Średnia średnica ziarna tych nawarstwień wynosi 0,15-0,16 mm (2,76-2,61 w skali Phi), a wskaźnik ich wysortowania 0,68-0,78. Lokują się one w II klasie na diagramie C/M Passegi i Byramjee (1969), co klasyfikuje te osady jako akumulowane w środowisku o wysokiej energetyce, przy znacznym udziale trakcji. Termoluminescencyjny wiek tych osadów ustalony został na 21,4 ± 3,2 ka BP (GW 1127) oraz 22,2 ± 3,3 ka BP (GW 1128). Miejscami osady deluwialne włożone są w rozcięcie o erozyjnym charakterze utworzone w glinach podłoża. Osady te w wielu miejscach podścielone są torfami i osadami organiczno-mineralnymi o miąższości dochodzącej do 1,0 m. W świetle ekspertyzy palinologicznej torfy te podlegały sedentacji w optimum interglacjału - należałoby je zatem korelować z interglacjałem eemskim. Jednak uzyskana z nich data radiowęglowa (zapewne odmłodzona) 29 760 ± 880 BP (LOD-1487) - wskazuje na środkowy plenivistulian odpowiadający interstadiałowi grudziądzkiemu. Obniżenia te stały się również miejscem depozycji osadów stokowych akumulowanych w warunkach agrotechnicznej transformacji obszaru stanowiska 53 przez człowieka w neoholocenie, głównie w okresie nowożytnym. We wschodniej partii stanowiska 56 wystąpiły utwory stokowe i rzeczne, których cechy odpowiadają charakterystyce osadów tworzących terasy rzeczne akumulowane w obszarach ekstraglacjalnych, w warunkach peryglacjalnych plenivistulianu (por. Turkowska 1988, 1999, 2006). Przy prawym, wschodnim zboczu doliny Narwi występują osady vistuliańskie terasy rzecznej (Bałuk 1973, Gradziński i in. 2000, Marks i in. 2006). Powierzchnia terasy zajmowanej przez stanowisko wznosi się do około 110 m n.p.m., tj. około 1,5 m ponad średni stan wody w korycie Narwi. Powierzchnia terasy jest słabo nachylona w kierunku osi doliny. Pod względem topograficznym stanowisko położone jest na słabo nachylonym stoku (zboczu doliny) o ekspozycji północno-wschodniej w części zachodniej oraz na kulminacji i słabo nachylonym stoku (ostańca erozyjnego) o ekspozycji wschodniej w części wschodniej. Nachylenia nie przekraczają na obszarze stanowiska 2,0. Pod względem litologicznym terasę budu-

66 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski Ryc. 2. Schematyczny przekrój geologiczny otoczenia stanowisk w Złotorii 1 - gliny warciańskie, 2 - piaski i żwiry lodowcowe warciańskie, 3 - torfy eemskie lub vistuliańskie, 4 - piaski deluwialne vistuliańskie, 5 - piaski stokowe zaburzone peryglacjalnie vistuliańskie, 6 - piaski i mułki rzeczne vistuliańskie, 7 - piaski i mułki organiczne, 8 - piaski i mułki organiczne oraz torfy późnovistuliańskie i holoceńskie (wypełnienie paleokoryta), 9 - piaski z przewarstwieniami mułków organicznych neoholoceńskie, 10 - położenie stanowisk archeologicznych, 11 - położenie sond geologicznych, 12 - położenie profilu ZŁ I. Fig. 2. Cross-section of archaeological sites surroundings at Złotoria 1 till, Wartanian, 2 glacial sand and gravel, Wartanian, 3 peat, Eemian or Vistulian, 4 slope sands, Vistulian, 5 slope sands with periglacial structures, Vistulian, 6 fluvial sands and silts, Vistulian, 7 sands with organic admixture, 8 sands and organic mud and peat of palaeochannel fillings, Late Glacial and Holocene, 9 sands stratified by organic mud, Neoholocene, 10 location of archaeological sites, 11 location of geologic drillings, 12 location of profile ZŁ I. ją piaski średnio- i drobnoziarniste umiarkowanie dobrze wysortowane. Średnia średnica ziarna tych nawarstwień wynosi 0,21-0,22 mm (2,22-2,16 w skali Phi), a wskaźnik ich wysortowania osiąga 0,52-0,67. Przechodzą one w dół profilu w piaski średnioziarniste o średniej średnicy ziarna wynoszącej 0,24-0,32 mm (2,05-1,63 Phi) oraz o umiarkowanym i umiarkowanie dobrym wysortowaniu 0,67-0,81. Osady te lokują się w I klasie na diagramie stosunku C/M Passegi i Byramjee (1969), co wskazuje, że akumulowane były w środowisku o wysokiej energii, przy znacznym udziale trakcji. Ale także w IV klasie charakterystycznej dla osadów podlegających saltacji lub akumulowanych z zawiesiny frakcjonalnej w środowiskach prądowych. W partii zachodniej obszar stanowiska wkracza na wyższy odcinek zbocza doliny zbudowany z glin. Zarejestrowano tam niemal wyłącznie obiekty średniowieczne i nowożytne. Stanowisko 56 zlokalizowane zostało zatem na powierzchni terasy zbudowanej z osadów nieco bardziej gruboziarnistych w stosunku do utworów deluwialnych wypełniających dolinkę denudacyjną na stanowisku 53. Termoluminescencyjny wiek osadów terasowych ustalony został na od 23,6 ± 3,5 ka BP (GW 1131) do 24,6 ± 3,7 ka BP (GW 1132). Powierzchnia terasy miejscami jest urozmaicona przez ślady paleokoryt zapewne wieku późnovistuliańskiego. Od wschodu obszar stanowiska zamknięty jest przez paleokoryto wypełnione osadami organicznymi (głównie torfami). Analiza palinologiczna (por. niżej) wykazała, że początek wypełnienia paleokoryta miał miejsce już w schyłku vistulianu. Zapełnianie koryta osadami organicznymi oraz utworami pozakorytowymi trwało, z przerwami, przez cały holocen. W stropowych partiach wypełnienia paleokoryta odkryte zostały zabytki archeologiczne, datowane na okres rzymski i wczesne średniowiecze. Na wschód od stanowiska 56 występują w obrębie dna doliny Narwi liczne ostańce erozyjne, które mogły stanowić istotny czynnik lokalizacyjny. Ostańce takie stanowią bowiem dogodne obszary dla zakładania punktów osadowych, obszarów uprawowych oraz prowadzenia szlaków przecinających dno doliny.

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 67 Ryc. 3. Diagram prezentujący procentowy udział pyłku wybranych drzew i krzewów oraz liczbę fragmentów makroskopowych węgli i drewien ze stanowiska Złotoria, profil ZŁ I (p) ziarna pyłku, (w) węgle drzewne, (d) drewna Litologia: 1 piasek, 2 mułek, 3 gytia detrytusowa, 4 detrytus roślinny. Fig. 3. Diagram presenting a percentage values of tree a shrub pollen taxa and a number of macroscopic charcoal and wood particles from Złotoria site, profile ZŁ I (p) pollen, (w) charcoal, (d) wood Lithology: 1 sand, 2 mud, 3 detritus gyttja, 4 plant detritus.

68 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski Tabela 1. Zestawienie datowań radiowęglowych w profilu ZL I ze stanowiska 56 w Złotorii (por. Ryc. 3) Table 1. Combination of radiocarbon date from profile ZL I at Zlotoria site 56 (see Fig. 3) L.p. Opis próby Signature of sample Datowanie konwencjonalne Conventional data[bp] Datowanie kalibrowane Calibrated data [AD/BC] prob. 68% Nr laboratoryjny Laboratory No 1 Złotoria 56, ZL I, głęb. 22-25 cm 1560 ±50 432 AD - 545 AD MKL-455 2 Złotoria 56, ZL I, głęb. 63-65 cm 1720 ± 60 251 AD - 391 AD MKL-474 3 Złotoria 56, ZL I, głęb. 80-85 cm 3590 ± 80 2116 BC - 1780 BC MKL-505 kalibrację datowań radiowęglowych wykonano z zastosowaniem programu OxCal 4.1 (Bronk Ramsey 2009) i krzywej kalibracyjnej IntCal 09 (Reimer i in. 2009) calibration of radiocarbon dates was carried out using OxCal calibration program ver. 4.1. (Bronk Ramsey 2009) and calibration data set IntCal09 (Reimer et al. 2009) Ryc. 4. Procentowy diagram pyłkowy wybranych roślin zielnych ze stanowiska Złotoria, profil ZŁ I Fig. 4. Percentage pollen diagram of selected herb taxa from Złotoria site, profile ZŁ I Badania paleoekologiczne wypełnienia paleokoryta Narwi (profil ZŁ I) Badaniom został poddany profil ZŁ I pobrany z centralnej części paleokoryta. Profil ten, o miąższości 175 cm, jest złożony z osadów wypełniających starorzecze zamykające od wschodu stanowisko archeologiczne nr 56 (ryc. 2). Starszy, spągowy odcinek profilu (do gł. 145 cm) budują głównie żółte piaski średnioziarniste, zailone, z niską zawartością substancji organicznej, miej- scami piaski mułkowe z detrytusem roślinnym. Wyżej występują ciemnobrunatne gytie grubodetrytusowe. Na głębokości 106-87/80 cm wystąpiły brunatnoszare piaski średnioziarniste, dobrze wysortowane z detrytusem roślinnym. Przykrywają je ciemnobrunatne gytie grubodetrytusowe, miejscami z torfem, w stropie zapiaszczone (ryc. 3). Chronologię osadów ustalono na podstawie datowania radiowęglowego (tabela 1). Próby do badań paleoekologicznych pobierano z tych samych poziomów, w odstępach co 5 cm; jedynie wioślarki analizowano co

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 69 10 cm. W spągu profilu (gł. 175-165 cm) nie zachowały się szczątki roślinne ani zwierzęce. Analiza pyłkowa W oparciu o wyniki analizy pyłkowej można stwierdzić, że początek akumulacji osadów występujących w profilu ZŁ I przypadał na schyłek panowania lasów sosnowych z niewielkim udziałem brzozy. Spektra pyłkowe z głębokości 155 i 150 cm charakteryzuje dominacja pyłku sosny (Pinus sylvestris; do 65%) i brzozy (Betula; do 7%), a dość wysoki udział roślin zielnych, szczególnie traw (Poaceae; do 8%), turzyc (Cyperaceae; do 8%) i bylicy (Artemisia; do 9%), wskazuje na niepełne zwarcie lokalnych zbiorowisk leśnych (Local Pollen Assemblage Zone - L PAZ ZŁ 1 Pinus-Betula; ok. 11300-11000 conv. BP; ryc. 3, 4). Kolejne próby z gł. 145-135 cm rejestrują spadek lasotwórczej roli sosny zwyczajnej. Jej udział maleje z 40% do 26%, równocześnie z ekspansją brzozy (do 20% udziałów). W okolicy występowały luźne lasy brzozowe z nieliczną sosną, płaty porośnięte krzewami jałowca (Juniperus; do 2% udziałów) oraz zbiorowiska otwarte ze światłolubną roślinnością zielną, stąd liczne m.in. trawy (do 20% udziałów), turzyce (do 13% udziałów) i bylica (do 17% udziałów) (L PAZ ZŁ 2 Betula-Juniperus-NAP (non arboreal pollen); ok. 11000-10000 conv. BP; ryc. 3, 4). Na początku holocenu (L PAZ ZŁ 3 Betula-Pinus- -Salix; ok. 10000-9000 conv. BP) najwyższy udział procentowy osiągnął pyłek Betula (do 31% udziałów pyłku). Wykształciły się wówczas lasy brzozowe z domieszką sosny zwyczajnej i ze sporadyczną obecnością topoli osiki (Populus cf. tremula). Na powierzchniach okresowo zalewanych, obok brzezin, rosły płaty zarośli wierzbowych. Silnej redukcji uległy powierzchnie bezleśne porośnięte przez roślinność zielną. Udział wcześniej licznych traw, turzyc i bylicy nie przekraczał w tym czasie 4%. Kolejny etap sukcesji roślinności (L PAZ ZŁ 4 Pinus- -Corylus-Ulmus; ok. 9000-8500 conv. BP) zarejestrowany w próbach z gł. 120-105 cm wiązał się z rozwojem dość zwartych zbiorowisk w typie borów sosnowych (udział pyłku sosny do 67%), ze stopniowo malejącą domieszką brzozy (do 20% udziałów pyłku). Lokalnie mogły występować niewielkie płaty zbiorowisk z leszczyną (Corylus avellana; do 5% udziałów pyłku) i wiązem (Ulmus; do 3% udziałów pyłku). W dalszym ciągu w bezpośrednim otoczeniu zbiornika rosły liczne wierzby (Salix; z krótką 11%-ową kulminacją udziałów pyłku). Powyżej tego poziomu stwierdzono obecność przerwy sedymentacyjnej obejmującej okres ok. 8500-4000 conv. BP. Depozycja osadu została wznowiona w okresie dominacji zbiorowisk w typie borów sosnowych i mieszanych sosnowo-dębowych z brzozą (L PAZ ZŁ 5 Quercus-Alnus-Tilia (Picea); ok. 4000-2000 conv. BP). Udział pyłku sosny w próbach z gł. 100-74 cm sięgał 65%, brzozy - 8%, dębu - 9%, leszczyny - 5%, olszy - 11% i wierzby - 4%. Niewielkie powierzchnie porośnięte były przez zbiorowiska w typie grądów z udziałem leszczyny, dębu (Quercus), lipy (Tilia), wiązu, klonu (Acer) i być może graba (Carpinus betulus). Nie można wykluczyć, że że w okolicy stanowiska rosły pojedyncze świerki (Picea). W miejscach okresowo podtapianych, o wysokim poziomie wilgotności podłoża, obok łęgów rozwinęły się zbiorowiska w typie olesów z panującą olszą (Alnus). Datowanie radiowęglowe środkowej części poziomu (gł. 80-85 cm, 3590 ± 80 conv. BP, ca. 2100-1800 BC) potwierdza subborealny wiek osadu. W okresie ok. 2000-1500 conv. BP (L PAZ ZŁ 6 Alnus-Quercus-Salix) zmalała powierzchnia zajęta przez zbiorowiska w typie borów sosnowych i mieszanych. W próbach z gł. 70-20 cm silnym wahaniom podlegała frekwencja pyłku sosny, która zmalała na gł. 45 osiągając udział 35%, a następnie wzrosła do 68%. Nieznacznie, bo do 10%, zwiększyła się reprezentacja brzozy. Udziały procentowe wierzby (do 14%) i olszy (do 30%) były najwyższe w profilu co wskazuje, że w bezpośrednim otoczeniu starorzecza zyskały na znaczeniu zarośla wierzbowe, a nieco później olesy. Obraz palinologiczny sugeruje też, że redukcji mogły ulec (i tak niewielkie) płaty zbiorowisk w typie grądu. W ich składzie obok wiązu, dębu, lipy, pojedynczo rósł grab, a w podszycie leszczyna, szakłak (Rhamnus) i kalina (Viburnum). Wzrósł udział pyłku roślin wskaźnikowych dla działalności człowieka (ryc. 4). Wśród wskaźników uprawy, obok Cerealia (oznaczono pyłek w typie Triticum i Avena), regularnie notowano żyto (Secale cereale) i pojedynczo pyłek w typie konopi (Cannabis sativa cf.). Występowały też szczaw polny (Rumex acetosella-t.), bylica, rdest plamisty (Polygonum persicaria), pokrzywa (Urtica), babka lancetowata (Plantago lanceolata), jaskier (Ranunculus), koniczyna (Trifolium) i szczaw zwyczajny (Rumex acetosa-t.). Stropowy poziom pyłkowy (L PAZ ZŁ 7 NAP-Pinus- -Picea) obejmuje spektra z gł. 15-5 cm i charakteryzuje się znaczną redukcją udziału pyłku większości drzew m.in. sosny (do 50%), dębu (do 5%), wierzby (do 1.5%), olszy (do 5%) i równoczesnym wzrostem frekwencji świerka (Picea; do 3.6%) oraz roślin zielnych. Regularnie obecny jest pyłek Juniperus (do 0,8%). Na szczególną uwagę zasługuje tu bardzo wysoki udział pyłku roślin uprawnych takich jak Cerealia (do 3%), Secale cereale (do 3%) i Cannabis sativa cf. (do 1,2%). Liczne są też rośliny łąkowe, które cechuje duże zróżnicowanie taksonomiczne, reprezentowane głównie przez przedstawicieli Poaceae (do 10%) i Cyperaceae (do 12%).

Ryc. 5. Stratygrafia i diagram makroszczątków roślinnych (skrócony) w profilu ZŁ I, Złotoria stan. nr 56. (f) owoc, (s) nasiono, (sc) łuska nasienna, (n) szpilka, (sp) sporangium, (th) kolec, (co) szyszka, (o) oospora, (st) statoblasty. Litologia: 1 piasek, 2 mułek, 3 gytia detrytusowa, 4 detrytus roślinny Fig. 5. Stratigraphy and macrofossil of plant diagram (shortened) from the ZŁ I profile, Złotoria site no 56. (f) fruit, (s) seed, (sc) fruit scale, (n) needle, (sp) sporangium, (th) thorn, (co) cone, (o) oospore, (st) statoblast. Lithology: 1 sand, 2 mud, 3 detritus gyttja, 4 plant detritus 70 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 71 Analiza makroskopowych szczątków roślinnych W oparciu o analizę makroszczątków roślin wydzielono 5 faz rozwoju zbiornika, oznaczonych jako MAZ ZŁ 1-5 (MAZ Macrofossils Assemblage Zone) (ryc. 5). W poziomie odpowiadającym fazie inicjalnej, frekwencja makroskopowych szczątków roślin jest bardzo niska. W poziomie MAZ ZŁ 1 oznaczono kilka gatunków wodnych makrofitów m.in. rdestnicę alpejską (Potamogeton alpinus), rdestnicę nitkowatą (P. filiformis), rdestnicę szczeciolistną (P. friesii), które preferują chłodne warunki klimatyczne. Na chłodny, borealny klimat wskazuje również obecność szczątków roślinności lądowej reprezentowanej przez brzozę karłowatą (Betula nana). Wiek poziomu określono na schyłkową część późnego glacjału. Poziom MAZ ZŁ 2, który można datować na okres preborealny i borealny, charakteryzuje się wyjątkowo liczną obecnością owocków i łusek brzóz drzewiastych (Betula sect. albae) oraz nasion i szpilek sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris). W spągu poziomu pozostała jeszcze brzoza karłowata, element będący wskaźnikiem chłodnego klimatu. Powierzchnię zbiornika pokrywało prawdopodobnie zbiorowisko pleustonowe z rzęsą trójrowkową (Lemna trisulca). Na dnie jeziora występowały mało zwarte łąki ramienicowe. Potwierdzają to oospory ramienic (Chara sp.). Ich obecność wskazuje, że w tym czasie wody zbiornika były bogate w węglan wapnia. Zakotwiczone w węglanowym podłożu rosły rdestnice pływające (Potamogeton natans), grzybienie białe Nymphaea alba i grążele żółte Nuphar luteum. W miejscach wypłyconych, na mulistym dnie rósł żabiściek pływający (Hydrocharis morsus-ranae), który wraz z osoką aloesowatą (Stratiotes aloides) tworzy obecnie zbiorowiska Hydrocharietum morsus-ranae. W tym poziomie oznaczono jedno nasiono Stratiotes aloides. Jest to znalezisko niezwykle rzadkie w osadach holoceńskich, gdyż obecnie roślina ta z reguły rozmnaża się w sposób wegetatywny. Przyczyną zdecydowanej przewagi tego sposobu rozmnażania jest zaobserwowane w wielu zbiornikach wodnych występowanie osobników wyłącznie męskich lub żeńskich (Cook i Urmi-König 1983, Gałka 2007, Mowszowicz 1973, Smolders i in. 1985). Inną przyczyną zatracenia zdolności wytwarzania nasion może być ochłodzenie i borealizacja klimatu w holocenie w stosunku do starszych interglacjałów, gdzie nasiona Stratiotes aloides są powszechnie notowane. (Wieliczkiewicz, Zastawniak 2008). Granicę kolejnego poziomu MAZ ZŁ 3 wydzielono ze względu na wyraźny wzrost udziału owocków oczeretu jeziornego (Schoenoplectus lacustris) oraz spadek udziału szczątków drzew i owocków Carex sp. div. Wiek tego poziomu określono na okres subborealny. Na granicy poziomów MAZ ZŁ 2 i MAZ ZŁ 3, na podstawie wyników analizy pyłkowej oraz zmian w charakterze roślinności lokalnej, wykazano wspomnianą lukę sedymentacyjną. Osad budują piaski z detrytusem roślinnym, ale skład wydobytych szczątków roślin nie wskazuje na to, aby pochodziły one z rozmycia niższej warstwy. Jest prawdopodobne, że osady poziomu MAZ ZŁ 3 zostały namyte z najbliższego otoczenia zbiornika. Wszystkie oznaczone w tym poziomie gatunki roślin wodnych preferują wody stojące lub wolno płynące. Następna faza rozwoju zbiornika (MAZ ZŁ 4), która miała miejsce w okresie subatlantyckim charakteryzowała się dominacją olszy czarnej (Alnus glutinosa). Z obrzeża zbiorowisk szuwarowych pochodzą mięta nadwodna (Mentha aquatica), psianka słodkogórz (Solanum dulcamara), a także torfowiskowe gatunki turzyc Carex, bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) oraz karbieniec pospolity (Lycopus europaeus). W pasie szuwaru właściwego rosły pałka Typha sp., czyściec błotny (Stachys palustris), kropidło wodne (Oenanthe aquatica), żabieniec babka wodna (Alisma plantago-aquatica) i jeżogłówka pojedyncza (Sparganium emersum). Ważnym składnikiem zbiorowisk wodnych były Nuphar luteum, Nymphaea alba, Potamogeton natans i włosienicznik Batrachium sp. Skład roślinności wskazuje na wysoki poziom eutrofizacji zbiornika i jego głębokość do około 4 m. Ostatni poziom MAZ ZŁ 5 reprezentuje okres subatlantycki, który charakteryzował się wzrostem udziału roślinności torfowiskowej. Oznaczono tu turzycę sztywną (Carex elata), turzycę nibyciborowatą (C. pseudocyperus), turzycę dzióbkowatą (C. rostrata) i Menyanthes trifoliata, które świadczą o istnieniu w okolicy zbiornika niewielkich płatów torfowisk niskich i zbiorowisk szuwaru wielkoturzycowego. W pasie brzeżnym nadal utrzymywały się zbiorowiska typu szuwaru właściwego, ale już stosunkowo ubogie, czego dowodem jest obecność tylko pojedynczych szczątków Alisma plantago-aquatica i strzałki wodnej (Sagittaria sagittifolia). Składnikiem zbiorowisk wodnych nadal były Nuphar luteum, Nymphaea alba, Potamogeton natans, Batrachium sp., a także Stratiotes aloides. W tym poziomie obecne były gatunki wymagające stałego i wysokiego poziomu wody. Nie ma dowodów na całkowite wypłycanie zbiornika i zanik lustra wody. Analiza antrakologiczna i ksylologiczna Analiza antrakologiczna i ksylologiczna (ryc. 3) wykazała obecność w profilu ZŁ I licznych węgli drzewnych, notowanych dopiero powyżej poziomu 105 cm. Koncentrują się one głównie w przedziale głębokości 105-45 cm. Obok węgli drzewnych, prawie we wszyst-

72 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski kich próbach stwierdzono obecność fragmentów drewna niespalonego, pochodzącego zapewne z drzew obumierających wzdłuż koryta rzeki (wierzba i olsza) lub ewentualnie spławianego rzeką. W materiale spalonym liczebnie dominuje dąb, a w niespalonym drewno drzew liściastych, których nie udało się szczegółowo oznaczyć, ze względu na znaczny stopień storfienia fragmentów. Zarówno wśród węgli, jak i drewien stwierdzono liczną obecność kory. Analiza subfosylnych wioślarek (Cladocera) Analizę subfosylnych szczątków wioślarek (Cladocera) wykonano na materiale przygotowanym według metody Freya (1986). W oparciu o analizę składu gatunkowego i frekwencję osobników wyznaczono 3 fazy rozwoju wioślarek (ryc. 6 CAZ- Cladocera Assemblage Zones), które są częściowo zgodne z lokalnymi poziomami zespołów pyłkowych (LPAZ- Local Pollen Assemblage Zones). Poprawność wydzielonych faz Cladocera została potwierdzona statystyczną metodą analizy skupienia. Skład gatunkowy Cladocera i frekwencje ich osobników były podstawą rekonstrukcji rozwoju zbiornika. Dostarczyły one informacji o rozwoju starorzecza, podobnie jak analiza szczątków makroskopowych roślin zachowanych w osadzie. Pierwsze skorupki wioślarek pojawiły się na głębokości 160 cm, (CAZ I), w osadzie, który powstał w okresie przypadającym na allerød, gdy zbiornik był dość zasobny w wodę, co dokumentuje obecność (wyłącznie w tej części profilu) form planktonicznych (Bosminidae, Daphnidae). Kolejny poziom (CAZ II), datowany na przełom późnego glacjału i holocenu (okresy od młodszego dryasu po borealny) charakteryzuje się dominacją form litoralnych, w tym gatunków żyjących wśród roślinności oraz preferujących wody ciepłe (m.in.: Alona affinis, Chydorus sphaericus, Graptoleberis testudinaria oraz z rodzaju Pleuroxus). Widoczna w zapisie wioślarek poprawa warunków edaficznych w zbiorniku na głębokości 130 cm prawdopodobnie spowodowana była ociepleniem na początku holocenu (por. dane palinologiczne) oraz wzrostem dopływu nutrietów do zbiornika. Istnieje niewielkie prawdopodobieństwo, iż mógł być on dodatkowo indukowany antropopresją na przykład na skutek dopływu pierwiastków biogennych w wyniku intencjonalnego użytkowania ziemi. W takich warunkach dochodzi bowiem do nadmiernego rozwoju glonów peryfitonowych, co prowadzi do zmiany składu gatunkowego Ryc. 6. Diagram bezwzględnej zawartości wioślarek ze stanowiska Złotoria, profil ZŁ I Fig. 6. Absolute number of Cladocera individuals and proposed Cladocera zones (CAZ) in the sediment from Złotoria site, profile ZŁ I

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 73 Tabela 2. Zestawienie szczątków zwierzęcych w poszczególnych przedziałach chronologicznych ze stanowiska 56 w Złotorii Table 2. Combination of animal bone remains in the selected chronological phases at Zlotoria site 56 Chronologia Chronology Ssaki domowe Domestic mammals Ssaki dzikie Wilde mammals Ptaki Birds Nie oznaczone Unspecified Razem Total Mezolit/Mesolithic 0 0 0 8 8 Kultura niemeńska (?)/ Niemen Culture (?)*) Wczesne średniowiecze/ Middle Ages Nowożytność/ Modern Period Materiał przemieszany/ Mixed relicts*) Nieokreślona/ Unrecognized 2 0 0 4 6 12 0 0 3 15 26 0 0 9 35 352 2 1 383 738 37 0 0 2 39 Razem/Total 429 2 1 409 841 *) materiał mógł ulec przemieszaniu we wczesnym średniowieczu/relicts could by mixed in the Middle Ages Times. Wykres 1. Szczątki ssaków domowych w poszczególnych przedziałach chronologicznych na stanowisku 56 w Złotorii (NISP=429) Diagram 1. Domestic mammals bone remains in the selected chronological phases at Zlotoria site 56 (NISP=429) SD - świnia, BP - bydło, OC - owca/koza, EC - koń, CF - pies 1 - bez datowania, 2 - przemieszane, 3 - nowożytność, 4 - wczesne średniowiecze, 5 - kultura niemeńska SD - pig, BP - cattle, OC - sheep/goat, EC - hors, CF - dog 1 - unrecognized chronology, 2 - mixed remains, 3 - Modern Period, 4 - Middle Ages, 5 - Niemen Culture

74 P. Kittel, K. Błaszczyk, K. Cywa, D. Pawłowski, M. Romanow, R. Stachowicz-Rybka, A. Wacnik, P. Zawilski fauny litoralnej żyjącej w obrębie roślin zanurzonych (Szeroczyńska 1998). Następna zmiana zaznacza się od głębokości 90 cm (CAZ III), a więc od okresu, kiedy to po okresie braku szczątków wioślarek (gł. 100 cm) pojawiają się wyłącznie gatunki litoralne, przebywające wśród makrofitów, preferujące wody ciepłe oraz wskazujące na podwyższoną trofię w zbiorniku (m.in. Alona rectangula, Chydorus sphaericus); jest to szczególnie widoczne na głębokościach 70-40 cm oraz 15-0,5 cm. Wzrost trofii mógł być, w tym przypadku, spowodowany aktywnością społeczności ludzkich, odpowiednio w pradziejach (epoka żelaza), okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu oraz co prawdopodobne, okresem nowożytnym, tym bardziej, że etapy te zbiegają się z fazami uchwyconymi w badaniach palinologicznych. Analiza wypełnień obiektów archeologicznych Na stanowisku 53 przeprowadzono analizy makroskopowych szczątków roślinnych dla 5 próbek pochodzących z 3 obiektów/lokalizacji. Dwie karpologicznie puste próbki pochodzą z obiektu datowanego na wczesną epoką żelaza, a pozostałe z obiektów/warstw o nieznanej chronologii. Ze stanowiska 56 zanalizowano 12 próbek z obiektów jedno- i wielokulturowych, przy czym większość z nich uległe zanieczyszczeniu materiałem młodszym, zwłaszcza średniowiecznym. Zaniechano zatem dalszej analizy karpologicznej. Na stanowisku 56 odkryto w wypełnisku obiektów i w warstwach kulturowych łącznie 841 zwierzęcych kości i zębów. Z tej liczby analizie archeozoologicznej poddano 432 fragmenty (tabela 2). Oznaczone szczątki kostne należały głównie do ssaków domowych (99,3%), wśród których przeważały pozostałości bydła (51,7%, a ponad 55% przy nieuwzględnianiu kości z pochówku psa o nieustalonej chronologii) (wykres 1). Stosunkowo dużo szczątków należało do konia (15,9%), jednak w przypadku obu wspomnianych gatunków najliczniej wystąpiły zęby, które ze względu na swą budowę są bardziej wytrzymałe na działanie czynników zewnętrznych, zarówno mechanicznych, jak i fizycznych oraz chemicznych niż pozostałe elementy szkieletu (Lyman 1994). Drugie miejsce pod względem liczebności zajęły pozostałości trzody chlewnej, natomiast najmniej zidentyfikowano kości małych przeżuwaczy. Ponadto wystąpiła jedna kość ptaka (kury domowej). W analizowanym materiale oznaczono tylko dwa fragmenty należące do ssaków dziko żyjących - są to: 1 fragment kości udowej jelenia oraz 1 fragment poroża sarny. Niewielki udział ssaków dzikich wynika prawdopodobnie z tego, że upolowane osobniki najczęściej nie trafiały do osady. Natomiast odnośnie ptaków, ich kości są bardziej kruche i mniej odporne na niekorzystne warunki niż kości ssaków i zapewne tym należy tłumaczyć ich niską frekwencję w badanym zbiorze. Wpływ miał na to także sposób pozyskiwania materiału podczas wykopalisk. Zastosowanie sit niewątpliwie spowodowałoby zwiększenie liczby drobnych kości ptaków oraz innych małych kręgowców. Stan zachowania materiału kostnego uniemożliwił dokonanie jakichkolwiek pomiarów, jednak w dwóch przypadkach natrafiono na wyjątkowo duże fragmenty kości bydła, mogące należeć do formy turopodobnej. Pozostałe szczątki reprezentują najprawdopodobniej bydło krótkorogie (Bos taurus brachyceros). Wiek bydła oszacowano w 7 przypadkach: w jednym zawierał się on w przedziale 19-34 miesiące, w czterech wyniósł około 3,5 roku, natomiast dwa osobniki w chwili śmierci liczyły 3,5-5 lat. Odnośnie świni, wiek określono dla 4 osobników. Najmłodszy miał 12-16 miesięcy, a najstarszy liczył 2-3,5 roku, zaś wiek dwóch pozostałych zawierał się w granicach 16-24 miesiące. Z kolei wiek małych przeżuwaczy oszacowano dla jednego osobnika, który w momencie śmierci liczył 3-4 lata. Do oceny wieku konia wykorzystano tylko jeden fragment żuchwy. Na podstawie stopnia starcia siekaczy stwierdzono, że należał on do osobnika 10-cio letniego. Natomiast pies odkryty w obiekcie 28 liczył nie mniej niż 8 i nie więcej niż 18 miesięcy. Płeć zwierząt określono tylko w 3 przypadkach. Dwa świńskie kły należały do samców. Obecność kła w szczęce konia także wskazuje na płeć męską. Analizowany materiał kostny stanowiły w większości szczątki pokonsumpcyjne. Jedynie w przypadku prawie kompletnego szkieletu psa o nieustalonej chronologii nie zastosowano żadnych zabiegów kulinarnych i należy przypuszczać, że osobnik ten został pogrzebany w całości. Na pozostałych kościach widnieją ślady rąbania, cięcia i filetowania. Poddane one zostały także działaniu wysokiej temperatury, a niektóre również wtórnie przepalone. Zdecydowana większość szczątków kostnych pochodzi z nawarstwień przemieszanych głównie w okresie wczesnego średniowiecza i ich chronologia nie jest łatwa do ustalenia. Na zły stan zachowania kości wpływ miało także piaszczyste podłoże, w którym zostały zdeponowane (zob. Chaplin 1971). Interpretacja wyników i dyskusja wybranych zagadnień Uwarunkowania środowiskowe lokalizacji stanowisk archeologicznych Przeprowadzone badania z zakresu archeologii środowiskowej na stanowiskach w Złotorii przyniosły odkrycie śladów gospodarki pradziejowej i wczesnohi-

Wyniki badań przyrodniczych na stanowiskach archeologicznych w Złotorii... 75 storycznej na obszarze słabo dotąd pod tym względem rozpoznanym. O potencjalnych, a w przeszłości realnych, możliwościach zagospodarowywania i użytkowania terenu decydowało jego położenie fizycznogeograficzne, w tym cechy litologiczne, morfologiczne i topograficzne, a także hydrogeologiczne i klimatyczne obszaru. Te, ściśle ze sobą powiązane cechy decydowały zaś o warunkach pedologicznych, hydrologicznych, a także szacie roślinnej i faunie oraz ich zmienności w skali regionalnej, mezoi mikroregionalnej, a nawet w skali samego stanowiska. Zarówno warunki topograficzne, jak i litologiczne w przypadku obu stanowisk 53 i 56 są, z geoarcheologicznego punktu widzenia, bardzo sprzyjające lokowaniu pradziejowych i wczesnośredniowiecznych punktów osadowych. W przypadku stanowiska 53 za główne czynniki atrakcyjności osadniczej obszaru należy uznać: słabo nachylony stok, podłoże piaszczyste oraz występowanie niewielkich zagłębień bezodpływowych o płytko zalegającym zwierciadle wód gruntowych. Kurnatowski (1963, 1968) i Niewęgłowski (1972), a także Twardy i in. (2004) zwracali uwagę na rolę wklęsłych form terenu, w tym dolinek denudacyjnych, jako form przyciągających przeważnie niewielkie punkty osadnicze, nawet w obrębie wysoczyzn. Z pewnością bardzo istotnym czynnikiem lokalizacyjnym stanowiska 56 były z kolei: słabe nachylenie, piaszczyste podłoże terasy rzecznej oraz bezpośrednie sąsiedztwo dna doliny Narwi z licznymi ostańcami erozyjnymi i paleokorytami. Wielokrotnie w literaturze archeologicznej (m.in. Kurnatowski 1968, 1975; Pyrgała 1971, 1972; Niewęgłowski 1966, 1975; Gożdzik 1982, Godłowski 1983; Kobyliński 1988; Pelisiak i Kamiński 2004; Balwierz i in. 2005; Kittel i Skowron 2009), ale także geomorfologicznej (m.in. Kamiński 1993; Marosik 2000, 2002, 2003) zwracano uwagę na wykorzystywanie powierzchni akumulacyjnych teras rzecznych, jako miejsc lokalizacji punktów osadowych. W badaniach osadniczych często odnotowywano relację pradziejowych i wczesnohistorycznych stanowisk i stref osadniczych z dolinami rzek średniej wielkości (por. dla innych obszarów m.in.: Kurnatowski 1963, 1966, 1968, 1975, 1975a; Niewęgłowski 1966; Krzemiński i Maksymiuk 1966; Krzemiński 1970, 1987; Pyrgała 1971, 1972; Kruk 1973, 1980; Przewoźna 1974; Bartkowski 1978; Goździk 1982; Ostoja-Zagórski 1982; Kobyliński 1988; Kruk i in. 1996; Dobrzańska i Kalicki 2003; Dobrzańska i in. 2009; Czopek 2004; Pelisiak 2004; Pelisiak i Kamiński 2004; Ludwikowska-Kędzia i in. 2009; Kittel i Skowron 2009). Lokalizacja osady na powierzchni akumulacyjnych teras rzecznych i jednocześnie w bezpośrednim sąsiedztwie dna doliny zapewniała zamieszkującej je ludności odpowiednie zaplecze dla rolnictwa, w szczególności uprawy zbóż. Akumulacyjne terasy rzeczne są uważane za strefy przeznaczane pod uprawy w technice ornej. Uprawom polowym sprzyjały bowiem zdaniem m.in. Kurnatowskiego (1968, 1975a) czy Bartkowskiego (1978) mniej zwięzłe utwory podłoża teras rzecznych i wyższych partii den dolin. Podłoże piaszczyste i pylaste ze stosunkowo wysokim zwierciadłem wód gruntowych dobrze nadawało się do uprawy przy użyciu nieuzbrojonego radła drewnianego (por. Kurnatowski 1966, 1975a, 1981), stosowanego w systemie gospodarki przemienno-odłogowej (w rozumieniu Podwińskiej 1962, 1964, 1978). Uprawy takie Bartkowski (1978) określał jako tzw. agrotechnikę lekką. Zdaniem Godłowskiego (1983) w okresie wpływów rzymskich wykorzystywano przede wszystkim gleby lekkie, przy czym pola uprawne zakładano na obszarach wyżej położonych. Obszary bagienno-torfowiskowe stanowiły zaś zdaniem Kurnatowskiego (1963, 1966, 1968, 1975, 1975a) zaplecze zasobnych gleb hydrogenicznych i semihydrogenicznych, które użytkowano głównie jako miejsca stałych upraw ogrodowych (por. też Kurnatowski i Wiślański 1966; też Ostoja-Zagórski 1982). Jednocześnie możliwe było funkcjonowanie w pradziejach innych kierunków wykorzystania den dolin np. zbieractwo, pozyskiwanie m.in. trzciny, młodych pędów drzew (Kruk 1973, Szamałek 1983, Dzieduszycki 1993). Wyniki badań paleobotanicznych pozwalają stawiać hipotezę o możliwości użytkowania na ziemiach polskich już w okresie wpływów rzymskich wilgotnych łąk kośnych (por. Wasylikowa i in. 2003; Lityńska-Zając 1997, 2005; Lityńska-Zając i in. 2004). Skraje wysoczyzn, przed wprowadzeniem żelaznych elementów narzędzi ornych, mogły być zagospodarowywane uprawowo przy zastosowaniu ekstensywnej techniki wypaleniskowej (żarowej), w systemie przerzutowym (Kurnatowski 1968, 1975; Kurnatowska i Kurnatowski 1991). Tereny wysoczyznowe dobrze nadawały się ponadto do wykorzystania pastwiskowego (por. Pyrgała 1973, Szamałek 1985, Dzieduszycki 1993). Lasy wysoczyznowe zapewniały szczególnie dobre warunki dla wypasu świń oraz bydła rogatego (Dembińska 1975). Wielokierunkowość i elastyczność pradziejowej gospodarki uprawowo-hodowlanej jest podkreślana w wielu pracach (m.in. Kurnatowski 1966, 1975; Kurnatowska i Kurnatowski 1991; Ostoja-Zagórski 1982) Niewątpliwie dodatkowym, bardzo istotnym, czynnikiem lokalizacji punktów osadniczych na obszarze stanowiska 56 w Złotorii, jest jego usytuowanie w miejscu, w którym naturalne cechy doliny Narwi umożliwiały wytyczenie przeprawy przez dolinę. Dolina Narwi jest w tym miejscu wąska (około 800 m) i występują liczne ostańce erozyjne w dnie doliny. Samo stanowisko położone jest