Awifauna lęgowa Doliny Dolnej Odry

Notatki Ornitologiczne 2009, 50: 268 282 Awifauna lęgowa Doliny Dolnej Odry Łukasz Ławicki, Sebastian Guentzel, Michał Jasiński, Zbigniew Kajzer, Michał Żmihorski Abstrakt: Badania prowadzono na 120 km odcinku Odry między Kostrzynem a Szczecinem, wraz z jez. Dąbie. W latach1995 2008 stwierdzono tu 172 gatunki lęgowe i prawdopodobnie lęgowe. Odnotowano tu gniazdowanie aż 22 gatunków z Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Dolina Dolnej Odry jest ważnym lęgowiskiem w skali kraju m.in. dla: ohara Tadorna tadorna (34 40 par), gęgawy Anser anser (300 350 p.), krakwy Anas strepera (150 190 p.), cyranki A. querquedula (100 130 p.), płaskonosa A. clypeata (50 60 p.), kormorana Phalacrocorax carbo (2250 p.), bąka Botaurus stellaris (39 samców), kani rudej Milvus milvus (25 30 p.), bielika Haliaeetus albicilla (19 20 p.), błotniaka stawowego Circus aeruginosus (65 75 p.), kropiatki Porzana porzana (30 40 p.), derkacza Crex crex (366 376 samców), żurawia Grus grus (120 130 p.), ostrygojada Haematopus ostralegus (3 4 p.), kszyka Gallinago gallinago (110 120 p.), rybitwy białoczelnej Sternula albifrons (10 32 p.), rybitwy czarnej Chlidonias niger (120 140 p.), podróżniczka Luscinia svecica (45 55 p.) i wąsatki Panurus biarmicus (50 120 p.). Dzięki wyjątkowym walorom ornitologicznym Dolinę Dolnej Odry uznano za ostoję ptaków o randze europejskiej i objęto ochroną jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000. Breeding avifauna of the Lower Odra River Valley. Abstract: The survey was conducted within a 120-km-long section of the Odra River Valley between Kostrzyn and Szczecin, including Lake Dąbie. In 1995 2008, 172 breeding or probably breeding species were recorded from the study area. As many as 22 bird species from the Polish Red Book of Animals were found nesting there. The Lower Odra River Valley is important breeding ground on the Polish scale, among others, of the Shelduck Tadorna tadorna (34 40 pairs), Greylag Goose Anser anser (300 350 p.), Gadwall Anas strepera (150 190 p.), Garganey A. querquedula (100 130 p.), Shoveler A. clypeata (50 60 p.), Cormorant Phalacrocorax carbo (2250 p.), Bittern Botaurus stellaris (39 males), Red Kite Milvus milvus (25 30 p.), White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla (19 20 p.), MarshHarrier Circus aeruginosus (65 75 p.), Spotted Crake Porzana porzana (30 40 p.), Corncrake Crex crex (366 376 males), Common Crane Grus grus (120 130 p.), Oystercatcher Haematopus ostralegus (3 4 p.), Common Snipe Gallinago gallinago (110 120 p.), Little Tern Sternula albifrons (10 32 p.), Black Tern Chlidonias niger (120 140 p.), Bluethroat Luscinia svecica (45 55 p.) and Bearded Reedling Panurus biarmicus (50 120 p.). Thank to its exceptional ornithological values, the Odra River Valley has been acknowledged as a bird refuge of European rank and taken under protection as a Natura 2000 Area of Special Bird Protection. Dolina Dolnej Odry wyróżnia się unikatowymi walorami ornitologicznymi, co zdecydowało o uznaniu jej za ostoję ptaków o randze europejskiej (Sidło et al. 2004) i objęciu ochroną w ramach sieci Natura 2000 jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (PLB320003). Dotychczaso- 268

we informacje o awifaunie lęgowej Doliny Dolnej Odry odnoszą się do najcenniejszychjej fragmentów, jak: Międzyodrze (Ławicki et al. 2007), Kostrzyneckie Rozlewisko (Kalisiński et al. 1998), rozlewiska między Kłosowem a Porzeczem (Guentzel et al. 2003) czy łąki nad jez. Dąbie (Czeraszkiewicz et al. 1998), lub dotyczą wybranych, najczęściej rzadkich gatunków ptaków (Oleksiak 1993, Dyrcz & Czeraszkiewicz 1993, Gromadzki et al. 1994, Mizera et al. 1994, Uhlig et al. 1998, Kalisiński et al. 2004, Kajzer & Ławicki 2005, Ławicki 2006, Ławicki & Racławski 2006, Żmihorski & Barańska 2006, Ławicki 2007). Regularne prace terenowe prowadzone w ostatnichlatachna obszarze ostoi pozwalają na przedstawienie aktualnychdanychna temat liczebności i rozmieszczenia gniazdującychtu ptaków. Teren badań Badania prowadzono na 120 km odcinku doliny Odry pomiędzy Kostrzynem a Szczecinem (od 617. do 737. km szlaku żeglugowego), wraz z jez. Dąbie i łąkami na jego wschodnim brzegu (rys. 1). Omawiany teren położony jest na Pobrzeżu Szczecińskim na granicachmezoregionów: Dolina Dolnej Odry, Pojezierze Myśliborskie, Równina Gorzowska i Kotlina Freienswaldzka (Kondracki 2001). Obecne ukształtowanie hydrograficzne doliny Odry powstało w efekcie długotrwałychprac nad regulacją dolnej Odry, zapoczątkowanychjeszcze w 18. wieku. Między Kostrzynem a Starą Rudnicą koryto rzeki jest wzmocnione jedynie kamiennymi ostrogami i nie posiada obwałowań przeciwpowodziowych. Na tym odcinku do Odry przylegają duże kompleksy łąk z licznymi starorzeczami, kępami zarośli wierzbowo-topolowych oraz dużymi płatami trzcinowisk. W ciągu roku obszar ten jest często zalewany podczas zimowo-wiosennychi jesiennychpowodzi, natomiast w latach suchych woda utrzymuje się jedynie w starorzeczach. Od wschodu do łąk przylegają duże kompleksy Lasów Dębnieńskich i Mieszkowickich. W lasach, które są użytkowane gospodarczo dominują drzewostany sosnowe, miejscami sosnowo dębowe, porastające przede wszystkim siedliska dąbrów acydofilnych. W południowej części obszaru Odra płynie doliną przełomową o szerokości do 3,5 km. Dochodzą do niej bezpośrednio cztery dopływy: Myśla, Kurzyca, Słubia i Rys. 1. Teren badań Fig. 1. Study area aaa aaa aaa aa aa 269

Rurzyca. Na wysokości Osinowa Dolnego Odra zmienia swój bieg z północno zachodniego na zachodni. Aż do Bielinka Odra oddzielona jest od terenów nizinnych (tzw. Żuław Cedyńskich) wysokim wałem przeciwpowodziowym. Tereny te, dawniej stanowiące obszary zalewowe, przekształcone zostały w grunty orne. Graniczy z nimi kompleks leśny Puszczy Piaskowej, z dominującą sosną oraz dużymi płatami dąbrów, buczyn i olsów. Ku północy, aż do Krajnika Dolnego, do Odry przylegają wysokie wzgórza morenowe z fragmentami łąk, pól i lasów. Poniżej miejscowości Widuchowa Odra rozwidla się na dwa koryta: Odrę Wschodnią (Regalicę), będącą głównym korytem rzeki i prowadzącą do jez. Dąbie oraz Odrę Zachodnią, biegnącą równolegle do Regalicy w odległości 2 4 km i stanowiącą granicę państwa. Położony pomiędzy nimi obszar Międzyodrza jest największym w Europie Środkowej torfowiskiem czynnym z unikalną roślinnością. Teren ten pocięty gęstą siecią starorzeczy, jeziorek, kanałów oraz rowów często podlega naturalnym zalewom rzeki. Jezioro Dąbie jest płytkim, deltowym zbiornikiem o urozmaiconej linii brzegowej (powierzchnia ok. 5600 ha, głębokość do 4 m), z licznymi wyspami. Na wschodnim brzegu jeziora położone są duże kompleksy łąk, porośnięte głównie trawami wysokimi, turzycami i trzciną. W Dolinie Dolnej Odry znajdują się czynne żwirownie z wyspami (w Bielinku, Chlewicach i Kaleńsku), osadniki popiołów w Nowym Czarnowie pod Gryfinem oraz niewielkie stawy rybne w Marwicach(Friedrich1998, Jasnowska 2002, Kalisiński et al. 2004, Ziarnek 2007 msc). Obszar Doliny Dolnej Odry ze względu na zmienność siedlisk warunkowaną typowym dla dużychdolin rzecznychgradientem wilgotności siedlisk, ze zróżnicowaniem żyzności siedlisk i oddziaływaniem człowieka kształtującego określone formacje bezleśne, zaroślowe lub leśne cechuje się wielkim bogactwem gatunkowym flory i zróżnicowaniem roślinności. Cały omawiany teren o powierzchni ponad 60 000 ha, chroniony jest w ramach sieci Natura 2000 oraz dwóch parków krajobrazowych: Doliny Dolnej Odry i Cedyńskiego. Materiał i metody Badania nad awifauną lęgową Doliny Dolnej Odry prowadzono w latach1995 2008, z największą intensywnością w latach2002 2008. Cały omawiany odcinek rzeki skontrolowano w roku 2004 (przy okazji badań nad populacją ohara Tadorna tadorna Kajzer & Ławicki 2005) oraz w roku 2008. W latach1995 1996 i 2006 przeprowadzono inwentaryzację Międzyodrza najcenniejszego fragmentu doliny Odry (Ławicki et al. 2007), a w sezonie 2002 badano awifaunę lęgową rozlewisk odrzańskichmiędzy Kłosowem a Porzeczem (Guentzel et al. 2003). W latach2004 2006 wykonano w sezonie lęgowym 4 5 kontroli odpowiednichbiotopów, w celu inwentaryzacji ostrygojada Haematopus ostralegus, sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula i rybitwy białoczelnej Sternula albifrons (Ławicki 2007). Od roku 1997 obserwacjami objęto Lasy Mieszkowickie, szczególnie intensywnie w latach 2006 2008 (Żmihorski & Barańska 2006, dane własne). W pozostałych latach regularnie kontrolowano wybrane, najbardziej atrakcyjne dla ptaków odcinki doliny, głównie pod kątem gniazdowania rzadkich i nielicznych gatunków. Podczas badań w roku 2008 inwentaryzacją objęto kilkadziesiąt gatunków ptaków. W lutym marcu podczas 4 kontroli 12 22 osobowy zespół penetrował lasy w granicachostoi w celu wyszukiwania gniazd ptaków szponiastych Falconiformes i bociana czarnego Ciconia nigra. W terenie pracowano w zespołach4 6 osobowych, które tyralierą kontrolowały kolejne partie lasu. Znalezione gniazda nanoszono na mapy, kontrolując je następnie w sezonie lęgowym. W oparciu o mapy, opisy taksacyjne i dodatkowe dane z nadleśnictw wyznaczono konkretne fragmenty lasu, jako potencjalne siedliska inwentaryzowanychgatunków. Dla dzięcioła średniego Dendrocopos medius, gatunku silnie związanego ze stary- 270

mi drzewostanami dębowymi, w oparciu o opis taksacyjny drzewostanu wyznaczono powierzchnie starego lasu z wysokim udziałem dębu w drzewostanie, gdzie prowadzono stymulację głosową. W przypadku sów Strigiformes stosowano nocne kontrole z wykorzystaniem stymulacji magnetofonowej, uzupełnione wyszukiwaniem miejsc potencjalnychlęgów, prowadzonym w ciągu dnia. Liczebność lelka Caprimulgus europaeus ustalono w oparciu o nocne stymulacje głosowe, a inwentaryzację muchołówki małej Ficedula parva prowadzono w odpowiednich biotopach, podczas porannych nasłuchów często połączonychze stymulacją głosową. Cały odcinek doliny podzielono na cztery mniejsze fragmenty, na którychobserwacje prowadzili poszczególni obserwatorzy w okresie od marca do końca lipca. Liczenia polegały na kartowaniu stanowisk wybranychrzadszychi średnio licznych gatunków ptaków, w oparciu o ogólnie przyjęte metodyki (Tomiałojć 1980, Borowiec et al. 1981, Ranoszek 1983, Chmielewski et al. 1993). Ponadto w odpowiednich biotopach podczas nocnychkontroli zastosowano stymulację magnetofonową dla: bączka Ixobrychus minutus, zielonki Porzana parva i kropiatki P. porzana. Liczebność derkacza Crex crex ustalono na podstawie nocnychkontroli wszystkichkompleksów łąkowychw 1. i 2. dekadzie czerwca. W przypadku siewkowców Charadrii ocenę liczebności oparto na podstawie par wykazującychzachowania lęgowe w szczycie pory lęgowej. Za zajęte terytorium ptaków szponiastychuznawano miejsca, w którychznaleziono gniazda lub kilkakrotnie w sezonie obserwowano dorosłe ptaki. W części miejsc, gdzie kontrole z brzegu nie były miarodajne, przeprowadzono liczenia z kajaków, łodzi bądź pontonu. Liczenia takie odbyły się na: jez. Dąbie (w maju i lipcu 2008), Międzyodrzu (regularnie w latach1995 1996 oraz 6 kontroli w sezonie 2006), Kostrzyneckim Rozlewisku (w maju oraz czerwcu 2004 i 2008) oraz w żwirowniachw Bielinku i Chlewicach (regularnie w latach 2003 2008). Ponadto w maju i czerwcu 2006 przeprowadzono spływy Odrą na 35 km odcinku między Widuchową a Szczecinem. Obserwacje gatunków podlegających weryfikacji przez Komisję Faunistyczną uzyskały jej akceptację. Omówienie wybranych gatunków W latach1995 2008 w Dolinie Dolnej Odry stwierdzono 172 gatunki lęgowe i prawdopodobnie lęgowe. Poniższe omówienie obejmuje wszystkie rzadkie, nieliczne i zagrożone gatunki ptaków gniazdujące na badanym terenie. W miarę posiadanychdanychz lat wcześniejszych omówiono także zachodzące tu zmiany. Blaszkodziobe Anseriformes. Liczne populacje blaszkodziobychzwiązane są głównie ze starorzeczami, szerokimi kanałami, okresowo podmokłymi łąkami i kanałami, a najważniejsze ichlęgowiska znajdują się na: Międzyodrzu, jez. Dąbie, Kostrzyneckim Rozlewisku, okresowo zalewanychłąkachw Kłosowie i starorzeczachw Porzeczu (tab. 1). Dla większości gatunków kaczek brak jest wcześniejszychdanychporównawczychz całej doliny, poza obszarem Międzyodrza, gdzie spadek liczebności odnotowano w przypadku krakwy Anas strepera, a populacje cyranki A. querquedula i płaskonosa A. clypeata utrzymują się na mniej więcej stałym poziomie (Ławicki et al. 2007). Skrajnie nielicznie lęgową cyraneczkę A. crecca spotyka się corocznie tylko na Kostrzyneckim Rozlewisku i starorzeczachw Porzeczu oraz nieregularnie na okresowo zalewanychłąkachpod Kłosowem oraz Międzyodrzu, a tylko trzykrotnie stwierdzono samice wodzące młode. W przypadku gęgawy Anser anser odnotowano ponad trzykrotny wzrost liczebności, co jest zgodne z ogólnym trendem wzrostowym w kraju (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Sikora et al. 2007). Pierwsze lęgi ohara Tadorna tadorna w dolnym odcinku Odry wykryto w roku 1991, kiedy to parę z młodymi stwierdzono koło Czelina (WP, WĆ), choć prawdopodobnie występował tu wcześniej, gdyż po stronie niemieckiej gniazdowanie stwierdzono już w roku 1977 (Dittberner & Dittberner 1986). W 271

Tabela 1. Liczebność i rozmieszczenie blaszkodziobychw Dolinie Dolnej Odry w latach 2004 2008 Table 1. Abundance and distribution of Anseriformes in the Lower Odra River Valley in 2004 2008. (1) species, (2) estimated numbers, (3) number of pairs at the main sites Gatunek (1) Ocena liczebności (2) Liczba par na głównychstanowiskach(3) Cygnus olor 90 100 M: 34, JD: 10 15, KR: 7 10, KŁ: 6, PO: 4 5 Anser anser 300 350 ŻC: 95 107, CZ-CH: 54 48, O-S: 51, SŁ-SB: 35 40, M: 30 40, G-K: 25-30 Tadorna tadorna 34 40*/19 24** ŻB, KR: po 6 7, SB-CZ: 4 6, CH-KA: 4 5, GO: 3 4 Anas strepera 150 190 M: 60 75, KR: 25 30, JD: 20 27, KŁ: 20 25, PO: 5 8 Anas crecca 3 5 M: 1, SM: 1, KR: 1, KŁ: 0 1, PO: 0 1 Anas querquedula 100 130 M: 40 50, KR: 20 25, KŁ: 10 15, JD: 9 10 Anas clypeata 50 60 M: 30 35, KR: 10 12, KŁ: 10 Aythya ferina 10 20 KR: 10 15, SM: 2 3 Aythya fuligula 20 40 KR: 5 15, JD: 5 10, SM: 6 7, KŁ: 3 5 Bucephala clangula 15 20 KR: 2 3, SM: 2 3 Mergus merganser 28 34 OG-SZ: 22 27 * w roku 2004 (Kajzer & Ławicki 2005), ** w roku 2008. JD jez. Dąbie, M Międzyodrze, G-K Gryfino Krajnik, SM stawy w Marwicach, ŻB żwirownia w Bielinku, ŻC Żuławy Cedyńskie, O-S Osinów Dolny Siekierki, KR Kostrzyneckie Rozlewisko, SŁ-SB Stare Łysogórki Stary Błeszyn, GO Gozdowice, SB-CZ Stary Błeszyn Czelin, CZ-CH Czelin Chlewice, CH-K Chlewice Kaleńsko, KŁ zalewane łąki pod Kłosowem, PO starorzecza w Porzeczu, OG-SZ Ognica Szumiłowo. latach1990. gniazdowało na badanym terenie ok. 15 20 par ohara, a obecnie jest on dwukrotnie liczniejszy (Kajzer & Ławicki 2005). Gągoł Bucephala clangula występuje dość równomiernie na całym badanym odcinku, a samice z młodymi stwierdzano m.in. na rzece, rozlewiskach, stawach, w żwirowniach i osadnikach popiołów. Natomiast nurogęś Mergus merganser gniazduje zdecydowanie liczniej w południowej części doliny, między Ognicą a Szumiłowem, gdzie występuje ok. 80% populacji. Spotykana jest głównie na odcinkacho większej lesistości, zasiedla także żwirownie, a wyjątkowo lęg stwierdzono w roku 2005 na stawachw Marwicach. Jej dwukrotnie wyższa ocena liczebności w porównaniu do lat 1990. jest trudna do interpretacji wynika ze wzrostu liczebności lub, co bardziej prawdopodobne, z dokładniejszych i bardziej regularnych kontroli doliny w ostatnich latach. Grzebiące Galliformes. Podczas nocnychkontroli wszystkichterenów otwartychw roku 2008 odnotowano tylko 27 samców przepiórki Coturnix coturnix. W całej dolinie stwierdzono 12 samców, wszystkie na południe od Gryfina, natomiast nad jez. Dąbie odzywało się 15 samców. Nieregularne nocne kontrole doliny w innychlatachpotwierdzają, że przepiórka występuje tu bardzo nielicznie. Na uwagę zasługuje obserwacja pojedynczego jarząbka Bonasa bonasia 3.11.2004 w obrębie Namyślin w LasachDębnieńskich. Kilka obserwacji tego gatunku dokonanychw ciągu ostatnichkilkunastu lat w innychkompleksach leśnychpomorza Zachodniego (Kajzer et al. 2005, dane własne), a także wykrycie niewielkiej populacji w Drawieńskim PN (Jermaczek & Gawroński 2003), wskazuje na występowanie tego ściśle osiadłego ptaka na obszarze północno zachodniej Polski (por. Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Sikora et al. 2007). Perkozy Podicipediformes. Gniazdowanie perkozów było ograniczone do 6 stanowisk (tab. 2), jedynie w przypadku perkoza dwuczubego Podiceps cristatus ok. 30 par gniazdowało na innychstanowiskach. Aż 70% jego populacji występowało na jez. Dąbie. Liczeb- 272

Tabela 2. Liczebność i rozmieszczenie perkozów w Dolinie Dolnej Odry w latach2004 2008 Table 2. Abundance and distribution of grebes in the Lower Odra River Valley in 2004 2008. (1) species, (2) estimated numbers, (3) number of pairs at the main sites Gatunek (1) Ocena liczebności (2) Liczba par na głównychstanowiskach(3) Tachybaptus ruficollis 35 40 KR: 6 7, SM: 6, JD: 3 5, M: 3 4, KŁ, PO: po 2 3 Podiceps cristatus 300 340 JD: 224 243, M: 35 45, KR: 15 20 Podiceps grisegena 2 10 M: 0 5, KŁ: 0 5, KR: 1 2, SM: 1 2, PO: 0 1 Podiceps nigricollis 0 10 KŁ: 10, M: 2 3, KR: 2 3 JD jez. Dąbie, M Międzyodrze, SM stawy w Marwicach, KR Kostrzyneckie Rozlewisko, KŁ zalewane łąki pod Kłosowem, PO starorzecza w Porzeczu. ność perkoza rdzawoszyjego P. grisegnea waha się silnie z roku na rok, ale w dłuższej skali czasowej odnotowano wyraźny spadek jego liczebności, gdyż w roku 1995 na Międzyodrzu stwierdzono 15 par, a na Kostrzyneckim Rozlewisku 5 7 par (Kalisiński et al. 1998, Ławicki et al. 2007). Lęgi zausznika stwierdzono tylko na 3 stanowiskach: 2 3 pary w roku 1995 na Międzyodrzu, na Kostrzyneckim Rozlewisku w roku 1995 2 pary, w 2004 2 3 pary, a także 10 par na zalanych łąkach pod Kłosowem w roku 2008. Pełnopłetwe Pelecaniformes. Kolonie lęgowe kormorana Phalacrocorax carbo stwierdzono w następującychmiejscach: na wyspie Dębina na jez. Dąbie, gdzie w roku 2008 stwierdzono 2245 gniazd (gniazduje tam co najmniej od 2002), nad Odrą w Bielinku w latach2000 2004 gniazdowało 8 20 par, oraz nieregularnie na Kostrzyneckim Rozlewisku, gdzie pierwsze lęgi stwierdzono w roku 1998, maksymalnie gniazdowało 60 par, choć w roku 2008 były tylko 4 gniazda. W ciągu sezonu lęgowego przebywa w dolinie do 800 os. nielęgowych. Brodzące Ciconiiformes. W latach2006 2008 stwierdzono 39 samców bąka Botaurus stellaris, z najważniejszym lęgowiskiem na Międzyodrzu między Widuchową a Szczecinem, gdzie w roku 2006 występowało 26 samców (Ławicki et al. 2007). Ponadto 3 samce stwierdzono na Kostrzyneckim Rozlewisku, 2 na jez. Dąbie, a pojedyncze samce gniazdowały w nadodrzańskichtrzcinowiskachw okolicachmiejscowości Marwice, Cedynia, Stary Błeszyn, Kłosów, Chlewice i Porzecze. Skrajnie nielicznie występował bączek Ixobrychus minutus, stwierdzony tylko na 2 stanowiskach: jedna para na Międzyodrzu oraz dwie w roku 2008 na jez. Dąbie. Jedyna kolonia czapli siwej Ardea cinerea znajdująca się w rez. Kurowskie Błota na Międzyodrzu była zasiedlona w roku 2006 przez około 400 par, choć w latach 1995 1996 gniazdowało tam nawet ok. 990 par (Ławicki et al. 2007). Liczebność bociana czarnego Ciconia nigra w latach2004 2008 oceniono na podstawie zajętychgniazd lub rewirów na 6 par, gniazdującychw okolicachognicy, StarychŁysogórek, Gozdowic, Czelina, Kłosowa i Namyślina. W roku 2008 stwierdzono 23 zajęte gniazda bociana białego C. ciconia. Wszystkie poza jednym, zlokalizowane były w południowej części obszaru między Nawodną a Szumiłowem, co wiąże się zapewne z występowaniem tam największychterenów podmokłych i łąkowych. Szponiaste Falconiformes. Większość ptaków szponiastychgniazdującychna badanym terenie związana była ze starymi drzewostanami w LasachMieszkowickichi Dębnieńskich, rozległym obszarem Międzyodrza oraz wyspami i łąkami nad jez. Dąbie (tab. 3). Dla wybranychgatunków dysponujemy danymi z lat 1990. (Gromadzki et al. 1994, Kalisiński et al. 2004, Ławicki et al. 2007, dane własne), co umożliwia prześledzenie zachodzących tu zmian. Spadki liczebności stwierdzono w przypadku błotniaka łąkowego Circus pygargus i rybołowa Pandion haliaetus. W przypadku pierwszego gatunku obniżenie liczebności wpi- 273

Tabela 3. Liczebność i rozmieszczenie szponiastychw Dolinie Dolnej Odry w latach2002 2008 Table 3. Abundance and distribution of birds of prey in the Lower Odra River Valley in 2002 2008. (1) species, (2) estimated numbers, (3) distribution Gatunek (1) Ocena liczebności (2) Rozmieszczenie (3) Pernis apivorus 9 10 W, K, R, B, S, CZ, KŁ, PO, KL Milvus migrans 7 9 N, Z, R, B, S, G, SB, PO Milvus milvus 25 30 na całym odcinku, głównie: SB, KŁ, PO, N Haliaeetus albicilla 19 20 JD, M i południowa część doliny Circus aeruginosus 65 75 M: 29 33, JD: 8 10, CZ-CH: 8 9, KR: 3 4 Circus pygargus 3 5 JD, KA, CZ-PO, KO, M Aquila pomarina 1 2 W, B Pandion haliaetus 0 1 południowa część doliny Falco tinnunculus 16 18 SK: 4 5, JD: 3 4, M: 3, GR, O, OS, C, CZ, KL Falco subbuteo 9 10 KA, L, SR, Ł, SB, CZ, CH, PO, KL Falco peregrinus 2 SK, GR Kompleksy leśne w okolicachmiejscowości: W Widuchowa,K Krzywin, N Nawodna, Z ZatońDolna, R Raduń,B Bielinek,L LubiechówDolny, SR Stara Rudnica, Ł Stare Łysogórki, S Siekierki,G Gozdowice, SB Stary Błeszyn, CZ Czelin, KŁ Kłosów, CH Chlewice, PO Porzecze, N Namyślin, KL Kaleńsko. JD jez. Dąbie, M Międzyodrze, KO Klucki Ostrów, SK zakład przemysłowy Szczecin-Klucz, GR Gryfino, KA łąki pod Krajnikiem, O Ognica, OS Osinów Dolny, C Cedynia, KR Kostrzyneckie Rozlewisko, CZ-CH Czelin-Chlewice, CZ-PO Czelin-Porzecze. suje się w generalny obraz jego sytuacji na Pomorzu Zachodnim (dane własne), natomiast rybołowy w sezonie lęgowym obserwowane są regularnie w wielu miejscachdoliny, m.in. koło Bielinka, Starego Kostrzynka, Starej Rudnicy, Siekierek, StarychŁysogórek i Porzecza. Mimo to nie udało się potwierdzić ichlęgów, a stare gniazda z okolic Chojny i Czelina w ostatnichlatachnie są zajmowane. Niewielki wzrost liczebności odnotowano u błotniaka stawowego C. aeruginosus, a na początku 21. wieku nastąpiło ponowne zasiedlenie doliny Odry przez sokoła wędrownego Falco peregrinus, co ma związek z odbudową jego krajowej populacji (Sielicki & Sielicki 2006). Udane lęgi tego sokoła stwierdzono pod Szczecinem w latach2002 2004 i 2007 2008, a koło Gryfina jedynie w roku 2004 (Kajzer et al. 2005, Ławicki et al. 2007, GD, MB). Na uwagę zasługują również obserwacje pojedynczychdorosłychosobników z sezonu lęgowego (maj i czerwiec 2001 2006), dokonane w okolicach Siekierek, Czelina, Chlewic i Porzecza. Populacje lęgowe trzmielojada Pernis apivorus, bielika Haliaeetus albicilla, orlika krzykliwego Aquila pomarina oraz kani czarnej Milvus migrans i rudej M. milvus pozostały na stabilnym poziomie. Niektóre pary bielika zakładają gniazda na badanym obszarze w dość nietypowychmiejscach, np. w kępie zadrzewień na międzywalu czy na skraju lasu w odległości ok. 250 m od zabudowań. Żurawiowe Gruiformes. Ocena liczebności wodnika Rallus aquaticus wynosi 200 300 par. Najliczniej występuje na Międzyodrzu (Ławicki et al. 2007), a w pozostałej części doliny w roku 2008 wykazano ok. 50 samców (bez stymulacji magnetofonowej), choć liczebność może tu sięgać do 100 par. W latach2006 2008 odnotowano 30 40 samców kropiatki Porzana porzana, choć w roku 1995 na całym obszarze stwierdzono 74 80 samców. Na 50% spadek jej liczebności po ponad 10 latachma wpływ sytuacja nad jez. Dąbie, gdzie w roku 1995 na zabagnionychłąkachstwierdzono aż 35 41 samców (Czeraszkiewicz et al. 1998), a w roku 2008 nie została wykryta, co jest prawdopodobnie skutkiem osuszenia łąk. Natomiast na pozostałychgłównychstanowiskachnie wykazano zmian, m.in. na Międzyodrzu (Ławicki et al. 2007) i na Kostrzyneckim Rozlewisku, gdzie w latach1995 i 2008 stwierdzo- 274

no po 7 samców. Ponadto w niektóre lata pojedyncze samce notowano w okolicachszczecina Klucza, Kłosowa, Chlewic oraz Porzecza. Zielonka P. parva występuje tylko na Międzyodrzu, gdzie w roku 2006 liczebność oceniono na 10 20 samców (Ławicki et al. 2007) oraz nad jez. Dąbie 3 samce w roku 1995 (SP, PP) i jeden w 2008. Podczas kontroli wszystkichkompleksów łąkowychw roku 2008 stwierdzono 366 376 odzywającychsię samców derkacza Crex crex, z tego na nadodrzańskichłąkachwykryto 256 samców, a nad jez. Dąbie, zwłaszcza na łąkachw rejonie Lubczyny 110 120 samców. W dolinie występował głównie między Starym Kostrzynkiem a Chlewicami, z największym skupieniem 205 samców na rozległychłąkachpomiędzy Chlewicami a Kłosowem. Trzykrotnie wyższą liczebność derkacza w odniesieniu do lat 1990. (Kalisiński et al. 2004) można prawdopodobnie tłumaczyć dokładną inwentaryzacją wszystkichkompleksów łąkowychw roku 2008. Liczebność kokoszki Gallinula chloropus oceniono na 35 40 par, choć jest to wartość prawdopodobnie zaniżona, gdyż nie stosowano stymulacji magnetofonowej. Rozmieszczenie stanowisk żurawia Grus grus jest dość równomierne w całej dolinie, nieco liczniej występuje na Międzyodrzu, w okolicachlubicza, Krzywina i Nawodnej oraz na odcinku doliny między Czelinem a Chlewicami. Jego łączna liczebność wynosi 120 130 par, co oznacza zdecydowany wzrost w stosunku do lat 1990. (Kalisiński et al. 2004), co dobrze koresponduje z trendem ogólnopolskim (Chylarecki et al. 2008). Siewkowe Charadriiformes. Pierwsze pewne lęgi ostrygojada Haematopus ostralegus wykryto w roku 1995, kiedy pojedyncze pary gniazdowały na łąkachw Starej Rudnicy i w żwirowni w Bielinku (Komisja Faunistyczna 1996), choć na tychstanowiskachostrygojady spotykano w porze lęgowej już od roku 1991 (Komisja Faunistyczna 1993, Kalisiński et al. 1998). Ponownie lęgowe 3 pary stwierdzono w Bielinku w roku 2003 (Kajzer et al. 2005), a w latach2004 2008 w dolnym odcinku Odry gniazdowały 3 4 pary (tab. 4). Populacja sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula charakteryzowała się corocznymi wahaniami liczebności, co obrazują dane z kontroli całej doliny z lat 2004 2008, kiedy stwierdzono odpowiednio: 4, 5 6, 0 i 1 2 par. Dawniej około 8 par gniazdowało w latach1990 1992 nad Odrą pod Szczecinem (Oleksiak 1993). Drastyczny spadek liczebności dotknął prawie wszystkie gatunki związane z otwartymi terenami łąkowymi. Na niektórychfragmentachdoliny (Międzyodrze, łąki nad jez. Dąbie) wpływ na to miały między innymi zmiany siedliskowe, głównie wskutek zamiany łąk na grunty orne i/lub sukcesji trzciny i krzewów na tereny otwarte, choć na innych fragmentach, mimo braku zmian siedliskowych także nastąpił spadek lub zanik populacji lęgowej czajki Vanellus vanellus, kszyka Gallinago gallinago, rycyka Limosa limosa, kulika wielkiego Numenius arquata i krwawodzioba Tringa totanus. Prawdopodobnie na spadek liczebności ma wpływ także zwiększone drapieżnictwo ze strony introdukowanychgatunków ssaków: jenota Nyctereutes procyonoides, szopa pracza Procyon lotor i norki amerykańskiej Mustela vison, które spotykane są w ostatnichlatachna badanym terenie regularnie (Kajzer & Ławicki 2005, Ławicki et al. 2007, Żmihorski 2007). Gniazdująca tutaj populacja krwawodzioba jest najliczniejszą w regionie, a stanowiska rycyka należą do jednychz ostatnichna Pomorzu Zachodnim (dane własne). Populacja rybitwy białoczelnej Sternula albifrons fluktuuje i co roku gniazduje tylko w żwirowniach w Bielinku i Chlewicach, natomiast pozostałe stanowiska zajmowane są efemerycznie (Ławicki 2007). Jej lęgi w żwirowni w Bielinku stwierdzono już w roku 1979, a liczebność w kolejnychlatachwahała się od 6 do 34 par. Ponadto w latach 1990 1997 do 19 par gniazdowało nad Odrą w Szczecinie (Oleksiak 1993, Uhlig et al. 1998). Na niższą liczebność rybitwy czarnej Chlidonias niger niż przed dekadą rzutuje sytuacja na Międzyodrzu, gdzie liczebność obniżyła się o ponad połowę. W roku 2008 po raz pierwszy w dolinie stwierdzono gniazdowanie mewy czarnogłowej Larus melanoce- 275

Tabela 4. Rozmieszczenie i zmiany liczebności siewkowychw Dolinie Dolnej Odry w latach 1990 2008 Table 4. Distribution and fluctuations in the numbers of waders in the Lower Odra River Valley in 1990 2008. + breeding, no data on the numbers, increase in abundance, decrease of the numbers, no essential changes in abundance, breeding ceased, a new breeding species,? unknown trend. (1) species, (2) years of study, (3) trend, (4) number of pairs at the main sites Gatunek (1) Lata badań (2) Trend Liczba par na głównych 1990 1996 2004 2008 (3) stanowiskach(4) Haematopus ostralegus 1 2 3 4 ŻB,G,ŻCH,ŻK Charadrius dubius + 13 21? ŻB: 2 4, C: 2 5, O: 2 3, SM: 0 3 Charadrius hiaticula 0 10 0 6 C: 2 3, O, SM: 1 2, ŻB, ŻK, JD: 1 Vanellus vanellus cn. 250 350 170 190 M: 56, ŻC: 16 18, JD: 15 25 Philomachus pugnax 0 1 0 Gallinago gallinago 250 280 110 120 M: 34, JD: 28 30, KŁ: 26 31 Limosa limosa 8 11 1 2 KŁ: 1 2, K: 1 2 Numenius arquata 10 15 2 3 JD:1,O:1,M:0 1 Tringa totanus ok.60 do13 KŁ: 4 Tringa ochropus + 27 36? M: 7 9, LD: 5 7, LM: 3 4 Actitis hypoleucos + 16 20? M: 6 8, ŻB: 2 3 Larus melanocephalus 2 ŻB Larus ridibundus + 100 660? ŻB: 400, KŁ: 250, O: 40 Larus canus 2 0 1 ŻB Larus argentatus 10 30 3 4 ŻB: 1 2, ŻCH: 1, ŻK: 1 Sterna hirundo + 90 140? ŻB: 80, ŻCH: 35, O: 20, ŻK: 15 Sternula albifrons 14 40 10 32 ŻCH: 2 25, ŻB: 4 20, O: 1 12, C: 2 3, PO: 1 Chlidonias niger 100 370 120 140 M: 62, KR: 25 35, KŁ: 20, JD: 10 15, PO: 5 Chlidonias leucopterus 5 KŁ + lęgowy, brak danycho liczebności, wzrost liczebności, spadek liczebności, brak zasadniczych zmian liczebności, zaprzestanie gniazdowania, nowy gatunek lęgowy,? trend nie znany. JD jez. Dąbie, M Międzyodrze, O osadniki k. Gryfina, K łąki w Krajniku, SM stawy w Marwicach, ŻB żwirownia w Bielinku, ŻC Żuławy Cedyńskie, C Odra Cedynia, KR Kostrzyneckie Rozlewisko, G łąkiw Gozdowicach, KŁ zalewane łąki w Kłosowie, ŻCH żwirownia w Chlewicach, PO Porzecze, ŻK żwirownia w Kaleńsku, LD Lasy Dębnieńskie, LM Lasy Mieszkowickie phalus i rybitwy białoskrzydłej Ch. leucopterus, co było odpowiednio drugim i trzecim przypadkiem lęgu tychgatunków na Pomorzu Zachodnim (Staszewski & Czeraszkiewicz 2000, Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Kowalewski w druku). Gołębiowe Columbiformes. W badanym okresie wykryto ok. 55 par siniaka Columba oenas, choć jest to wartość z pewnością zaniżona. Najliczniej stwierdzony w Lasach Mieszkowickich 22 pary, Lasach Dębnieńskich 13 par i pod Widuchową 8 par. Sowy Strigiformes. Płomykówka Tyto alba została odnotowana na 11 stanowiskach: Międzyodrze, Marwice, Dębogóra, Widuchowa, Zatoń Dolna, Lubiechów Górny, Siekierki, 276

Czelin, Kłosów i Kurzycko. Brak kontroli wszystkichpotencjalnychmiejsc lęgowychsugeruje, że może być nieco liczniejsza. Gniazdowała głównie w wieżachkościelnychi zabudowaniach gospodarczych. Puchacza Bubo bubo stwierdzono na 3 4 stanowiskach. Od 1995 roku nieregularnie gniazduje w gm. Widuchowa. W gm. Cedynia czynne jest stanowisko od roku 2000, a na drugim wykryto w r. 2008 parę ptaków. Ponadto w innym miejscu we wrześniu 2005 znaleziono wypluwki i widziano puchacza, a 5.07.2003 młodego ptaka zabitego o linię wysokiego napięcia (MS), obrączkowanego jako pisklę w Szlezwiku Holsztynie. W roku 2008 kontrole na trzechpowierzchniach(ok. 80 km 2 ) w LasachMieszkowickichi Dębnieńskichwykazały 16 19 terytoriów puszczyka Strix aluco (zagęszczenie 2 2,4 p/10 km 2 )i 4 terytoria uszatki Asio otus (0,5 p/10 km 2 ). Łącznie w latach2003 2008 wykryto w całej dolinie ok. 60 stanowisk puszczyka i 9 uszatki, ale z pewnością są to wartości niepełne. Uszatka błotna Asio flammeus gniazduje nieregularnie tylko na Międzyodrzu: w roku 1995 2 3 pary w okolicachgryfina i Radziszewa, a w latach2001 2002 jedna para pod Gryfinem (Ławicki et al. 2007). Po raz pierwszy włochatkę Aegolius funereus stwierdzono 2.05.2006 w Lasach Mieszkowickich pod Siekierkami (Żmihorski & Barańska 2006), choć nie można wykluczyć, że występowała tu wcześniej. W sezonie 2008 specjalne poszukiwania wykazały dwa stanowiska tej sowy: dwa samce koło Siekierek i jeden w rejonie Starego Błeszyna. W ciągu ostatnich 10 lat na Pomorzu Zachodnim wykryto wiele nowych stanowisk włochatki (Kajzer et al. 2005, G. Żegliński mat. niepubl., dane własne). Lelkowe Caprimulgiformes. W roku 2008 na trzechpowierzchniachpróbnych(razem ok. 80 km 2 ) wykazano 8 10 terytorialnychsamców lelka Caprimulgus europaeus. W Lasach Mieszkowickichwykryto 7 8 samców, a w LasachDębnieńskich(obręb Namyślin) tylko 1 2 terytorialne samce. Jego liczebność była wyższa w LasachMieszkowickich, gdzie dominowało siedlisko boru mieszanego świeżego, niż w drzewostanachnadl. Dębno, porastających siedliska żyźniejsze i bardziej wilgotne. Dane dotyczące występowania lelka na badanym obszarze są jednymi z pierwszychtego typu zebranymi na Pomorzu Zachodnim (Staszewski & Czeraszkiewicz 2000). Kraskowe Coraciiformes. Zimorodek Alcedo atthis występuje na całym odcinku doliny, a jego liczebność oceniono na 40 60 par. Większe skupienia stwierdzono na Międzyodrzu do 25 30 par, jez. Dąbie 10 13 par i Kostrzyneckim Rozlewisku 5 7 par. Gniazduje także na ciekach wpływających do Odry. Populacja zimorodka charakteryzuje się silnymi wahaniami liczebności, szczególnie po ciężkichzimach, co wykazano na Międzyodrzu (Ławicki et al. 2007). Dudek Upupa epops występował tylko w południowej części doliny, dość równomiernie między Starym Kostrzynkiem a Szumiłowem oraz na izolowanym stanowisku pod Ognicą. Zasiedlał głównie nadodrzańskie łąki i pastwiska, choć trzy stanowiska wykryto na zrębach. Jego prężna populacja (14 16 par) zasiedlająca badany obszar jest wyjątkowa, gdyż poza dolnym odcinkiem Odry występuje on na Pomorzu Zachodnim w dużym rozproszeniu i na pojedynczych stanowiskach (dane własne, kartoteka ZTP). Dzięciołowe Piciformes. W latach2004 2008 wykryto 26 stanowisk dzięcioła średniego Dendrocopos medius, a liczebność oceniono na 30 40 par. Najliczniej spotykany w okolicachwiduchowej, Zatoni Dolnej oraz w LasachMieszkowickichi Dębnieńskich. Występował głównie w lasachdębowychoraz w drzewostanachliściastychna siedliskach podmokłych, przeważnie przy ciekach uchodzących do Odry (np. nad Słubią i Myślą). Jego liczebność w porównaniu z odcinkiem środkowym i dolnośląskim Odry (Bobrowicz 1996, Czechowski et al. 2002, Przybycin 2004) jest zdecydowanie niższa, co wynika z mniejszej powierzchni płatów odpowiednich dla niego siedlisk. Dwukrotnie odnotowano tu odzywające się samce dzięcioła zielonosiwego Picus canus 4.05.2000 na Międzyodrzu w okolicy Siadła Dolnego (MS) i 16.03.2003 w olsie między Czelinem a Starym Błeszynem (MŻ). 277

Ma to zapewne związek z ekspansją tego gatunku na północ od dotychczasowego zasięgu w kraju (Kempa & Kosiński 2003, Sikora 2006), co potwierdzają jego stwierdzenia w ostatnich latachtakże po niemieckiej stronie doliny Odry (Ryslavy 2001) oraz w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Kajzer et al. 2005). Wróblowe Passeriformes. W badanym okresie w 9 koloniachbrzegówek Riparia riparia stwierdzono maksymalnie ok. 6400 norek. Większość stanowisk znajdowała się w siedliskach pochodzenia antropogenicznego. Największe kolonie odnotowano w roku 2005 na osadnikachw Nowym Czarnowie ok. 3200 norek (Ławicki et al. 2007) i w roku 2008 w żwirowni w Krzywinie, gdzie policzono 2568 norek. Świergotek polny Anthus campestris gniazduje w dolnym odcinku Odry nieregularnie i bardzo nielicznie. W latach1995 2008 śpiewające samce lub pojedyncze pary stwierdzono jedynie na 6 stanowiskach. Pliszka górska Motacilla cinerea zasiedlała tylko cieki wpływające do Odry: Rurzycę, Słubię, Kurzycę i Myślę (łącznie 11 15 par). Spadek liczebności w porównaniu do połowy lat 1990. odnotowano u podróżniczka Luscinia svecica. W roku 2006 stwierdzono 45 55 samców na Międzyodrzu, choć dekadę wcześniej populację oceniano tam na 100 150 par (Ławicki et al. 2007). W niektóre lata pojedyncze samce notowano w innychmiejscachdoliny, w rejonie Porzecza, Starego Kostrzynka, Krajnika i Szczecina Klucza, a także nad jez. Dąbie. W przypadku kląskawki Saxicola rubicola ekspansja w dolnym biegu Odry trwa nadal, podobnie jak w całym regionie (Ławicki 2006, dane własne) i obecnie gniazduje tu 17 20 par, głównie między Gryfinem a Szumiłowem. Wodniczka Acrocephalus paludicola aktualnie występuje tylko na łąkachpod Marwicami, gdzie w latach2003 2008 stwierdzono 3 10 samców, choć w 1990 1991 liczebność oceniono tam na ok. 70 samców (Dyrcz & Czeraszkiewicz 1993). Ponadto w latach 1995 1996 na Międzyodrzu występowało 10 15 samców, ale obecnie na skutek zmian siedliskowychstanowisko to nie jest zasiedlone (Ławicki et al. 2007). Podczas badań wykryto 19 samców muchołówki małej Ficedula parva, wszystkie w południowej części terenu. Najliczniej występowała pod Widuchową, gdzie stwierdzono 6 samców, a po kilka dalszych odnotowano w innychwiększychkompleksachleśnych, jak Puszcza Piaskowa, Lasy Mieszkowickie i Dębnieńskie. Prawdopodobnie jest to wartość nieco zaniżona, ale wskazuje na rzadkość występowania tego gatunku na badanym obszarze. Liczebność wąsatki Panurus biarmicus jest trudna do określenia, gdyż po ostrychzimachlokalne populacje mogą obniżyć się nawet o 90%, co wykazano na Międzyodrzu (Wilson & Peach2006, Ławicki et al. 2007). W latach 2004 2008 wykryto ją na ok. 25 stanowiskach, na których liczebność wahała się w zakresie 50 120 par. Główne stanowiska znajdowały się na: Międzyodrzu 4 38 par, jez. Dąbie 9 20 par i Kostrzyneckim Rozlewisku 10 20 par. Dla lat 1990. podawano z badanego obszaru nawet 150 230 par, choć bez podania bliższych szczegółów (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Stanowiska srokosza Lanius excubitor zlokalizowane były dość równomiernie w całej dolinie, choć preferował tereny otwarte, silnie zakrzewione i najliczniej występował na Międzyodrzu oraz na łąkachnad jez. Dąbie, a jego liczebność na całym terenie oceniono na ok. 36 par. Podsumowanie Dolina Dolnej Odry stanowi kluczowe lęgowisko dla wielu gatunków ptaków, zarówno w skali regionalnej, jak i krajowej. W badanym okresie stwierdzono tu pewne lub prawdopodobne lęgi 22 gatunków z Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński 2001). Dla ohara jest to najważniejsza ostoja w Polsce, skupiająca ponad 25% krajowej populacji gatunku (Kajzer & Ławicki 2005). Także populacja gęgawy jest jedną z największychw kraju. Licznej gniazduje tylko w Dolinie Baryczy i PN Ujście Warty (Witkowski et al. 1995, Bartoszewicz et al. 2000). Dolina Dolnej Odry wyróżnia się jako jedno z trzechśródlądowychlęgowisk ostrygojada, a kolonie kormorana i czapli siwej należą do największychw kraju (Tomiałojć & 278

Stawarczyk 2003, Sikora et al. 2007). W skali zachodniej Polski występują tu bardzo liczne populacje: łabędzia niemego, bąka, krakwy, cyranki, płaskonosa, kani czarnej, kani rudej, bielika, błotniaka stawowego, wodnika, kropiatki, derkacza, żurawia, kszyka, rybitwy rzecznej, rybitwy białoczelnej, rybitwy czarnej, zimorodka, brzegówki, podróżniczka i wąsatki (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, Sidło et al. 2004, Sikora et al. 2007). Najważniejszymi obszarami dla awifauny lęgowej w Dolinie Dolnej Odry są: jez. Dąbie wraz z łąkami na wschodnim brzegu (bączek, kormoran, derkacz, kulik wielki, rybitwa czarna), Międzyodrze (bąk, bączek, czapla siwa, wodnik, kropiatka, zielonka, rybitwa czarna, podróżniczek, wąsatka), Kostrzyneckie Rozlewisko (ohar, kropiatka, derkacz, rybitwa czarna), kompleksy łąkowe w okolicachmarwic, Kłosowa, Porzecza i Chlewic (błotniak łąkowy, derkacz, kulik wielki, rycyk, krwawodziób, rybitwa czarna i białoskrzydła, dudek, wodniczka), Puszcza Piaskowa, Lasy Mieszkowickie i Dębnieńskie (bocian czarny, bielik, kania ruda, kania czarna, dzięcioł średni, włochatka, lelek, muchołówka mała) oraz żwirownie w Bielinku, Chlewicach i Kaleńsku (ohar, ostrygojad, sieweczka obrożna, mewa czarnogłowa, rybitwa rzeczna i białoczelna). Głównymi działaniami ochronnymi, które będą miały na celu utrzymanie w niepogorszonym stanie występującychtu cennychgatunków ptaków oraz ichsiedlisk powinny być: (1) skuteczne pogodzenie zagospodarowania hydrotechnicznego Odry z ochroną siedlisk ptaków, gwarantujące utrzymanie okresowychzalewów i wahań poziomu wód, (2) utrzymanie oraz rozwój ekstensywnej gospodarki łąkarskiej i pastwiskowej na użytkachzielonych, (3) zachowanie odpowiednichbiotopów, szczególnie dla rzadkichgatunków ptaków (naturalne piaszczyska i łachy w nurcie rzeki, wyspy w żwirowniach i na jez. Dąbie, obszary łąkowe i nadrzecze), (4) przywracanie siedlisk najcenniejszym gatunkom, poprzez usuwanie z części obszaru zarośli wierzbowychi szuwaru trzcinowego (Międzyodrze) (5) objęcie siecią rezerwatów najcenniejszychfragmentów doliny (Międzyodrze, Kostrzyneckie Rozlewisko, łąki i starorzecza w rejonie Kłosowa i Porzecza). Ponadto należy dążyć do obniżenia śmiertelność ptaków, poprzez wprowadzenie zakazu polowań na ptaki podczas jesiennej wędrówki i zimowania w miejscachichstałychżerowisk i noclegowisk (Międzyodrze, Żuławy Cedyńskie, Kostrzyneckie Rozlewisko) oraz ograniczyć lokalizacje przedsięwzięć mogącychnegatywnie oddziaływać na ptaki lub/i ichsiedliska. Postulaty te zostały zawarte w projekcie planu ochrony OSOP Natura 2000 Dolina Dolnej Odry (Wysocki et al. 2009 msc). W badaniachnad awifauną lęgową Doliny Dolnej Odry brało udział wielu obserwatorów, którym w tym miejscu składamy serdeczne podziękowania za ichwkład w poznanie tego wyjątkowego obszaru. Szczególnie dziękujemy Koleżankom i Kolegom, którychdane zostały wykorzystane w opracowaniu. Byli to: Katarzyna Barańska, Michał Barcz (MB), Łukasz Borek, Ryszard Czeraszkiewicz, WojciechĆwikliński (WĆ), Grażyna Domian (GD), Jacek Kaliciuk, Krzysztof Kordowski, Aneta Kozłowska, Marian Lewandowski (ML), Dominik Marchowski, Arek Oleksiak (AO), Paweł Pałasz (PP), Robert Pankratow, Wojciech Plata (WP), Sławek Popek (SP), Marek Puchalski, Reinhard Sievers, Marcin Sołowiej (MS), Artur Staszewski, Dariusz Wysocki i Mirosław Żarek (MŻ). Sławek Rubacha wykonał mapę terenu badań, za co mu dziękujemy. Prace terenowe w roku 2008 zostały sfinansowane ze środków Fundacji EkoFundusz, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej województwa zachodniopomorskiego oraz wojewody zachodniopomorskiego. Literatura Bartoszewicz M., Wypychowski K., Engel J. 2000. Numbers of some birds species in the Słońsk Nature Reserve in years 1994 1997. Biol. Bull. Poznań 37: 235 256. Bobrowicz G. 1996. Projektowane parki krajobrazowe w dolinie Odry na Dolnym Śląsku. Przegl. Przyr. 7: 3 24. 279

Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22: 47 60. Chmielewski S., Kusiak P., Sosnowski J. 1993. Awifauna lęgowa tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn. 34: 247 276. Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Neubauer G., Rohde Z., Archita B., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P. 2008. Monitoring populacji ptaków w latach2006 2007. Biuletyn Monitoringu Przyrody 6: 6 26. Czechowski P., Rubacha S., Wąsicki A., Bocheński M., Jędro G., Kajzer Z., Sidelnik M. 2002. Awifauna lęgowa środkowego odcinka Odry. Not. Orn. 43: 163 176. Czeraszkiewicz R., Kalisiński M., Wysocki D., Kalisińska E. 1998. Łąki nad Jeziorem Dąbie. W: Krogulec J. (red.). Ptaki łąk i mokradeł Polski, ss. 46 50. Fundacja IUCN Poland. Dittberner H., Dittberner W. 1986. Austernfischer, Brandgans und Zwergseeschwalbe Brutvögel an der Oder. Falke 33: 300 305. Dyrcz A., Czeraszkiewicz R. 1993. Liczebność, zagrożenia i sposoby ochrony populacji lęgowej wodniczki (Acrocephalus paludicola) w Polsce. Not. Orn. 33: 231 246. FriedrichS. 1998. Cedyński Park Krajobrazowy charakterystyka fizjograficzna i geobotaniczna. Przegl. Przyr. 9: 3 18. Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., WielochM. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Guentzel S., Czeraszkiewicz R., Oleksiak A. 2003. Ptaki lęgowe rozlewisk odrzańskichmiędzy Porzeczem a ujściem Kurzycy. W: Czeraszkiewicz R., Oleksiak A. Ptaki wodno-błotne na Pomorzu Zachodnim. Wyniki liczeń w sezonie 2002/2003, ekologia i ochrona. Projekt przyrodniczo-łowiecki. ZTO PZŁ, Szczecin. Jasnowska J. (red.). 2002. Dolina Dolnej Odry. Monografia faunistyczna Parku Krajobrazowego. Szczecińskie Tow. Nauk. Jermaczek A., Gawroński A. 2003. Awifauna lęgowa Drawieńskiego Parku Narodowego. Przegl. Przyr. 14: 1 36. Kajzer Z., Cząstkiewicz D. (w druku). Drugie stwierdzenie lęgu mewy czarnogłowej Larus melanocephalus na Pomorzu Zachodnim. Ptaki Pomorza Zachodniego 1. Kajzer Z., Ławicki Ł. 2005. Gniazdowanie ohara Tadorna tadorna na Pomorzu Zachodnim w roku 2004. Not. Orn. 46: 221 229. Kajzer Z., Guentzel S., Jasiński M., Sołowiej M. 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w latach 1999 2003 na Pomorzu Zachodnim. Not. Orn. 46: 95 110. Kalisiński M., Czeraszkiewicz R., Wysocki D., Kalisińska E., Oleksiak A., Marchowski D., Lewandowski M. 1998. Kostrzyneckie Rozlewisko. W: Krogulec J. (red.). Ptaki łąk i mokradeł Polski. ss. 29 36. Fundacja IUCN Poland. Kalisiński M., Czeraszkiewicz R., Kaliciuk J., Marchowski D., Oleksiak A., Staszewski A., Wysocki D. 2004. Dolina Dolnej Odry. W: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce, ss. 65 70. OTOP, Warszawa. Kempa M., Kosiński Z. 2003. Ekspansja i pierwsze przypadki gniazdowania dzięcioła zielonosiwego Picus canus w Wielkopolsce. Not. Orn. 44: 131 135. Komisja Faunistyczna 1993. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1991. Not. Orn. 34: 347 358. Komisja Faunistyczna 1996. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1995. Not. Orn. 37: 301 317. Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kowalewski M. (w druku). Drugie stwierdzenie lęgu rybitwy białoskrzydłej Chlidonias leucopterus na Pomorzu Zachodnim. Ptaki Pomorza Zachodniego 1. Ławicki Ł. 2006. Ekspansja i wzrost liczebności kląskawki Saxicola rubicola na Pomorzu Zachodnim. Not. Orn. 47: 196 199. Ławicki Ł. 2007. Gniazdowanie ostrygojada Haematopus ostralegus, sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula i rybitwy białoczelnej Sternula albifrons w dolinie dolnej Odry. Chrońmy Przyr. Ojcz. 63: 66 73. 280

Ławicki Ł., Racławski B. 2006. Spadek liczebności kulika wielkiego Numenius arquata na wybranych łąkachpomorza Zachodniego w latach1990 2006. Not. Orn. 47: 199 203. Ławicki Ł., Marchowski D., Mrugowski W., Niedźwiecki S., Kaliciuk J., Śmietana P., Wysocki D. 2007. Awifauna Międzyodrza w latach1994 2006. Not. Orn. 48: 37 53. Mizera T., Uhlig R., Kalisiński M., Mundt J., Czeraszkiewicz R. 1994. Brutverbreitung, Mauser, Nichtbrüter- und Winterbestand des Gänsesägers Mergus merganser im Einzugsgebiet der Oder. Vogelwelt 115: 155 162. Oleksiak A. 1993. Gniazdowanie sieweczki obrożnej (Charadrius hiaticula) i rybitwy białoczelnej (Sterna albifrons) nad Odrą pod Szczecinem. Przegl. Przyr. 4: 70 71. Przybycin P. 2004. Importance of woodlands in the Oder River Valley for the Middle Spotted Woodpecker Dendrocopos medius. Vogelwelt 125: 105 107. Ranoszek E. 1983. Weryfikacja metod oceny liczebności lęgowychptaków wodnychw warunkach Stawów Milickich. Not. Orn. 24: 177 201. Ryslavy T. 2001. Zur Bestandssituation ausgewählter Vogelarten in Brandenburg Jahresbericht 1999. Natursch. Landschaftspfl. Brand. 10: 4 16. Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.). 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Sielicki S., Sielicki J. 2006. Restytucja sokoła wędrownego Falco peregrinus w Polsce. W: Anderwald D. (red.). Ochrona drapieżnych zwierząt. Poszukiwanie kompromisów. Stud. i Mat. CEPL 8: 133 148. Sikora A. 2006. Rozmieszczenie i liczebność dzięcioła zielonosiwego Picus canus na Wysoczyźnie Elbląskiej i jego ekspansja na Warmii i Mazurach. Not. Orn. 47: 32 42. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowychpolski 1985 2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2000. Awifauna lęgowa rezerwatu Świdwie i okolic w latach 1990 1998. Not. Orn. 41: 115 138. Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33 54. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Uhlig R., Mundt J., Kaliciuk J. 1998. Die Bestandsituation der Zwergseeschwalbe Sterna albifrons an der Unteren Oder. Limicola 12: 136 142. Wilson J., PeachW. 2006. Impact of an exceptional winter flooded on the population dynamics of bearded tits (Panurus biarmicus). Animal Conservation 9: 463 473. Witkowski J., Orłowska B., Ranoszek E., Stawarczyk T. 1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn. 36: 5 74. Wysocki D., Ławicki Ł., Guentzel S., Jasiński M., Kajzer Z., Kaliciuk J., Żmihorski M., Ziarnek K., Śmietana P., Durkowski T., Freino H., OstachT. 2009 msc. Operaty szczegółowe wraz z projektem planu ochrony dla Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 Dolina Dolnej Odry PLB320003 w województwie zachodniopomorskim. Zachodniopomorskie Konsorcjum Przyrodnicze, Szczecin. Ziarnek K. 2007 msc. Program współpracy na szczeblu lokalnym na rzecz ochrony obszaru Natura 2000 Dolina Dolnej Odry PLB 320003. Szczecin. Żmihorski M. 2007. Szop pracz Procyon lotor w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (NW Polska). Przegl. Przyr. 18: 149 150. Żmihorski M., Barańska K. 2006. Wybrane obserwacje ornitologiczne z Cedyńskiego Parku Krajobrazowego (NW Polska). Przegl. Przyr. 17: 67 70. Łukasz Ławicki, Sebastian Guentzel, Michał Jasiński, Zbigniew Kajzer Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Wąska 13, 71-412 Szczecin Michał Żmihorski Muzeum i Instytut Zoologii PAN Wilcza 64, 00-679 Warszawa 281